Mäŋgı qazaq kaledaryn engızuımız kerek!

D.A. Qonaev atyndaǧy universitettıŋ qūrmettı professory, Halyqaralyq Akmeologiialyq ǧylymdarynyŋ akademigı (Sankt-Peterburg q.), Keŋes ükımetınıŋ önertapqyşy, «Mäŋgı qazaq kalendary» atty patenttıŋ iesı, 2020- jyly şılde aiynyŋ 20-sy künı Oŋtüstık Afrika elınde aǧylşyn tılınde «Unified, Constant Calender» («Mäŋgılık, tūraqty küntızbe») degen atpen jaryq körgen ǧajap tuyndynyŋ avtory, halyqaralyq Platon syilyǧynyŋ iegerı, Halyqaralyq akmeologiialyq Ǧylym Akademiiasynyŋ (Sankt-Peterburg) akademigı, būrynǧy Keŋes Odaǧynyŋ önertapqyşy jäne auyl şaruaşylyǧy ǧylymdarynyŋ kandidaty Sailybai Bekbolatovtan jai künderı bız män bere bermeitın küntızbenıŋ syry men qyry turaly sūhbattasudyŋ oraiy tüstı. Endeşe sübelı äŋgımemızdı nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.

  Jetıstıgı:  Sailybai Bekbolatov 2014-jyly bılım men ǧylym salasyndaǧy jetıstıkterı üşın halyqaralyq Platon syilyǧymen marapattalǧan edı. Sosyn, däl sol jyly qazaqtyŋ ǧūlama ǧalymy Sailybai Bekbolatovtyŋ şirek ǧasyr boiy ter tögıp, üzbei jürgızgen tereŋ ǧylymi ızdenısterınıŋ nätijesınde qol jetkızgen tūraqty da mäŋgılık 13 ai / 28 kündık küntızbesınıŋ tūsauy Halyqaralyq Öner, Kommunikasiia, Ǧylym jäne Tehnologiia Kongresınıŋ Angliiadaǧy Kembridj universitetınde ötken kezektı jiynynda kesılıp, sol saliqaly kongreske müşe 40 memlekettıŋ aituly ǧalymdarynyŋ tarapynan jappai qoldau tauyp, bırauyzdan moiyndalǧan bolatyn. Sonymen qatar, däl sol jiynda qazaqtyŋ märtebelı ǧalymy Sailybai Bekbolatov atalmyş halyqaralyq kongrestıŋ vise-prezidentı ärı sol ūiymnyŋ Europa boiynşa bas direktory bolyp taǧaiyndaldy jäne Kembridj qalasynda ornalasqan älemdegı eŋ üzdık ǧalymdardyŋ biografiialaryn jariialaityn Halyqaralyq Biografiia Ortalyǧynyŋ marapatyna ie boldy.

- Küntızbe mäselesın zerttep jürgenıŋızge qanşa jyl boldy? - 25 jyldai boldy. Būny esepteu qiynǧa soqpady. Dese de qūjattyq tūrǧyda rettep, ony bızdıŋ jüiege engızu äzırşe mümkın bolmai tūr. Nege? Sebebı jüiesızbız. Jüiesız degen söz jügensız degen sözben para-par. Jüiemen jürudıŋ orynyna 2000 jyl būrynǧy Iýrii Sezar patşanyŋ degenımen ketkenbız. Būnyŋ astarynda qyp-qyzyl jaǧympazdyq jatyr. Būryn qazaq sözge toqtaǧan. Al qazır söz ǧana emes, qolynda qaǧazyŋ, onyŋ qasynda beinejazbaŋ boluy şart. Sonyŋ özınde däleldeu oŋai emes. Eger qazaq küntızbesımen jüretın bolsaq, talai dünienı özgerter edık. Qazaqilana tüser edık. - Bız ömırde körıp jürgen kei qarapaiym dünielerdıŋ qaidan şyqqanynan beihabarmyz ǧoi. Solarǧa tereŋınen boilaiyqşy. Täulık, apta degen sözder qaidan şyqqan? Būl ataular nege negızdelıp qoiylǧan? - Jerdıŋ öz osınen tolyq bır ret ainalǧan uaqytty täulık deidı. Täulık degen at soǧan ǧana berılgen. Täulıktıŋ ekı ölşemı bolady, ülken ölşemı jäne kışı ölşemı. Ol ölşemder qaidan şyǧady dep oilaisyz? Ärine, täulıkten şyǧady. Kışı ölşemı – saǧat, minut, sekund, iadorly uaqytqa deiın barady. Sondyqtan bız bır bölşegı bolǧandyqtan tabiǧattyŋ jaratqandai esebı kerek. Tabiǧat bükıl uaqytty, bükıl ölşemdı jermen qorǧaidy. Kışı ölşemder kışkentai dünielerdı bılu üşın ǧana kerek. Al ülken ölşem täulıkten joǧary. Oǧan apta kıredı. Apta degen sözdıŋ özı tört-aq ärıpten qūralyp tūr. Apta degen söz «bata» degen sözdıŋ balamasy ıspettes. Sebebı jetınşı künı ata-balalarymyz Jaratuşydan bata sūraityn bolǧan. Täŋır 6 künde jer men köktı jaratqan. Jetınşı künge kelgende Jaratuşy oiǧa alǧan jūmystyŋ bärı tämamdap, demalǧan. Sodan 6 kün Jaratuşy sekıldı jūmys ıstep, jetınşı künı demalu degen ürdıs osydan qalyptasqan. Aptanyŋ orysşasy «nedelia». Bır sözge bükıl tüsınıktı kırgızu öte qiyn. Sondyqtan Täŋır är tılde bergen. «Nedelia» degen söz «ne deli» degen sözden qūralǧan. Bölınbe, bır tūtas bol, bırık degen maǧynany bıldıredı. Jaraidy, men bölınbesem, bırtūtas bolsam jetı degen söz qaidan şyqqan? Jetı degen söz batadan tuǧan. Är jetı sekund saiyn är kışkene bölşektıŋ özı batamen jaratylyp otyrǧan. Milliardty doli sekundta bölşekter paida bolady. Bır täulıkte mikro paida bolady. Al adam balasynyŋ jatyrynda jatqan ūrpaq apta saiyn özgerıp otyrady. Mıne, täulık pen apta degen ūǧymdardyŋ mänısı osydan şyqqan. https://www.youtube.com/watch?v=WD6jnYUB-G4&feature=youtu.be - Al 1 jylda 12 ai bar degen ūǧym ǧylymi tūrǧyda däleldengen ūǧym ba? - Ai 1 jylda jerdı 13 ret ainalady eken. Kün 1 jylda 13 şoqjūldyzynan ötedı. Sondyqtan «1 jylda 13 ai bar» degen ūǧym tabiǧatta bar dünie. Bır taŋqalatynym, sirk arenasy bar emes pe, sonyŋ diametrı 13 metrdı qūraidy. Odan jarty metr asyp ne kemıp qalsa qūlap qalady ekensıŋ. Proton men neitronnyŋ ara qaşyqtyǧynyŋ özı 10-nyŋ -13 santimetr därejesıne teŋ. Būl degenımız tartylys küşı men kerı iteru küşı jūmys jasaidy degen söz. Mıne, kördıŋız be, iadro sondyqtan mäŋgı ömır süredı. Bükıl jaratylys 13-ke tırelıp tūr. Būny özge bıreuge aitsaŋyz, aldyŋyzǧa jügırıp ketedı. «Öi, 13 ai degendı bılmeidı deimısız? Şumerlerde, Maialarda 13 ai bolǧan» dep kısımsidı. Al qalai bolǧan deseŋ, tereŋınen bılımderı jetpeidı. Bız şyndyqty adamdardan, ǧalymdardan, imamdardan, qūrannan t.b jerlerden ızdep älek bolamyz. Al şyndyqtyŋ bärı tabiǧatta. Täŋır tıpten eseptıŋ özı, kün men jerdıŋ ne üşın ainalyp tūrǧanyn eseptei alu üşın bergen ǧoi. - Tüsınıktı. Al 1 täulıkte 24 saǧat ūǧymy şe? - Eger eseptı 0-den bastap esepteseŋ, köldeneŋ syzyqpen tık syzyqtyŋ qiysqan jerı kordinat dep atalady. Al vertikal – ol meridian. Iаǧni soltüstık poliusta saǧat 12 bolsa, oŋtüstıkte de 12 degen söz. Uaqyt ta özgermeidı, aty da özgermeidı. Eger būǧan sifr qoiatyn bolsaq, nöldık syzyqtan bastalady. Bır täulıkte 24 saǧattyq poias bolady. Bastapqy 1 beldeuı nöldık beldeu dep esepteledı. Nöldıktı saǧattyq poias dep bükıl älem qabyldap qoiǧan. Demek saǧattyq beldeudı esepteitın bolsaq, 23 saǧat qana bolyp qalady. Sondyqtan oǧan nöldıktı qosyp, 24 saǧatqa ainaldyra alamyz. Nöl sanǧa kırmeidı, sifrǧa kıredı. Sanda 0-der eseptelmeidı.   Syzyqta nöl degen ataq bar. Demek barlyq ölşem nölden bastalatynynda dauymyz joq. Eger būny aiǧa bölsek, bır beldeudıŋ özı bır aiǧa teŋ bolady. - Är memlekette künnıŋ şyǧuyna bailanysty saǧattar özgerıp otyrady ǧoi. Būlardy sonda eskermeu kerek pe? - Būnyŋ bärı meridianǧa bailanysty. Eger Mäskeu meridianyŋda tūrsaŋ, ol jerde 3 saǧattyq aiyrmaşylyq bar. Sen qai jerde tūryp esepteseŋ, sol uaqytqa sai bolady. Künnıŋ keide qyzaryp, ūzaryp tūratyny künnıŋ köterılıp, tüsıp tūratynyna bailanysty ǧoi. - Är ai saiyn kün sany özgerıp otyrady. Būl adamdardyŋ ömır süru saltyna yŋǧaisyz sekıldı. Sız qalai oilaisyz? - Eger 1 jylda 13 ai bar dep eseptesek, bır aida 28 kün bolady. Tabiǧatta aidyŋ sany är türlı 28, 29, 30, 31 kün bolyp özgeredı. Aqpan aiynda 28 kün bar. Onyŋ 2 künı qaida ketıp qalǧanyn eşkım bılmeidı. Demek būl äiel adamnyŋ fiziologiiasymen tıkelei bailanysty. Qai aidy alsaq ta alǧaşqy 14 künınde ai tolady, 14 künınde solady. Bükıl älemde 12 nemese 13 künde ai toldy degen sözdı estıp körıp pe edıŋız? (Külıp aldy) Faza degen ne? Faza degen aiǧa tüsken tılık. Ol tılıktıŋ de sany 28. Qazırgı bızdıŋ 30, 31 kündık esepteuımızge külkım keledı. Mysaly, sız aptanyŋ düisenbı künı dünie esıgın aşsaŋyz, kelesı jyly aptanyŋ basqa künı bolyp özgere qalady. Būl sızdıŋ şe, dūrys pa? - Eger 1 jylda 13 ai bolatyn bolsa, 4 mezgıldı qalai qylamyz? 1 mezgılde 4 aidan bolyp ketedı ǧoi? - Bükıl qatenıŋ bärı nölden bastalǧan. Nöldık nükte bır jyldyŋ qūpiiasy. Sondyqtan 365 ten 0-dı alyp tastasaŋyz 364 kün qalady. Iаǧni 0–1-ge teŋ bolyp tūr. Ekıge bölseŋ, 182 şyǧa keledı. Sonda bır mezgıldıŋ bır aiy köp bolmaidy. Bır ai är mezgılge bölınıp ketedı. Iаǧni 13 apta, 1 toqsan. - Babalarymyz ai tuǧan saiyn aiǧa sälem berdı. Sızdıŋ şe, sol dūrys pa? - «Jaŋa ai jarylqa, eskı ai esırke» dep barlyǧy aitady ǧoi. Demek sol uaqytta tılekter qabyl bolu mümkındıgı arta tüsedı. Būnyŋ eşqandai artyqşylyǧy joq. Sen üşın qyzmet ıstep tūrǧan ai men künge raqmet aitu kereksıŋ, sälem beru kereksıŋ, qūrmetteu kereksıŋ. - Demek bız älı de tabiǧatty tani tüsımız kerek qoi?! - Küntızbenı bır ret engızdık pe, aqyrzamanǧa deiın özgermeidı. Jylda küntızbe qaitalana beredı. Nege? Nölden bastalady, nölge qaityp keledı. Mäselen, memlekettık bır meiram boldy delık. Ol jūmys künıne tüsetın bolsa, sızdıŋ jeksenbı künıŋızdı jūmys künıne auystyrady da, jūmys künın demalysqa ainaldyrady. Bıraq Jaratuşy ısıne qarsy kelıp jatqanyn bılmeidı. Al osy 28 kündık küntızbe enetın bolsa eşqandai şatasu, künderdı auystyru bolmas edı. - Endı qaraŋyz, memleket jurnalister künın şılde aiynyŋ soŋǧy aptasy dep qoiady. Bıraq elder jurnalister künı qai kün ekenın ūqpai, şatasyp jüredı. Osylai merekelık küntızbelerdı qoiǧan dūrys pa? - Eger būrynǧy küntızbenı alatyn bolsaq, bır aida tört apta bolady. Būl sızdıŋ tört qūbylaŋyzben teŋ. Aidyŋ bırı-düisenbı, ekısı-seisenbı. Nemese 10 jyldan keiın Amerikaǧa barudy josparlap otyrsaŋyz, küntızbesız-aq aptanyŋ qai künı baratynyŋyzdy bılıp alasyz. - Sonda bızdıŋ Nauryz merekesı nöldık uaqytqa jata ma? - Bızdıŋ kün men tün teŋelgen uaqyt nöldık uaqyt ekenın bükıl älem qabyldap, moiyndap qoiǧan. - Olai bolsa küntızbe nege özgermeidı? - Bärı ǧylymi negızde däleldengen. Bıraq sony özgertu joǧarǧy jaqtaǧylardyŋ moinynda. - Küntızbeden tys sūraq qoisam sızge?! Aruaq degenge senesız be? - Aruaq degen bar. Bız äu bastan közben körgen, qolmen ūstaǧan dünienı qabyldai aldyq ta, körmegendı joqqa teŋedık. Sen dūrys jürseŋ, aruaq senı jelep-jebep jüredı. Sondyqtan ata-babamyzǧa qūran oqyp, dūǧa baǧyştap otyru kerek. Būl qazaqta ǧana bar. Nege? Sebebı qazaq degen sözdıŋ özı 5-aq ärıp. Ortasynda «z» ärpı tūr. Z-ny sanǧa ainaldyrsaq, 7 degendı bıldıredı. Al jetı – qasiettı san. Demek qazaqtyŋ tılı, qazaqtyŋ ünı, qazaqtyŋ özı – qasiettı. Bır kezderı maǧan qazaq tılı kerek pe, joq älde basqa tılge auyp keteiın be dep zerttegen edım. Söitsem tabiǧattyŋ özı maǧan qazaq tılı dep sairap tūr eken. Ol qalai deisıŋ be? Tabiǧattaǧy himiialyq elementter, atom, iadro, proton, neitron qazaqtyŋ tılınde ǧana söileidı. Tıpten BŪŪ-da da 6-aq tıl bar-etın. Söitsek jetınşı tıldı qazaqqa qaldyryp qoiǧan eken. https://www.youtube.com/watch?v=D86PeArIqrY Qairat ZAUYTBAIŪLY: Qazaq küntızbesın jaryqqa şyǧaru - azamattyq pozisiiam!

Niderland koroldıgındegı Leiden universitetınıŋ professory Abekov Qairat Zauytbaiūly küntızbe mäselesınıŋ jaǧymdy jaŋalyqtarymen bölıstı.

- Qazaq küntızbesınıŋ mäselesıne qaşannan bastap kırıse bastadyŋyz? - «Bordaqylau alaŋynyŋ jetıstıkterı» turaly materialdar jinap jürgenmın. Sol uaqta professor Sailybai Bekbolatov esımdı azamattan şaruaşylyq jönınde aqparattar jinaimyn dep bardym. Söilese kele, «Mäŋgı qazaq kalendaryn» patentke ūsynǧanyn estıdım. Maǧan bır kıtabyn syiǧa tartty. Ol kıtapty 10 künde tügel tauysyp, būl kısımen taǧy kezdesuge bel bailadym. Endıgı äŋgımemız «Mäŋgı qazaq kalendarynyŋ» töŋıregınde örbıdı. Sodan berı tabiǧattyŋ zaŋdylyǧyna dälme-däl keletın esepterın köŋılıme tüiıp, būl jobanyŋ maŋyzyn tüsındım, kem-ketıgın ızdei bastadym. Bıraq ızdeu barysynda kemşılıgı joq ekenın ūqtym. Bırınşı künınen soŋǧy künıne deiın esepteuı dūrys bolyp şyqty. Degenmen Keŋes ükımetı kezınen kele jatqan kün saiyn nemese ai saiyn özgertıp otyratyn küntızbe halyq arasynda dästürge ainalǧan. Sol küntızbege qarap, jaŋa küntızbenı sferalyq türde jasaiyq degen oi tastadym. Onyŋ animasiialyq nūsqasyn jasatyp, genetika, biologiia, geografiia, himiia, kvanttyq fizika, ekonomika, finans, astronomiiaǧa qatysy bar ekenıne közım jettı. Qazır sonyŋ alǧaşqy körınısterı aqparat közderıne şyǧyp jatyr. Sferalyq jobanyŋ tüp qazyǧy qaǧylǧanmen şaryqtau şegı, zertteler tūsy älı aldyda dep oilaimyn. Halyqtyŋ közqarasyn sferalyq türde küntızbe äzırlep özgerte alamyz ba degen ümıtımız bar. https://www.youtube.com/watch?v=07eCV4sZxu8 - Sızdıŋ jastarǧa degen qoldauyŋyzdy estıp te, körıp te jürmız. Al qazaq küntızbesıne qarjyŋyzdy da, uaqytyŋyzdy da sarp etudesız. Būndai tärbienıŋ özegı qaidan kelgen?! - Men özım Narynqol audanynda tuyp öskenmın. Bızde 70 jyl boiy barlyq ıs-qaǧazdar tek qazaq tılınde jazylyp kelgen. Ainalamdaǧy adamdar, tärbie bärı qoiu qazaqylyqtyŋ körınısterınen habar berıp tūrdy. Tıpten 1 jas aiyrmaşylyq bar adamdardy aǧa, äpke dep östık. Sol qazaqy tärbie, qazaqy közqaras, qazaqy mınez bügıngı menı qalyptastyruǧa ülken septigın tigızdı. Qazaq küntızbesın jaryqqa şyǧaru - azamattyq pozisiiam dep tüidım. - Äŋgımeŋızge raqmet!    

Sūhbattasqan: Arman ÄUBÄKIR,

Daiyndaǧan: Aqgül AIDARBEKOVA,

«Adyrna» ūlttyq portaly