FLOBER MEN LUİZA
Düniede äielden ädemı älemnıŋ joq ekenı qandai ras bolsa, odan qūdırettı küştıŋ joqtyǧy taǧy da sondai şyndyq. Däuırdıŋ alasapyran dauyly soqsa eseŋgırep qalatyn jūmyr basty pende tügıl, adamzattyŋ qanyn suşa tögıp, törtkıl dünienı qylyşymen baǧyndyrǧan patşalar da äiel sūlulyǧynyŋ aldynda därmensız. Şyǧarmaşylyqtyŋ siqyryna jany arbalǧan suretker ǧana önerdıŋ äsemdıgın äielden biık qoiady. Äitkenmen, olar da körkem tuyndysyna qajet qūndy material bolatyn arudy jolyqtyrǧanda ony tereŋırek tanu üşın baryn salyp, bıraz uaqyt Mäjnünnıŋ kebın kiıp jüredı. Mahabbat jyrlary oqyrman jüregındegı toŋ bolyp qatyp qalǧan mūzdardy erıtıp jıberetın Petrarkanyŋ mäŋgılık muzasyna ainaldyrǧan Laurany şyn süigenı şamaly. Şyǧarmaşylyq adamy da ara siiaqty, közıne körıngen ädemı gülderdıŋ dämın tatyp körmeiınşe jany baiyz tappaidy. Eger ūly aqynnyŋ Laurany süigenı ras bolsa, aqynnyŋ odan basqa da arularǧa da köŋılı ketıp, jüregın aşyp, syryn aqtaryp, esınen tanyp ǧaşyqtyq ǧazaldaryn arnaǧanyn qalai tüsınemız? Aqiqatynda aqyn bır simvoldyq körınıstı tauyp alǧanda, sol arqyly äsemdıktı jyrlap adamdardyŋ sanasyna sūlulyqtyŋ säulesın tüsıruge tyrysatyn bolsa kerek. Bairon bır sözınde «Eger Petrarka Lauraǧa üilengen bolsa, tap osyndai alapat sezımmen ony ömır boiy jyrlamas edı» degen eken. Karamzin de aǧylşyn aqynynyŋ sözıne qosylyp «Petrarka armanyna jetıp Lauramen nekeleskende ottai ystyq jalyndy jyrlar aqyn jüregınen tumaityny aidan-anyq» degendı şegelep aitypty. Ūly Maǧjannyŋ şyǧarmaşylyq psihologiiasynyŋ qūpiiasyn tani tüsudegı kıltı ıspettı bır ǧajaiyp öleŋı bar. Onda aqyn bylai deidı: Äiel süiem, bıraq emes senderşe, Men süiemın jan - denesın bergenşe. Jan - denesın bırdei alam, ulaimyn, Qysyp süiem qūşaǧymda ölgenşe. Tūla boiyn ǧaşyǧyna degen alapat sezımnıŋ qūmarlyǧy bilegen şaiyr şabyttanyp otyryp, abailamai şynyn aityp qoidy. Rasynda da ol şyǧarmaşylyǧynyŋ nysany retınde zerttep jürgen arudy jan-denesın bergenşe ǧana ölıp-talyp süiedı. Äieldıŋ amal qamaly alynyp, tänı jeŋılgen tünnen keiın ol sūlu aqynǧa qyzyq bolmai qaluy da äbden yqtimal. Qoǧamdaǧy toǧyşar äieldıŋ būryn-soŋdy önerde bolmaǧan teŋdessız obrazyn ädebietke äkelgısı kelgen Floberdıŋ de küieuınıŋ közıne şöp salyp jürgen qatyndarǧa ǧaşyq bola beruınde adamdyq sezımnen görı, estetikalyq qyzyǧuşylyq basym. Luize Koledei mınezı de, jürısı de jeŋıl äieldı de ol şyn nietımen süigen joq. Zady önerde de, saiasatta da, ǧylymda da alyp bara jatqan talanty men asa tereŋ bılımı joq bolsa da, tamyr-tanystyqtyŋ arqasynda köp düniege qol jetkızuge bolatynyna kämıl senetın toǧyşar äielder köp. Qoǧamda özıne laiyq orny bar tūlǧanyŋ köŋıldesı bolǧandy olar märtebe sanaidy. Tük bıtırmese de ırı suretkerlerdıŋ köleŋkesınen pana taba jürıp, tarihta atyn qaldyrǧysy keledı. Azdap aqyndyqqa jaqyndyǧy bar, aqşasy bolǧanymen talanty joq Luize Kole sondai jandardyŋ bırı-tūǧyn. Tanymy taiaz, talǧamy tömen bolǧanyna qaramastan Qūdai erekşe sūlu etıp jaratqan bikeş «Muza» degen salon aşyp, ataqty aqyndar men jazuşylar onda bas qosyp, türlı-türlı mäselelerdı talqylap tūrdy. Luizenıŋ küieuı İppolit Kole muzyka pänınen sabaq beretın. Küieuınen basqa sūlu bikeştıŋ Viktor Kuzen esımdı filosof, ärı saiasattanuşy aşynasy men odan tapqan bır balasy boldy. Bedelı küştı tūlǧalardyŋ basyn şyrköbelek ainaldyryp alatyn Luize Kole jasynyŋ qyryqqa kelıp qalǧanyn ünemı jasyryp, otyzǧa endı ǧana tolǧanyn aityp, körıktı jıgıtterdı körse közı ottai jainap ketetın. Toǧyşar äielderdıŋ psihologiiasyn bes sausaǧyndai jaqsy bıletın, sözge şeşen Flober asa köp qinalmai-aq sūlu bikeştıŋ jüregıne şoq tastap, sezımın jaulap aldy. Ottai ystyq süiısımen talai erkektı tättı qūşaǧynda tūnşyqtyrǧan kelınşek tanysqanynyŋ ekınşı künı-aq Floberdıŋ köŋıldesıne ainaldy. Jazuşynyŋ zamandasy Alfred Miusse jyly mramordan jasalǧan Veneraǧa teŋegen Luize Kole şynynda da qanşa qarasaŋ da közıŋ toimaityn sūlu qatyn edı. Flober de jıgıttıŋ sūltany bolatyn. Boiy ūzyn, dauysy barqyttai jūmsaq, mınezı sypaiy, bılımı mol symbatty jıgıttı bır körgennen-aq talai äiel ūnatyp qalatyn. Tänı toiat tappai, boiyndaǧy asyr salǧan qūmarlyqtyŋ jylandaryn qanaǧattandyra almai qoiǧan äiel Giustavpen ǧana emes, sonymen bırge Viktor Kuzenmen de qūpiia kezdesıp, ekı erkektıŋ de näpsısın toidyryp jürdı. Sūlu bikeştıŋ asty-üstıne tüsıp aimalaǧan baldai tättı süiısınen köŋılı sergıp, öne boiyn örttei jandyrǧan ystyq qūşaǧynda balqyp jatyp ta Flober osy körınısterdıŋ bärın zerttep, köŋılıne tüidı. «Bovari hanymdaǧy» Emmany aldap ketetın alaiaq erkekter şyn mänısınde jazuşynyŋ özı. Floberdıŋ «Emma Bovari men özımmın» degen sözderınıŋ jany bar. Ärine, «Bovari hanym» avtobiografiialyq roman emes. Degenmen, jazuşy ataqty şyǧarmasynda özgelerdıŋ emes, özınıŋ künäsın äşkerelep, ar aldynda aqtalǧandai keiıp tanytady. Luizanyŋ boiyndaǧy moraldyq prinsipterdıŋ joqtyǧy, küieuıne jasap jürgen opasyzdyǧy, esalaŋdyǧy men özımşıldıgı siiaqty auytquşylyqtardyŋ bärı de uaqyt öte kele «Bovari hanymda» Emmanyŋ tabiǧatynan körınıs tapty. Luize de Emma siiaqty şynaiy sezımdı ızdegendıkten emes, öz qiialyndaǧy mahabbatty aŋsaǧandyqtan däulettı erkekterdıŋ qoinynda adasyp jürgen baiǧūs äiel bolatyn. Alaida, osyǧan qarap, Emmanyŋ obrazyn Luize Kolenıŋ tüpbeinesı dep oilap qalmau kerek. Aqiqatynda Emma Bovari qoǧamdaǧy toǧyşar äieldıŋ jiyntyq obrazy Izdegenge - sūraǧan aiaq astynan tabyla kettı. Fransuz klassigı de tap osyndai bikeştıŋ obrazyn önerge äkelıp, ondaǧy seŋdei sıresıp qalǧan qaǧidalardyŋ tas-talqanyn şyǧarudy armandap jürgen edı. «Nege bız jany kırşıksız taza, moraldyq prinsipı biık arulardy ǧana şyǧarmanyŋ bas keiıpkerı etıp alamyz. Ömırde adasyp, adamdyq qasietınıŋ bärın joǧaltyp alǧan äielderdıŋ jan-düniesıne bız nege üŋılmeimız? Mümkın bız şeşe almai jürgen Qūdailyq sūraqtardyŋ jauaby solardyŋ jüregınde jasyrynyp jatqan şyǧar» degen oiǧa batatyn ol oŋaşa qalǧan kezderınde. Sezımge qanaǧatsyz ūrǧaşynyŋ tänınen toiat tapqan Flober üş künnen keiın Luizenıŋ qaluyn sūrap, közınıŋ jasyn köldetıp, jalynyp-jalbarynǧanyna qaramastan Kruaske ketıp qaldy. Bara salysymen sezımtal Luizenıŋ köŋılın tolqytyp, jüregın eljıretıp jıberetın ūzaq hat jazdy. Hatynda ony qalai süietının, jalǧyz tal şäşı üşın janyn qūrbandyqqa şaluǧa daiar ekenın aityp, jas jıgıttıŋ tündegı ystyq süiısınen älı esın jiia almai otyrǧan aqyly azdau qatynnyŋ basyn odan beter qatyryp jıberdı. Jazuşy bolǧan oqiǧany şynaiy etıp, suretkerlık şeberlıkpen baiandap beretın ertegışı. Al, ertegışı adam qiialyndaǧy düniesıne tyŋdauşysyn ūiytyp, şyndyǧyna ilandyru üşın eŋ äuelı oǧan özı senuı kerek. Suretker üşın syrtqa şyǧa almai, kömeiıŋde keptelıp tūrǧan şyndyǧyna oqyrmanyn sendıre almaǧannan ülken qasıret joq. Äsırese, özıŋ künde körıp, kuägerı bolyp jürgen ömır şyndyǧyn şynaiy etıp suretteu qiynnyŋ qiyny. Öitkenı, şyndyq eşkımge de ūnamai, ünemı qoǧamnyŋ narazylyǧyn tuǧyzady. Bügıngı künnıŋ şyndyǧyn surettegennen görı, tarihi taqyrypty kemırgen äldeqaida oŋai. Keleşekte jazatyn şyǧarmasynyŋ şyndyǧyna sendırtu üşın Flober öz taqyrybyn zertteuge qatty berılıp kettı. Bırneşe jyldan keiın ol dosy Edmon Gonkurge syryn aşyp, Luize Kolenıŋ jan-tänımen süigenın moiyndaidy. Qiialynyŋ qaqpanyna tüskende ylǧi da asyryp söileitın Floberdıŋ qai sözıne senerıŋdı bılmeisıŋ. Bırese ol Eliza Şlezenjerge jan-tänımen ǧaşyq bolady, endı bırese Elali Fukomen köŋıl köteredı. Endı mıne qiial älemınde ömır sürıp jürgen Luize Kolenı jyndy qylyp qoidy. Söite tūra moraldyq prinsipten ada, materialdyq qūndylyqtan basqa eşteŋenı oilamaityn toǧyşar qatynnyŋ obrazyn egjei-tegjeilı zerttegen jazuşynyŋ jezökşeler üiıne barǧanyn da, Şyǧysta bolǧanda merez (sifilis) auruyn jūqtyryp alǧanyn da bılemız.
(Jalǧasy bar)
