Maŋǧystau tūrǧyndary susyz qaluy mümkın. Öitkenı Kaspii teŋızı qatty zardap şegıp jatyr. Ǧalymdar aldyn almasa, HHI ǧasyr soŋyna qarai teŋızdıŋ Qazaqstandaǧy bölıgı şölge ainalu qaupı baryn aitady. Bes eldıŋ şekarasynda jatqan alyp köl tartyla berse, ülken ekologiialyq apat ondaǧy tırşılık pen ekonomikaǧa ziianyn tigızedı.
Kaspii teŋızı – Qazaqstannan bölek, Resei, Äzırbaijan, İran jäne Türkımenstanmen şektesıp jatqan, aumaǧy şamamen Germaniianyŋ jer kölemımen teŋ, älemdık mūhitpen bailanysy joq eŋ ırı tūşy su aidyny. Alaida soŋǧy 18 jylda teŋız deŋgeiı 2 metrge tömendep, jaǧalau syzyǧy ondaǧan myŋ şarşy metrge qysqarǧan.
Derekköz: gobaku.ru. İnfografika: Arai Edılbai
«Qazgidromet» RMK Kaspii teŋızınıŋ gidrometeorologiialyq zertteuler basqarmasynyŋ basşysy Aizat Eltaidyŋ mälımetınşe, jyl saiyn teŋız deŋgeiınıŋ tömendeuı aiqyn baiqalady.
«2006 jyldan 2024 jylǧa deiın Kaspii teŋızı 2 metrge deiın tömendedı. Al teŋız deŋgeiıne äser etuşı faktor – jahandyq klimattyŋ özgeruı. Kaspii teŋızınıŋ üstındegı aua temperaturasynyŋ özgerısı 10 jylda 0,51 gradusty qūraidy. Al onyŋ älemde maǧynasy 0,19 gradus bolsa, Qazaqstan boiynşa 10 jylda 0,36 gradus. Būl Kaspii teŋızınıŋ üstındegı aua temperaturasynyŋ özgeru ürdısı älemge qaraǧanda üş ese qarqyndy jürıp jatqanyn körsetedı. Sondai-aq ol Kaspii teŋızınıŋ su deŋgeiınıŋ özgeruıne yqpal etedı», – deidı Aizat Eltai.
Aizat Eltai. Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan alyndy
400 JYL = 45 JYL
Maŋǧystaulyq ekolog Orynbasar Toǧjanov Kaspii teŋızınıŋ tömendeu ürdısı jiılep, rekord deŋgeiıne jetkenın aitady.
«Kaspii teŋızınıŋ eŋ tömen deŋgeige tüsuı 1977 jyly baiqaldy. Älemdık mūhit deŋgeiınen 29 metrge, iaǧni özınıŋ ūzaq jyldardaǧy deŋgeiınen 2 metrge tömen tüstı. Osydan 1994 jylǧa deiın bır tüsıp, bır köterılıp, 2023 jylǧa qarai qaitadan eŋ tömengı deŋgeiıne keldı. Qazır Kaspii teŋızı 1977 jyldan da tömen deŋgeide. Sonda alǧaşqy Kaspii teŋızınıŋ 29 metrge tömendeuıne 400 jyl qajet bolǧan bolsa, endı sol deŋgeiden qaita tüsuıne 45 jyldai ǧana uaqyt kettı», – deidı ekolog.
Orynbasar Toǧjanov. Foto: Zamanbek Toqmūratov
Teŋız deŋgeiınıŋ tömendeuıne bırneşe sebep bar.
«Kaspiige 130-dai özennen jylyna 300 tekşe/km su qūiylady. Onyŋ ışınde Edıl özenınen barlyq sudyŋ 80 %-y, Jaiyqtan 5 %-y kelse, qalǧany Samur, Sulak, Terek, Kura jäne t.b. ülkendı-kışılı özenderden keledı. Teŋız suynyŋ deŋgeiı osy özenderden kelıp qūiylatyn su mölşerıne tıkelei bailanysty. Özen sulary köp qūiylǧan jyldary teŋız köterılse, az qūiylǧan jyldary azaiady. Degenmen soŋǧy 150 jyldyŋ ışınde önerkäsıptıŋ örkendeuıne bailanysty barlyq jerdegı klimat qatty özgerıske ūşyrady. Bırınşıden, bükıl ǧalamdyq jylynu prosesı baiqalady. Osynyŋ äserınen Kaspiige kelıp qūiatyn 300-dei özennıŋ basseinıne jauyn-şaşynnyŋ mölşerı azaiyp barady. Ekınşıden, jyldyŋ ystyq jäne jeldı künderı köbeidı. Būl künderı bulanu prosesı artady», - deidı O.Toǧjanov.
Sonymen qatar, ekologtyŋ aituynşa, teŋızdıŋ tartyluyna özender boiynda tūratyn halyqtyŋ jyl saiyn köbeiuı de äser etedı. Adam bar jerde önerkäsıp oryndary köbeiedı. Auyl, egın, mal şaruaşylyǧy da damyp, sudy köp tūtynady.
«Edıl men Jaiyqtyŋ boiynda 12 su elektr stansiiasy bar. Barlyǧynda da su qoimalary kışıgırım jasandy teŋızge ainalǧan. Mūnda su alqabynyŋ aumaǧy ūlǧaiady da, bulanu prosesı odan da küştırek jüredı. Saldarynan Kaspiige keletın su mölşerı azaia bermek. Odan bölek, özen boiynda tūrǧan halyq sudy tıkelei tartyp, tūrmysqa paidalanady. Tıptı, özen boiynan kışıgırm böget salyp, januarlar ösıredı. Kelesı bır sebebı, būl älı zerttelmegen, bıraq nazar audaruǧa tūrady: jer jaralu prosesı älı jalǧasyp keledı. Jer köterılgen saiyn jaǧalau keiın kete beredı. Kaspii teŋızınıŋ soltüstık jaǧy baiau, bırte-bırte köterılıp keledı. Teŋız tübınde ekı ülken jäne kışıgırım tau jotasy bar. Būl jerde jer sılkınısı bolyp tūrady. Jer sılkınısı bolsa, jer qūralu prosesı de jüredı», - deidı maman.
Kaspiidıŋ tartyluyna taǧy bır sebep – teŋızdıŋ lastanuy. İran ǧalymdarynyŋ 2021 jylǧy zertteuıne süiensek, Kaspii teŋızı jaǧalauynyŋ 60%-y las ekenı belgılı bolǧan. Ǧalymdar jaǧajaidyŋ lastanu deŋgeiın halyqaralyq Clean Coast Index (CCI) jäne Clean Environmental Index (CEI) qūraldarymen ölşegen.
Al lastanuǧa bırden-bır sebep – mūnai öndırısı. Ekologtar deregınşe, ötken jyldyŋ özınde teŋızge 100 myŋ tonnadan astam mūnai önımderı tögılgen.
İTBALYQ POPULIаSİIаSY JOIYLADY
Teŋız deŋgeiınıŋ tömendeuı bıregei ekojüielerge jäne qonys audaratyn qūstarǧa, sonyŋ ışınde Kaspii teŋızınıŋ soltüstıgındegı mūzda tölın ösıretın itbalyqqa äser etedı. Basseinnıŋ eŋ taiaz soltüstık bölıgın qūrǧatu itbalyq populiasiiasynyŋ joiyluyna äkeledı.
2024 jyly 24 qazan men 18 qaraşa aralyǧynda Maŋǧystau oblysynyŋ Tüpqaraǧan audanynda ǧana Kaspii jaǧalauynan 1155 itbalyq öleksesı tabylǧan. Būl turaly «Jaiyq-Kaspii» öŋıraralyq basseindık balyq şaruaşylyǧy inspeksiiasy qyzmetkerlerı mälımdegen edı. Gidrobiologiia jäne ekologiia institutynyŋ mamany Äsel Baimūqanova teŋız januarlarynyŋ qyryluynyŋ yqtimal sebebı teŋız ortasynyŋ lastanuy boluy mümkın dep esepteidı.
Resmi derekterge süiensek, Kaspii teŋızınde 2000 jyldan berı itbalyqtardyŋ jappai qyryluy tırkele bastaǧan. 24 jyl būryn 10 myŋǧa juyq ölı itbalyq anyqtalyp, olardyŋ ölımınıŋ sebebı sozylmaly toksikozǧa bailanysty delıngen edı.
Foto: “Aq Jaiyq” basylymyna Gidrobiologiia jäne ekologiia instituty ūsynǧan
«JAIYN MEN QARAKÖZ BALYǦY JOǦALDY»
Maŋǧystau oblystyq Balyq şaruaşylyǧy jäne akvamädeniet qauymdastyǧynyŋ basşysy Daniiar Äkımjanov teŋızdıŋ tartyluy balyq türlerınıŋ joiyluyna da äser etkenın jetkızdı.
«Kaspii teŋızınıŋ tartyluy balyq şaruaşylyǧyna kerı äserın tigızıp otyr. Balyqşylardyŋ būryn balyq aulaityn jerınde qazırgı künı su joq, qūrǧap ketken. Maŋǧystau oblysynda bekıtılgen balyq şaruaşylyǧynyŋ 33 uchaskesı bar. Sonyŋ soltüstık betınde ornalasqanynyŋ köbı qūrlyqta qalyp qoiǧan. Būrynǧy keibır balyq türlerı Maŋǧystau aimaqtarynda mülde kezdespeidı. Jaiyn men qaraköz balyǧy joǧaldy. Al kökserke balyǧy azaiyp kettı. Maŋǧystaudyŋ batpaqai men maişabaq balyǧy tausylmasyn. Olardyŋ jetkılıktı qory bar. Balyqşylar sol balyq türlerın aulaumen öz jūmysyn jürgızıp jatyr», - deidı Daniiar Äkımjanov.
Onyŋ aituynşa, keiıngı jyldary sudyŋ tömendeu qarqyny qatty. Kezınde itbalyqtar mekendeitın araldarda balyqşylar balyq aulap, käsıbın jürgızetın. Sol jer 5-6 jyl būryn 2 metrge deiın tereŋ edı, al qazır motorly qaiyq jüre almaidy, qūrǧap qalǧan. İtbalyqtar da mülde kezdespeidı.
Daniiar Äkımjanov. Foto: Zamanbek Toqmūratov
Halyqaralyq tabiǧatty qorǧau odaǧynyŋ (IUCN) mälımetı boiynşa, Kaspii teŋızınde kezdesetın bekıre tūqymdas balyqtyŋ alty türınıŋ beseuı joiylyp jatyr. Bügınde bekıre tek arnaiy fermerlık şaruaşylyqtarda ösırıledı.
AUYZ SU MÄSELESI
2023 jyldyŋ 7 mausymynda Aqtau äkımdıgı teŋız tartylyp, su deŋgeiı qatty tömendep, jaǧalaudan alystap jatqanyn aityp, tötenşe jaǧdai jariialaǧan. Būl 300 myŋan astam Aqtau halqyn auyz sumen qosa, tehnialyq su, jylu, elektr quatymen qamtamasyz etetın Maŋǧystau atom energiia kombinatynyŋ (MAEK) jūmysyna kedergı keltırmeidı degen. Degenmen, sol jyldyŋ 3 şıldesınde MAEK-tıŋ №1 energiia blogy ısten şyqty. Saldarynan Maŋǧystau men Atyrau oblysynda jaryq öşıp, halyq auyz susyz qaldy.
Maŋǧystau halqy jaz bolsa, sudy saǧatpen alatynyn, keide su tapşy bolatynyn da aitady. Mamandar Kaspii teŋızınıŋ tartyluy MAEK jūmysyna kedergı keltıredı deidı. Iаǧni teŋız suy alystasa, kanal susyz qalyp, kombinattyŋ jūmysy toqtap qalmaq. Būl jönınde anyq-qanyǧyn bılmek bolyp, MAEK basşylyǧyna habarlastyq, alaida, mekeme jauap beruden bas tartyp, äkımdıkke sıltedı.
«KASPİDIŊ TAǦDYRY JAIYQPEN TIKELEI BAILANYSTY»
Kaspiidıŋ eŋ taiyz bölıgı teŋızdıŋ soltüstıgı Atyrau oblysynda ornalasqan. Mūnda Jaiyqtyŋ teŋızge qūiar saǧasy bar. Būl – ekologiialyq tūrǧyda zardap şegıp, köp lastanatyn aimaq.
Täjıribeşıl ekologtar qauymdastyǧynyŋ jetekşısı Laura Mälıkovanyŋ aituynşa, Kaspiidıŋ taǧdyry Jaiyqpen tıkelei bailanysty.
«Kaspii teŋızı Jaiyq özenı arqyly su toltyryp otyratyn bolǧandyqtan, onyŋ taǧdyry Jaiyq özenımen tıkelei bailanysty. Özen bastauyn Resei tarapynan alady. Reseide täuelsızdık jyldarynda qanşama su qoimalary salyndy. Olar sudy özınde molyraq alyp qaluǧa tyrysady. 2017 jyldardan berı sonyŋ kerı saldary bızge de aiqyn sezıle bastady. Mäselen, 2018 jyly Jaiyq özenınde 100 tonnadan astam balyq qyrylyp qaldy. Sebebı, ol jerde Jaiyq özenındegı sudyŋ kölemı azaiǧan jäne özenge tögındı tastap otyrǧan Atyrau su arnasy hloridter konsentrasiiasyn 2-3 ese asyryp jıbergen. Saldarynan osyndai ekologiialyq apat boldy. Atyrau su arnasynyŋ basşysy sotta jauap bergenımen, būl özen tırşılıgıne aitarlyqtai ziianyn tigızdı», - deidı ekolog.
Laura Malikova. Foto: Spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
Teŋız tartylsa, ǧalymdar jaǧdai jergılıktı tūrǧyndarǧa da kerı äser etedı dep esepteidı. Ǧalymdar sonymen qatar saiasi şielenıstıŋ bolu mümkındıgın joqqa şyǧarmaidy. Teŋız jaǧalauyndaǧy memleketter şekara jäne balyq aulau qūqyǧy turaly kelısımderdı qaita qarauǧa mäjbür bolady.
Ǧalymdar problemany şeşu joldaryn üilestıru üşın Bırıkken ūlttar ūiymynyŋ Qorşaǧan ortany qorǧau baǧdarlamasynyŋ (IýNEP) qamqorlyǧymen joiylyp ketu qaupı töngen kölder boiynşa halyqaralyq jūmys tobyn qūruǧa şaqyrady.
«EKONOMİKA DA ZERDAP ŞEGEDI»
Orynbasar Toǧjanov teŋız tartylsa, ekonomika da zardap şegetının aitady.
«Kaspii teŋızı tömendese, su joly qatynasy taryla beredı. Kaspiidıŋ terıskeiı men qūbylasynyŋ ara qaşyqtyǧy – 1200 km. Teŋız arqyly Resei, Äzerbaijan, İran jäne Türkımenstannyŋ jükterı tasymaldanady. Qazır Aqtau portynda milliardtaǧan qarjy jūmsap, teŋız astyn tereŋdetıp jatyr. Keme baratyn joldar taiazdana bergen soŋ, jyl saiyn tereŋdetu jūmysyn jürgızu kerek. Būl – tiımsız. 1930 jylmen salystyrǧanda teŋız aimaǧy 70 myŋ şarşy şaqyrymǧa azaiyp kettı. Saldarynan teŋız astyndaǧy tūzdar jan-jaqqa şaŋ bolyp taralady», - dep dabyl qaǧady ekolog.
Taiazdanǧan teŋız jaǧalaudaǧy aimaqtardyŋ qūrǧauy men qūmdy dauyldardyŋ jiıleuıne cebep bolady. Būl tūrǧyndar men januarlardyŋ densaulyǧyna kerı äserın tigızbei qoimaidy.
Kommersiialyq emes ekologiialyq jäne adam qūqyqtaryn qorǧaityn Crude Accountability ūiymynyŋ atqaruşy direktory Keit Uotters Kaspii teŋızınıŋ tartyluy Qazaqstanǧa ǧana emes, bükıl älemdık ekologiialyq apatqa äkeletının aitady.
«Kaspii teŋızı klimattyq rettegış qyzmetın atqarady. Klimat özgergen kezde, ekojüienıŋ bır bölıgı de özgeredı. Al ol Kaspii teŋızınıŋ tartyluyna sebep bolady. Būl bükıl älem ekologiiasyna äser etedı. Aral teŋızı tartylǧanda ne boldy? Ainalasynda şöleittenu artty. Toksindı qūmdar myŋdaǧan milge ūşyp, adamdar men januarlardyŋ ömırıne äser etıp, egın jinaudy qiyndatty. Balyq ta bolmady. Būl ekonomikany da, ekologiiany da özgertıp jıberdı. Mysaly, jel kez kelgen şaŋdy öte ūzaq qaşyqtyqqa alyp ketetının bılemız. Mäselen, Europada Saharadan ūşqan qūm Avstriia men Germaniiaǧa jetıp jatady. Ekı apta būryn, men tūratyn Virdjiniia ştatyna auyr jel soǧyp, Tehas şaŋy jerge tüstı. Osylaişa, teŋız tartylsa, adam densaulyǧyna da ziianyn tigızıp, älemge qauıp äkeledı. Sondyqtan bärımız bır-bırımızben bailanystymyz», - deidı Keit Uotters.
Keit Uotters. Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan alyndy
KASPİIDI SAQTAU ÜŞIN QAZAQSTAN NE ISTEP JATYR?
2023 jyly qyrküiekte BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 78 sessiiasyndaǧy jalpy debat barysynda Prezident Qasym-Jomart Toqaev Kaspii teŋızı qazırgı taŋda ekologiialyq problemalarmen, sonyŋ ışınde taiazdanu, su aǧysynyŋ azaiuy jäne flora men faunanyŋ lastanuy siiaqty mäselelermen betpe-bet kelıp otyrǧanyn aitqan bolatyn. Odan bölek, Kaspii teŋızın qūtqaru mäselesı ūzaq merzımdı halyqaralyq yntymaqtastyqty qajet etetın ortaq basymdyqqa ainaluy kerek dedı.
Sol jyldyŋ basynda Düniejüzılık bank te Kaspii teŋızınıŋ su deŋgeiınıŋ tömendeuın zertteitının habarlady. Zertteu nätijelerı biyl – 2025 jyly belgılı bolmaq. HR Wallingford kompaniiasynyŋ mamandary Kaspii teŋızı boiynşa aldyŋǧy zertteulerdıŋ deregın, aimaqtyq klimattyq modelderdıŋ (RCM) nätijesın kezeŋ-kezeŋımen zerttep, releftıŋ sifrlyq jäne gidrologiialyq su alaptary modelın jasaidy.
Maŋǧystau oblysy ekologiia departamentınıŋ basşysy Armat Jalǧasbaiūly Kaspii teŋızınde alaŋdaityn qauıp joq ekenın mälımdedı.
«Kaspiidegı januarlardy, itbalyq, qūstardy jäne teŋızden şyǧatyn kemelerdı de baqylap otyramyz. 5 memleket bırıgıp qūrǧan baǧdarlamalar ıske asyp jatyr. 2024 jyly tamyz aiynda 5 memlekettıŋ qatysuymen ülken konferensiia boldy. Mūnai tasymaldaityn tankerler apat bolǧan jaǧdaida, qalai äreket etu keregı turaly talqylandy. Byltyr Resei tarapynan su mol kelıp, Batys Qazaqstanda joiylyp ketken 28 köl tolyp, özınıŋ tabiǧi normasyna keldı. Osyndai sulardyŋ keluı Kaspii teŋızıne köterılu yqimaldyǧyn beredı. Qazırgı taŋda Kaspii teŋızınıŋ jaǧdaiy jaqsy.
Armat Jalǧasbaiūly.
Foto: Zamanbek Toqmūratov
Al «Qazgidromet» RMK Maŋǧystau oblysy boiynşa filialy direktorynyŋ orynbasary Nūrlan Särsenbaev boljam boiynşa, 2050 jylǧa qarai teŋız deŋgeiı 4,5 metrge deiın tüsetının aitady.
«Maŋǧystau oblysynda teŋızden basqa su obektısı joq. Jalǧyz Kaspii teŋızı bar. Sondyqtan bız ünemı gidrologiialyq baqylaudy tūraqty jürgızıp otyramyz. Kündelıktı 4 mezgıl, 365 kün üzdıksız barlyq baqylau beketınde bır uaqytta jürgızıledı. Barlyq mälımetter bır uaqytta alynǧandyqtan teŋız deŋgeiı turaly naqty mälımet tüzuge bolady. Soŋǧy bes jylda teŋız deŋgeiı fondyq rejimı 94 santimetrge tömendegen. Ekı türlı ssenarii boiynşa 2050 jylǧa deiın boljam jasaldy. Bırınşısı – optimistık ssenarii – 2050 jylǧa deiın teŋız qazırgı deŋgeiınen 3 metrge deiın tömendeidı degen boljam. Ekınşısı, pessimistık ssenarii boiynşa 4,5 metrge deiın tüsetının boljap otyrmyz», - dedı Nūrlan Särsenbaev.
Nūrlan Särsenbaev.
Foto: Zamanbek Toqmūratov
TEŊIZDIŊ TÖMENDEUINE QARSY KÜRES ÜŞIN QARJY BÖLINBEGEN
Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgıne hat joldap, teŋız deŋgeiınıŋ tömendeuıne qarsy qandai şara qoldanyp jatqanyn sūradyq.
«Ministrlık öz qūzyretı şegınde Tegeran Konvensiiasy şeŋberınde Kaspii maŋy elderımen jūmys toptaryna qatysady. Būdan basqa, Baku qalasyndaǧy SOR29-da ministrlık Kaspii maŋy elderın Kaspii teŋızı deŋgeiınıŋ tömendeu sebepterın zertteuge şaqyrdy. Sonymen qatar, QR Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı şekaralas memlekettermen transşekaralyq özender boiynşa su bölu jönınde kelıssözder jürgızıp jatqanyn atap ötken jön. Al teŋız deŋgeiınıŋ tömendeuıne qarsy küres boiynşa biudjettık baǧdarlama közdelmegen», –dep jauap berdı ministrlık.
2022 jyldyŋ qaraşa aiynda Memleket basşysy Qazaqstanda Kaspii teŋızın zertteitın ǧylymi institut qūrudy ūsyndy. Ükımet 2024 jyldyŋ qaŋtarynda osy jobany resmi türde maqūldady, bıraq institut älı jūmysyn bastaǧan joq. Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı instituttyŋ qūrylyp qoiǧanyn aitty. Al Maŋǧystau oblysynyŋ ekologiia departamentı 2024 jyly institutqa arnap, qaladan ǧimarat berılgenın, alaida oǧan bılıktı ǧalym-mamandar joqtyǧyn mälımdedı.
«EURAZİIа» KANALYN SALU KEREK»
Ekolog Orynbasar Toǧjanov Kaspii mäselesın şeşudıŋ bır joly retınde Kaspii men Azov teŋızın qosatyn kanal saludy ūsynady.
«1977 jylǧa deiın Kaspii qatty tömendei bastaǧanda keŋestık ǧalymdar Sıbırdegı Ob özenınıŋ 3000 km-lık kanal qazyp, Torǧai oipaty arqyly Kaspiige būru jobasyn ūsynǧan edı. Alaida üş myŋ şaqyrymǧa sozylatyn, jolynda bırneşe ret biıkke köterıletın alyp jobany saluǧa asa köp qarajat kerek bolǧandyqtan ıske aspai qaldy. Odan aldyn ekınşı ädısı retınde 1952 jyly Stalinnıŋ talap etuımen Kaspii men Azov teŋızınıŋ arasynda «Euraziia» kanalyn qazudyŋ barlyq jobasy jasaldy. Ol «Quma-Manaş» kanaly dep te ataldy. Alaida būl da qymbat baǧalandy. Bıraq ol kanaldyŋ qajettılıgı sol, Kaspii teŋızıne mūhit kemelerı kele alady. Al qazırgı Volga, Don kanaldary arqyly mūhit kemelerı mülde kele almaidy. Mıne, sonda Kaspii teŋızıne älemdık mūhit deŋgeiınen tömen jatqan Qara teŋızdıŋ suy kelgen bolar edı. Eŋ tiımdısı – osy. «Euraziia» kanaly qazylmasa, Kaspii teŋızın qalpyna keltıru öte qiyn. Sonymen qatar İran prezidentı soŋǧy ekı sammitte de Kaspii teŋızı men Parsy şyǧanaǧy arasyn kanalmen qosu jönınde ūsynystar tastady. Eger būl jobalar jüzege assa, teŋız tolyǧumen qatar, Kaspii maŋy memleketterı tügeldei Aq teŋız – Baltyq kanaly arqyly Soltüstık mūzdy mūhitqa, Jerorta teŋızı arqyly Atlant mūhityna, Parsy şyǧanaǧy arqyly Ündı mūhityna şyǧa alar edı», - deidı ekolog.
Azov teŋızı men Kaspii teŋızın qosatyn “Euraziia” kanaly. Derekköz: ewnc.org İnfografika: Arai Edılbai
«RESEIMEN KELISIMDI JAQSARTU KEREK»
Ekolog Laura Malikova Kaspii teŋızıne sudy molyraq jıberu üşın Reseimen tyǧyz kelısım ornatu kerek dep sanaidy.
«Kaspii teŋızıne sudy molyraq jıberu üşın Resei tarapymen kelısımdı jaqsartu kerek. Odan keiın teŋızdegı mūnai-gaz operasiialaryn jäne kemelerdıŋ ıs-äreketın memleket tarapynan jıtı qadaǧalau qajet. QR Ekologiialyq kodeksıne säikes, Kaspii teŋızınıŋ soltüstık bölıgı erekşe qorǧalatyn aimaqqa jatady. Sebebı, būl jerde balyqtar köbeiedı, itbalyqtar mekendeidı. Sondyqtan mūndai jerden kemeler, kem degende, 1000 metr alys qaşyqta jüzu kerek. Eger būl araqaşyqtyq saqtalmasa, teŋızdegı tırşılıkke ziianyn tigızedı. Sondyqtan Maŋǧystau, Atyrau oblystaryndaǧy ekologiia departamentınıŋ jūmysyn küşeitu maŋyzdy. Olar kememen teŋızde patruldık jūmys jürgızse jaqsy bolar edı. Sondai-aq, şetelde qoldanuǧa jaramsyz kemelerdı paidalanatyn qazaqstandyq kompaniialarǧa toqtam boluy kerek. Eskırgen, tehnikalyq jaǧdaiy naşar kemelerge teŋızde jüzuge şekteu qoiu kerek. Kemenıŋ tögındı suyn, qaldyqtaryn porttarǧa tapsyrudy mındettep, zaŋmen qadaǧalau qajet. Äitpese, kei kemeler teŋızge töge salady. Al būl taǧy da ekologiialyq apatqa alyp keledı», - deidı Laura Malikova.
Sonymen qatar, ekolog sudy ünemdeu üşın öndırıs oryndaryna kärız suyn tazartu jüiesın qoldanudy ūsynady. Ol zaŋnamalyq talaptardyŋ jıtı oryndaluyn basseindık inspeksiialar qadaǧalap, zaŋ būzǧandarǧa aiyppūl salu qajet degen pıkırde.
«Ülken alpauyt mekemelerge jerasty suyn, özen-kölderdıŋ suyn paidalanuǧa rūqsat qaǧaz berudı şekteu qajet. Eger olarǧa su qajet bolsa, sol jerdegı eldı mekenderge kärız suyn tazalau jüiesın salu arqyly, tazalanǧan sudy öndırıste paidalanudy yntalandyru kerek. Qazaqstan aldaǧy jyldary su defisitıne ūşyrau qauıpı bar elder qatarynda tūr. 2030 jylǧa qarai su defisitı örşuı mümkın. Sondyqtan osy tūsta memlekettık deŋgeide jüielı şeşımder qabyldanuy ülken maŋyzǧa ie», – deidı ekolog.
Joǧaryda aityp ketkenımızdei, mūnai öndırısı Kaspii teŋızınıŋ ekologiiasyna qauıp töndıredı. Biyl qaŋtarda «Teŋızşevroil» JŞS «Teŋız» ken ornynda mūnai öndırudı keŋeitu josparyn habarlady. Qazaqstan 2024 jyly 68,6 mln tonna mūnai eksporttasa, 2025 jyly 70,5 mln tonna eksporttamaq.
Crude Accountability ūiymynyŋ atqaruşy direktory Keit Uotters Kaspii teŋızınıŋ tartyluynyŋ aldyn aluǧa mūnai men gaz kompaniialary salǧyrt qaramau keregın aitady.
«Eŋ bastysy – qolda bardy qorǧau kerek. Teŋızdı ärı qarai lastanudan saqtau qajet. Mūnai men gaz kompaniialarynyŋ qorşaǧan ortaǧa, sondai-aq onyŋ näzık ekojüiesıne degen salǧyrt közqarasyn özgertu maŋyzdy. Äsırese, Qazaqstandaǧy Kaspiidıŋ soltüstıgındegı jäne Türkımenstan men Äzerbaijan jaǧalaularynda jürgızılıp jatqan teŋızasty qazba jūmystary teŋız üşın de, onda tırşılık etetın januarlar üşın de, Kaspiiden künkörıs tabatyn adamdar üşın de öte qauıptı. Sondyqtan mūnai men gaz igerudıŋ saldaryna jauapkerşılıkpen qarau kerek», - deidı sarapşy.
HALYQARALYQ TÄJIRİBE NE DEIDI?
Älemde tartylyp qalǧan özen-kölderın tolyqtai qalpyna keltırgen el joq. Degenmen su resurstaryn jüielı paidalanu arqyly qūrǧaqşylyqty boldyrmai, su deŋgeiın bır qalypta ūstap tūrǧan elder kezdesedı. Mäselen, su resurstaryn basqaruda ozyq ädıstermen tanymal el – İzrail. Sudy tūşylandyru, tiımdı suarudy jäne aǧyndy sulardy qaita paidalanu tehnologiialaryn qoldanady. Aǧyndy jäne kärız sularyn auyl şaruaşylyǧy üşın qaita paidalanu jüiesın engızgen, būl su qoimalaryna tüsetın salmaqty azaitady jäne su resurstaryn tiımdı paidalanuǧa mümkındık beredı. Eldıŋ 80%-y özender men su qoimalarynan alynǧan sudy qaita öŋdep, auyl şaruaşylyǧynda, önerkäsıpte jäne tūrmystyq qajettılıkke paidalanady. Būl su tapşylyǧy bar aimaqtarda öte maŋyzdy.
İzrail şöldı de suaryp otyr. Tazartu qondyrǧylarynan ötkızılgen, iaǧni «Şafdan» zauytynan alynǧan su arnaiy qūbyrlar arqyly Negevke, jylyjailardy suaruǧa jetkızıledı. Negev şölınıŋ tehnikalyq suynyŋ 70%-y «Şafdannan» alynady. Sudan organikalyq zattar sūryptalyp, tyŋaitqyş retınde paidalanylady.
İzrail tūşy suǧa qatysty mäselelerdı de tiımdı şeşıp, su resurstaryn basqaruda innovasiialyq ädısterdı qoldana otyryp, su qoimalarynyŋ taiazdanuynyŋ aldyn aluda ülken jetıstıkke jetken. İzrailde älemdegı eŋ ülken Sorek tūşylandyru zauyty bar.
İzraildegı aǧyndy sudy tazartu qūrylǧysy. Foto: NIPhoto
20 ǧasyrdyŋ 70-şı jyldarynda AQŞ-ta Ülken kölder, iaǧni Guron men Michigan kölderınıŋ su deŋgeiı tömendedı. Bilık tabiǧat özdıgınen auyl şaruaşylyǧy jūmystarynan jäne önerkäsıptık öndırısten tuyndaǧan jüktemenı köteredı dep oilady. Alaida tabiǧat mūny kötere almady, kölder bırneşe metr tereŋdıktegı möldır suynan tūnbaǧa ainaldy.
Negızınen, būl mäsele auylşaruaşylyq alqaptarynan aǧyp kelgen fosfor men azottyŋ mölşerınen boldy. Sodan keiın AQŞ kölderdı qalpyna keltıru üşın arnaiy baǧdarlama qabyldap, ony 15 jyl boiy jüzege asyrǧannan keiın ǧana jaǧdai qalypqa keldı.
Äitpese, Guron men Michigannyŋ jaǧasynda tūru mümkın bolmaǧan. Öitkenı, sianobakteriialar jarylysy tärızdı jaǧymsyz iıs taraǧan.
Guron men Michigan kölderınıŋ ekologiialyq jaǧdaiyn qalpyna keltıru üşın AQŞ bırneşe maŋyzdy şara qabyldady. Būl şaralardyŋ negızgı bölıgı «Ülken kölderdı ekologiialyq sauyqtyru baǧdarlamasy» (Great Lakes Water Quality Agreement) aiasynda jüzege asyryldy. Baǧdarlama 1972 jyly Kanada men AQŞ ükımetterı arasyndaǧy kelısım negızınde bastalǧan bolatyn.
Baǧdarlama aiasynda, su közderınıŋ lastanuyn azaitu maqsatynda fosfor men azot deŋgeiın baqylau üşın ärtürlı şaralar engızıldı. Auylşaruaşylyǧy men önerkäsıpten şyǧatyn lastauşy zattar, äsırese tyŋaitqyştar men pestisidter, kölderge tıkelei aǧyp ketetın, olardyŋ kölemın azaitu üşın arnaiy tazartu qondyrǧylary men jaŋa tehnologiialar engızıldı.
Sonymen qatar, sianobakteriialardyŋ köbeiuın toqtatu üşın ekojüienı qalpyna keltıru jobasy jüzege asyryldy. Jergılıktı flora men faunaǧa, sondai-aq su januarlaryna ziian keltıretın himiialyq zattardy joiu jūmysy jürgızıldı.
Odan bölek, su tazartu jüielerı jaŋartylyp, auylşaruaşylyq jäne tūrmystyq aǧyndy sulardy tiımdı türde tazartu üşın jaŋa ädıster engızıldı.
ŞEŞIM QANDAI?
- Kaspii men Azov teŋızın qosatyn «Euraziia» kanalyn salu. Būl arqyly Kaspii teŋızınıŋ su deŋgeiın ūlǧaituǧa bolady. Sondai-aq, Qazaqstanmen qosa, bes memleket üşın Atlant mūhityna şyǧatyn mümkındık tuady. Teŋız porttary arqyly jük tasymaldau ekı esege artady.
- Şekaralas bes elge ortaq, zalaldy azaitudyŋ yqtimal şaralaryn qabyldaityn memleketaralyq monitoring ortalyǧyn qūru. Bes memleketke ortaq Kaspii teŋızınıŋ taiaz tartu sebebın, onyŋ saldaryn zerttep, zalaldy azaitudyŋ yqtimal şaralaryn ortaq türde qūryp, memleketter tyǧyz bailanysta otyru qajet. Atalǧan ortalyq teŋızdı paidalanatyn ärbır eldıŋ sudy qalai lastap jatqanyn habarlap, teŋızde bolyp jatqan prosestermen bölısıp otyrady.
- Jaŋartylǧan energiia közderın paidalanu. Jel, kün energiia közderın paidalanu arqyly parniktık gazdardyŋ şyǧaryluyn azaityp, klimattyq özgerısterdı baiaulatuǧa bolady. Būl teŋız deŋgeiınıŋ tūraqtylyǧyna äser etedı. Mäselen, Daniia 2020 jyly jel energetikasynan 15,7 TVt·saǧ elektr quatyn öndırdı. Būl eldegı jalpy elektr energiiasynyŋ 50%-dan astamy jel energiiasynan alynǧan. Daniia 2030 jylǧa deiın 100% jaŋartylatyn energiiaǧa köşu josparlaryn belgılegen. Sondai-aq, elde teŋızdegı jel energetikasy jobalary jaǧalaudy qorǧauǧa kömektesedı. Būl jobalar kömırqyşqyl gazynyŋ şyǧaryndylaryn azaituǧa, klimattyŋ özgeruın baiaulatuǧa jäne su resurstaryn tiımdı paidalanuǧa yqpal etedı. Al Niderlandy teŋız deŋgeiın baqylauǧa arnalǧan jobalardy jüzege asyruda. Solardyŋ bırı — tūzdy sumen jūmys ısteitın jel turbinalary, būl ekosistemany qorǧaidy ärı energiia öndıredı.
- Kaspii suyn önerkäsıptık käsıporyndarmen lastau jönındegı şaralardy qataŋdatu qajet. Teŋızge mūnai öndırısınen aǧyndylardyŋ tögılmeuın qadaǧalap, kemelerdıŋ balyq köbeiıp, itbalyq mekendeitın jerlerden jürmeuın baqylau kerek. Eger talap oryndalmasa, qataŋ şara qoldanu maŋyzdy.
- Kaspii teŋızın zertteitın ǧylymi-zertteu institutyn qūrudy aiaqtap, bılıktı mamandardy tartu qajet. Kaspiidıŋ şekarasynda jatqan bes memlekettıŋ törteuınde teŋızdı zertteitın ǧylymi-zertteu instituty bar. Tek Qazaqstan qūrudy 2022 jyly prezidenttıŋ tapsyrmasymen ǧana qolǧa aldy. Joǧaryda atalǧandai, ǧylymi-institut qūryldy, degenmen bılıktı mamandar tapşy. Osy tūrǧyda elımızdıŋ üzdık tülekterın, mamandaryn şetelmen täjıribe almasuǧa jıberıp, institut jūmysyn qolǧa alu qajet.
- Aǧyndy sudy qaita paidalanu tehnologiiasyn engızu. Joǧaryda aityp ötkenımızdei, İzrail elınıŋ aǧyndy sudy tazartu jäne ony tūrmysta qoldanu täjıribesı arqyly eldegı özen-kölder suy men jer asty sularyn ünemdeuge bolady. BŪŪ-nyŋ Azyq-tülık jäne auyl şaruaşylyǧy ūiymynyŋ (FAO) mälımetterıne säikes, 2022 jyly Qazaqstandaǧy su resurstaryna tüsetın jükteme deŋgeiı 34,6%-ǧa jettı, būl – su tapşylyǧynyŋ aiqyn körsetkışı.
Sarapşylar sudy tiımsız paidalanu, irrigasiialyq jüielerdegı joǧaltulardyŋ joǧary boluy jäne transşekaralyq su aǧyndaryna täueldılık mäselelerın negızgı qauıp retınde atady. Sondyqtan aǧyndy sudy tazartyp qoldanu – tiımdı şeşım.
https://youtu.be/mji60KnSAfQ?si=8zH6Ao6ODY9458_kDana Nūrmūhanbet ”Adyrna” ūlttyq portaly
Būl material şeşım jurnalistikasy janrynda Solutions Journalism Lab II jobasy aiasynda daiyndalǧanjäne spikerler men avtordyŋ jeke közqarasyn bıldıredı.
