AQŞ Prezidentı Donald Tramptyŋ Qytai men Europa Odaǧynyŋ önımderı üşın şekteu tarifterın engızuı Briussel men Beijıŋ üşın ǧana emes, bükıl älem ekonomikasy üşın auyr saldarǧa äkeluı mümkın.
Ortalyq Aziia da osy äserden syrt qalmaidy. Sebebı būl aimaq sauda soǧysynyŋ qaqtyǧysynda oŋai tūtqynǧa ainaluy yqtimal. «Ekı tüie süikense, arasynda şybyn öledı».
Ortalyq Aziianyŋ eşbır elı AQŞ-ty negızgı ekonomikalyq serıktes retınde qarastyrmaidy. Bıraq Tramptyŋ Europa Odaǧy (EO) men Qytaiǧa qarsy sauda soǧysy barlyq Ortalyq Aziia elderıne äser etedı dep kütılude. Olardyŋ Qytaimen nyǧaiǧan ekonomikalyq bailanystary men aimaqtaǧy EO-nyŋ ösıp kele jatqan yqpaly bır kezderı strategiialyq artyqşylyq retınde qarastyrylǧan. Alaida, qazır būl semserdıŋ jüzınde otyrǧandai äser beredı.
Ukrainaǧa Reseidıŋ basyp kıruıne bailanysty barlyq Ortalyq Aziia memleketterı Beijıŋmen jäne Briusselmen ekonomikalyq qarym-qatynastardy nyǧaituǧa ūmtyldy. Qytaidyŋ EO-men ärıptestıkterı sauda men investisiialar arqyly ösken bolsa da, Vaşingtonnyŋ Qytai men Europa tauarlaryna salǧan tarifterı Ortalyq Aziiada ärtürlı tauarlarǧa sūranystyŋ azaiuyna äkelude.
Tramptyŋ tarif saiasaty Beijıŋge strategiialyq maŋyzdy aimaqta Vaşingtonǧa äser etudıŋ belgılı bır tetıkterın bere alady. Atlantikalyq keŋestıŋ Euraziia ortalyǧynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Mark Temniskiidıŋ aituynşa, AQŞ tarifterınıŋ äserın bäseŋdetu üşın Qytai Ortalyq Aziia elderımen sauda jäne energetika qatynastaryn arttyruy mümkın.
"Būl Qytaidyŋ Ortalyq Aziiamen qarym-qatynasyn odan ärı jedeldetıp, aimaqtaǧy memleketterdıŋ sauda salasynda Qytaiǧa köbırek täueldı boluyna äkeluı mümkın. Qytaidyŋ Ortalyq Aziiaǧa jaqyndyǧyn eskersek, būl aimaq elderınıŋ Europa Odaǧymen, sondai-aq Amerika Qūrama Ştattarymen sauda qatynastarynyŋ tömendeuıne äkeledı. Öitkenı olar Qytaidyŋ baǧasyn qoldaidy", - dedı Temniskii Times Of Central Asia-ǧa bergen sūhbatynda.
AQŞ-tyŋ aimaqtaǧy ekıjaqty saudasy eşqaşan aitarlyqtai küştı bolǧan emes. Degenmen Qazaqstandy erekşe atap ötu kerek. Öitkenı būl – Ortalyq Aziianyŋ eŋ ırı ekonomikasy jäne AQŞ-pen sauda ainalymy milliard dollardan asatyn jalǧyz el. Resmi statistika boiynşa, 2024 jyly AQŞ-tyŋ Qazaqstanmen jalpy saudasy 3,4 milliard dollar dep baǧalanǧan. Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan jäne Türıkmenstan elderınıŋ AQŞ-pen sauda kölemı Qazaqstannan tömen. Bıraq būnyŋ bärı 2023 jyly Qytaidyŋ Ortalyq Aziiamen 89,4 milliard dollar kölemındegı saudasymen salystyrǧanda teŋızdegı tamşydai ǧana.
«Tramptyŋ tarif saiasaty Ortalyq Aziia memleketterınıŋ Qytaiǧa täueldılıgın odan ärı arttyruy mümkın. Būl Qytaidyŋ Ortalyq Aziiadaǧy sauda jäne energetika salasyndaǧy monopoliiasyn qalyptastyruy yqtimal. Basqaşa aitqanda, aimaqtaǧy elder ekonomikasy men naryǧyn ärtaraptandyra almaidy. Osylaişa Qytaidyŋ būl aimaqtaǧy baqylauy küşeiedı»,- dep atap öttı Temniskii.
Degenmen, būl Qytai bolaşaqta Vaşingtonnyŋ tarif saiasatynan paida köredı degendı bıldırmeidı. Sent-Tomas universitetınıŋ ekonomika professory Tailer Şipperdıŋ aituynşa, Qytai soŋǧy bırneşe onjyldyqtaǧy ekonomikalyq tūrǧydan eŋ qauqarsyz kezeŋdı ötkerıp jatyr. Sondyqtan AQŞ-pen kez kelgen sauda soǧysy Qytai ekonomikasyn odan ärı älsıretıp, Ortalyq Aziiadan keletın energetika men mineraldyq eksporttarǧa degen sūranysty azaitady.
«Baiden äkımşılıgı de, Tramp äkımşılıgı de sirek kezdesetın paidaly qazbalarǧa qol jetkızudı qamtamasyz etu üşın qarym-qatynas ornatuǧa nazar audaruda. Qazırgı äkımşılıktıŋ syrtqy saiasattaǧy täsılıne qaraǧanda, AQŞ pen Ortalyq Aziia ekonomikalary arasynda jaŋa sauda qatynastaryn qalyptastyru üşın mümkındıkter paida boluy mümkın», - dedı Şipper Central Asia Times basylymyna bergen sūhbatynda.
Sirek kezdesetın 15 ken orny men maŋyzdy şikızat bazasy bar Qazaqstan AQŞ pen Resei arasyndaǧy beibıt kelıssözderdıŋ taqyryby bolǧan Ukrainamen salystyrǧanda aitarlyqtai ülken qorǧa ie. Tıptı, ol Qytaidan da asyp tüsuı mümkın. Özbekstan da maŋyzdy sirek mineraldardyŋ jetkızuşısıne ainalyp, Europa Odaǧymen jasyl energetika jäne tehnologiialar üşın maŋyzdy materialdar öndırısın keŋeitu boiynşa serıktestık ornatuda.
Ortalyq Aziia sirek kezdesetın mineraldar jäne energiia közderın eksporttarymen tanymal bolǧandyqtan, AQŞ bailanysty nyǧaituǧa belsene qatysuda. Būl maŋyzdy mineraldar jetkızılımın ärtaraptandyru jäne Pekinge täueldılıktı azaitu maqsatynda jasaluda dep boljauǧa bolady. Sondyqtan Kaz Resources kompaniiasynyŋ bas direktory Pini Altaustyŋ aituynşa, būl aimaq Vaşington üşın geosaiasi tūrǧydan maŋyzdy.
«Tramp äkımşılıgı alǧaşqy künderınde-aq mineraldy bai elderden maŋyzdy mineraldardy alu turaly būiryqtar şyǧardy. C5 elderı (Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, Türıkmenstan jäne Özbekstan) AQŞ üşın eŋ qolaily elder. Sebebı olarda mineraldy qazbalar, damyǧan öndırıs, ūlttyq qauıpsızdık jäne jaŋartylatyn energiia üşın maŋyzdy türlı mineraldardyŋ keŋ spektrı bar», - dep tüsındırdı Altaus Central Asia Times basylymyna bergen sūhbatynda.
Onyŋ pıkırınşe, AQŞ memlekettık hatşysy Marko Rubio men Özbekstannyŋ syrtqy ıster ministrı Bahtiior Saidovtyŋ telefon arqyly söilesıp, maŋyzdy mineraldar men C5 mäselelerın talqylauy aimaqtyŋ AQŞ üşın strategiialyq maŋyzdylyǧyn taǧy da däleldeidı.
«Qazırgı tarifter – Vaşingtondaǧy keŋ auqymdy oqşaulanu köŋıl-küiınıŋ bır bölıgı. Mūndai jaǧdaida AQŞ-tyŋ Ortalyq Aziiadaǧy investisiialarynyŋ artuy ekıtalai»,- dedı Şipper.
Onyŋ paiymdauynşa, AQŞ-tyŋ sauda serıktesterıne qatysty qosymşa tarifter engızuı Ortalyq Aziia siiaqty yqpaly az naryqtarǧa jaŋa investisiialardy odan ärı tejeidı.
«Būl Qytaidy, eger Ukrainadaǧy soǧysyn aiaqtasa mümkın Reseidı de aimaqtaǧy şeteldık tıkelei investisiialar üşın eŋ yqtimal közderge ainaldyrady», – dep qosty Şipper.
AQŞ pen Qytai arasyndaǧy ekonomikalyq alşaqtyq Ortalyq Aziiaǧa äser etetınıne kümän joq. Būl özgerısten negızgı paida tabatyn kım – älı de belgısız bolyp qalyp otyr. Vaşington, Pekin, Resei nemese aimaqtaǧy basqa jaŋa küşterdıŋ qaisysy basym tüsedı – jauap beruge älı erte.
