Soŋǧy uaqytta bıreuler virustyŋ tarauyna halyqtyŋ özı kınälı, bızdıŋ ūlttyq dästürlerımız kınälı dep kınälap jatqanyn körıp jürmın. Al endı būl virus bızdıŋ elde nege tez jäne qatty tarap, bırden pnevmoniiaǧa ainalyp, ölım-jıtım köbeiıp kettı degen mäselege tereŋırek üŋılıp köreiıkşı.
Qazır Qazaqstanda virus özge elderge qaraǧanda qatty tarap jatqany anyq körınıp otyr. Onyŋ üstıne ölım körsetkışı joǧary pnevmoniiamen qatar tarauda. Koronavirus köbıne pnevmoniiaǧa köşedı. Būnyŋ barlyǧy halyqaralyq reitingterde tırkelgen faktıler. Tıptı, būl «jūmbaqty» şeşu üşın DDŪ-dan komissiia kelıp tekseretındei halge jettı.
Nege būlai boldy? Menıŋ oiymşa mäsele orta eseptegı ärbır qazaqstandyqtyŋ densaulyǧynyŋ älsızdıgı men immunitetınıŋ tömendıgınde. Öitkenı viruspen eŋ aldymen adamnyŋ immunitetı küresedı ǧoi, immunitet salauatty ömır saltynan, genetikadan, sonymen bırge ekologiialyq orta qūnarly taǧam, sapaly su jäne eŋ bastysy adamnyŋ jüike jüiesınıŋ jaǧdaiyna bailanysty qalyptasady.
Bızdıŋ genetikamyz dūrys, salauatty ömır salty, sportpen şūǧyldanu turaly jiı jazyp jürmın. Qazır men immunitet qalyptastyruşy faktorlar - ekologiia, sapaly tamaq pen suǧa nazar audartyp, halqymyzdyŋ psihologiialyq jaǧdaiy turaly jazǧym keledı.
1. EKOLOGİIа. Qazaqstannyŋ är oblysy – ekologiialyq apat aimaǧy dep aitsam eşkım taŋqalmas dep oilaimyn. Älemde mūndai el joq. Öskemen, Temırtau halqy, qysta almatylyqtar qandai aua jūtyp jür, aua sapasy Atyrauda da problema. Şymkenttegı kül, qorǧasyn-myryş öndırısınıŋ qaldyqtary, qanşama jyl aşyq ädıspen igerılgen uran kenışterın eske tüsırıŋız. Ondaǧan jyl ıstep tūrǧan kosmodrom zardabyn şekken Qyzylordany eske tüsırıŋız. Sianidten 6 ese qauıptı geptildı eske tüsırıŋız. Geptil tek Baiqoŋyrda ǧana emes, Kapustin Iаr (BQO), Saryşaǧan (Qaraǧandy), Senek (Maŋǧystau), Tazǧyr jäne Taisoǧan (Atyrau) jerınde de problema. Almaty oblysy Saryözektegı jaqyn jäne orta qaşyqtyqtaǧy zymyrandardy qūlatudy eske tüsırıŋız. Būl tek menıŋ esıme tüskenı ǧana. Ekologiialyq apat bızdıŋ halyqtyŋ immunitetıne qatysy joq dep oilaisyz ba? Qatysy bolǧanda qandai!
Sudyŋ sapasy. Osyǧan deiın suǧa qatysty ekı-üş memlekettık baǧdarlama boldy, qanşama mlrd dollar aqşa şyǧyndaldy, al, auyldarda älı sapaly su joq. Al adamnyŋ aǧzasynyŋ özı 80 paiyz sudan tūrmai ma? Eger ol sudyŋ sapasy naşar bolsa, qaidan densaulyq bolady?
2. TAMAQ. Bırneşe jyl boiynda halyqtyŋ ekonomikalyq ahualy qai deŋgeide ekenın bärıŋız jaqsy bılesız. 196 myŋ teŋge ortaşa jalaqy – koronavirustan 400 adam öldı degen siiaqty Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ kezektı ötırıgı. Jastar (tek olar ǧana emes) köpten jūmyssyz jür, jer latifundisterdıŋ qolynda. Halyq negızınen joqşylyqtyŋ kesırınen tūtynuşylyq nesiemen otyr, jaldamaly päter jaǧalap jür. Endı osy adamdar künde ne tamaq ışıp jür dep oilaisyz? Kökönıs, jemıs-jidek, et, balyq, delikates jep jür me älde doşirak, jarma, kürış, vermişel me? Jauabyn jaqsy bılesızder. Halyqta kündelıktı dūrys tamaqtanuǧa aqşa joq! Osyndai jaǧdaida myqty immunitet qaidan bolsyn!
Sondyqtan bügıngı ölım-jıtımder – halyq densaulyǧynyŋ tömendeuıne alyp kelgen soŋǧy on jyldyqtaǧy jiırkenıştı jäne satqyn ekonomikalyq saiasattyŋ saldary.
3. HALYQTYŊ PSİHOLOGİIаLYQ JAǦDAIY. Ai saiyn kreditke töleitın, balalarǧa kiım äperetın aqşasy joq, qysta kömır tüsıre almai otyrǧan, jaiylym jerler qaltalylarǧa ötıp ketıp, mal jaiatyn jerı joq otbasynyŋ psihikasyn elestetıp körıŋızşı! Men tıs emdetu, jyl saiyn densaulyǧyn teksertu, kurortqa baru turaly aityp otyrǧan joqpyn.
Eŋ jamany ümıt säulesı joq! 90-jyldary da qiyn boldy, bıraq, säl şydasaq bärı jaqsy bolady degen ümıt boldy. Qazır ol joq. Osydan keiın bız suisid, tastandy balalar, ajyrasu jönınen älem chempionymyz... Qazır köşede jai jolǧa talasyp adam bır bırın öltırıp jatyr. Adamdardyŋ şydamy tausyldy. Osyndai jaǧdaida qaidaǧy immunitet!
Organizmde viruspen küresetın küş qaidan bolsyn?
Qoryta aitqanda, koronavirustyŋ osylai tez tarap, jyldam pnevmoniiaǧa ainaluy ekonomika, densaulyqsaqtau, jergılıktı özın özı basqaru salasyndaǧy jauapsyz ärı sauatsyz saiasattyŋ, el aumaǧynda özge elderdıŋ poligondaryn ornalastyruǧa bailanysty bodan küide otyruynyŋ, äkımder men ministrlerdıŋ öz qyzmetıne uaqytşa dep qarauy, bır partiianyŋ ūzaq jyl boiy mäslihatta da, Parlament pen Ükımette de monopoliia ornatuynyŋ saldary.
Mūhtar Taijan
Ūqsas jaŋalyqtar
