(jalǧasy. Basy myna sıltemede)
Qytaidyŋ Şyǧys Türkıstannyŋ baiyrǧy halqyna qysymy osy aimaqty jaulap alǧannan berı jalǧasyp keledı. Ötken ǧasyrdyŋ soŋyna qarai aimaqtaǧy ūiǧyr, qazaq jäne basqa da ūlttyq mektepter jabyldy. Būl – Şyŋjaŋdy qytailandyru prosesınıŋ ekpındı fazasy bolatyn. Al aiausyz repressiia 1997 jylǧy Qūljadaǧy ūiǧyrlardyŋ narazylyǧynan keiın qatty küşeidı. Qytai bilıgı narazylyqty aiausyz basyp-janşyp, «mūnyŋ bärın ūiymdastyryp jürgen – ekstremistık terrorlyq maqsaty bar «Şyǧys Türkıstandy azat etu maidany» dep jariialady. Atauy däl osyndai ūiym bolǧany jönınde dälel joq. Degenmen, Qytai bilıgı ūiǧyrlardyŋ narazylyǧyn «bükılälemdık laŋkestıkke qarsy küres» konsepsiiasy aiasynda qarastyrdy. Resmi Pekin 2009 jyldyŋ şılde aiyndaǧy Ürımşıdegı ūiǧyrlar men hanzulardyŋ arasyndaǧy qaqtyǧysty da ūiymdastyrǧan – el aumaǧynda jasyrynyp jürgen «Şyǧys Türkıstandy azat etu maidany» dep mälımdegen. Osy ūiymǧa qatysy bar degen jeleumen myŋdaǧan ūiǧyr ūzaq merzımge türmege qamaldy, ondaǧan adam ölım jazasyna kesıldı.
Qytai bilıgı qataŋ jazalau şaralarymen qatar, «Şyǧys Türkıstandy azat etu maidanyn» älemge jauyzdyǧymen ataǧy şyqqan äl-Kaida terrorlyq ūiymymen bailanystyratyn nasihatty küşeittı. Tıptı, Şyŋjaŋdaǧy bütkıl ūiǧyrdy ekstremistık ideiadan eşqaşan arylmaityn, ärdaiym terrorizmge beiım ūlt etıp körsetuge tyrysty.
«Osy kezeŋde aimaqtaǧy negızgı ekı ūlttyŋ – qazaqtar men ūiǧyrlardyŋ özara qarym-qatynasy qandai boldy?» degen sūraqqa jauap bere ketu maŋyzdy. Ūiǧyrlardyŋ älsın-älsın bas köteruın Qytai qazaqtary qoldaǧan joq. Mūnyŋ bır sebebı joǧaryda aityldy. Sondyqtan qazaqtardyŋ basym bölıgı, sol siiaqty aimaqtaǧy basqa da az ūlttar Qytai bilıgınıŋ ūiǧyrlarǧa jasap jatqan aiausyz repressiialyq äreketın «bülınşılıkke qarsy jaza» tūrǧysynda baǧalady. Tūrǧyndar arasynda «ūiǧyrlar Şyŋjaŋdaǧy beibıt ömırdı qalamaidy, tynyş jürmeidı» degen oi basym boldy. Būl ūstanym Qytai bilıgınıŋ «separatizm men dıni ekstremizmge jäne lankestıkke qarsy küres» konsepsiiasymen üilesıp jatqan bolatyn. Osylaişa qytai bilıgı Şyǧys Türkıstandaǧy ūiǧyrlar men basqa ūlttardyŋ arasyna syna qaǧu taktikasyn küşeitıp, bölşektep alyp jäukemdeuge köştı.
Şyǧys Türkıstannyŋ baiyrǧy halyqtary arasyndaǧy alauyzdyqtyŋ taǧy bır sebebı bar. Aimaqta sany jaǧynan basym ūiǧyrlar jergılıktı bilık organdarynda qyzmet ettı. Qazırge deiın Qytaidyŋ ortalyq bilıgı Şyŋjaŋ Ūiǧyr Avtonomiiasynyŋ bırınşı basşylyǧyna ūiǧyr ūltynyŋ ökılın taǧaiyndaidy.
Bilık pen halyq arasynda äldebır qaişylyqtyŋ bolatyny – zaŋdy qūbylys. Būl faktor da aimaqtaǧy basqa ūlttardyŋ ūiǧyrlarǧa degen ıştei qarsylyǧyna dem berıp tūrdy. Qytaidyŋ ortalyq bilıgı osy jaǧdaidy aimaqtaǧy ūiǧyrlardyŋ äleuetın älsıretuge, jappai repressiialyq äreketın aqtap alatyn ideologiianyŋ negızdemesı retınde qarastyrdy.Şamamen 2000-2014 jyldar aralyǧynda şekara nemese aimaqtaǧy polisiia beketterınde ūiǧyrlardy ǧana tekseretın. Şyŋjaŋda tuyp-ösken etnikalyq qazaqqa tūrmysqa şyǧyp, Qazaqstanǧa küieuımen bırge qonys audarǧan ūlty ūiǧyr Tūrsynai Ziiaudtyŋ aituynşa, ūiǧyrlardyŋ türı aimaqtaǧy basqa ūlttardan erekşelenıp tūrady. Kez-kelgen bekette jolauşylardy teksergen kezde poliseiler ūiǧyrlardy avtobustan tüsırıp tergeidı. Al būl kezde avtobus ışınde otyrǧan ūlty basqa jolauşylar uaqyttyŋ bosqa ysyrap bolyp jatqanyna ūiǧyrlardy kınälap, şydamsyzdanyp kütıp otyrady. «Qala bazarlary men ülken dükenderdıŋ kıreberısınde de ūiǧyrlar qataŋ tekseruge ūşyraityn, olar arnaiy qaqpa aldynda kezekke tūryp tekseruın kütedı, al osy kezde qytailar, şeteldıkter jäne özge ūlttar basqa esıkten emın-erkın öte beredı» dep eske alady Tūrsynai Ziiaud. Şyŋjaŋdaǧy narazylyqtardan keiın tek ūiǧyrlar ǧana qudalauǧa ūşyraǧan joq, olardyŋ arasynda qytailardan basqa ūlttardyŋ ökılderı de boldy. Olar – ūiǧyrlarmen tyǧyz biznes nemese sauda-sattyq jasaǧandar, aimaqta bırneşe märte bolǧan, narazylyq kezınde videokameraǧa tüsıp qalǧandar jäne qamauǧa alynǧan ūiǧyrlarmen qandai da bır qarym-qatynasta bolǧandar. Mysaly, byltyr Qytaidan qaşyp kelgen Qaster Mūsahanūly 2009 jyldary mal jäne et satumen şūǧyldanǧan. Ūiǧyrlardyŋ narazylyǧy bolǧan tūsta onyŋ Ürımşıde bolǧany anyqtalady. Sondyqtan ony bırneşe aidan keiın qamauǧa alady. Alǧaşynda oǧan «ūiǧyrlar narazylyǧyna qatysty» degen aiyp taǧyp, qinaidy. Būl aiyp naqty dälelın tappaǧan soŋ, äiteuır türmege qamap tastau kerek bolǧan soŋ, tergeu kezındegı ūryp-soǧudan äbden qinalǧan Qaster Mūsahanūly amaly tausylyp «mal ūrlyǧy» aiybyn moinyna alyp, tört jylǧa sottalady.
2000 jyly ekı balasymen Qazaqstanǧa tübegeilı qonys audarǧan erlı-zaiypty Rahyjan Zeinolla men Farida Qabylbek 2004 jyly Qytaiǧa qydyryp barady. Būl kezde ekeuıne Qazaqstan azamattyǧyn alǧany turaly Prezident jarlyǧy şyǧyp qoiǧan, bıraq olar qolyna tölqūjatty alyp ülgermegen. Şekaradan öte salysymen Rahyjan Zeinollany Qytai polisiiasy qamauǧa alyp, aldymen oǧan «adam tasymaldaumen ainalysty» degen aiyp taǧady. Soŋynda «tyŋşylyqpen ainalysty» (şpionaj) degen aiyppen 13 jylǧa sottap jıbergen. Farida Qabylbektıŋ aituynşa, onyŋ küieuı Qytaida da, Qazaqstanda da memlekettık qyzmet ıstemegen, tek ūsaq saudamen ainalysqan.13 jyl türme jazasyn ötep şyqqan soŋ, Rahyjan Zeinollany Qytai bilıgı taǧy da bır jarym jyl «saiasi üirenu» lagerınde ūstady. Qazır 58 jasqa kelgen ol üiqamaqta. Ony Qytai bilıgı Qazaqstanǧa qaitaruǧa niet bıldırmei otyr. Būl oqiǧadan myna jaǧdaidy baiqauǧa bolady. 2000-jyldary Şyŋjaŋdaǧy repressiia ūiǧyrlardy ǧana qamtymaǧanyn, aimaqtaǧy basqa ūlttardyŋ da saiasi nauqannyŋ qyryna ılıngenın, onyŋ ışınde qazaqtardyŋ da zardap şekkenın körsetedı. Qytai bilıgı ūiǧyrlardyŋ narazylyǧyn dıni ekstremizmmen jäne terrorizmmen bailanystyrǧany belgılı. Sonyŋ kesırınen bırınşı kezekte meşıt moldalary qatty repressiiaǧa ūşyrady jäne ūzaq merzımge sottalǧandardyŋ köbı – dın qyzmetkerlerı. Sondyqtan aiausyz repressiia qazaq moldalardy da ainalyp ötken joq. Olarǧa qatysty mälımettıŋ der kezınde jariia bolmai qaluynyŋ bır ǧana sebebı bar – dıni ekstremizm men separatizm aiyby taǧylǧandar bırden qataŋ rejimdegı jabyq türmelerge jöneltıldı. Ol jerden mardymdy aqparat alu qiyn jäne sottalǧandardyŋ bärınıŋ ükımı qūpiia. Ekınşıden, Şyŋjaŋ qazaqtarynyŋ tügelge juyǧy resmi Pekinnıŋ «laŋkestıkke qarsy küresıne» imandai sengen siiaqty, «jel tūrmasa, şöptıŋ basy qimyldamaidy» degen dälelsız tüsınıkten şyǧa almady. Üşınşıden, 2013 jyldyŋ ortasyna şeiın şekaranyŋ arǧy jäne bergı betındegı qazaqtardyŋ özara qarym-qatynasyna, ekı el arasyndaǧy sauda-sattyqqa, Qytaiǧa nemese Qazaqstanǧa tuystaryna baryp-keluge eşqandai şekteu bolǧan joq, olar osy jaǧdai şeksız jalǧasa beredı dep oilady.
Şyŋjaŋ ölkesınde ömır sürıp jatqan qazaqtarǧa da qarsy jappai repressiia bastalatynyn Serıkjan Bıläşūly boljaǧan. Ol 2010 jyldan bastap «Jarqyn 7» degen laqap atpen Qytaida qoldanatyn WeChat messendjerı arqyly qazaqtarǧa qauıp tönıp kele jatqanyn aityp dabyl qaqty jäne odan saqtanu üşın Qytai qazaqtaryn Qazaqstanǧa bırjola qonys audaryp, tezdetıp azamattyq aluǧa ügıttedı. Onyŋ aituynşa, sol kezdıŋ özınde-aq Qytaidyŋ Şyŋjaŋ ölkesın tübegeilı qytailandyryp, aimaqtaǧy türkı halyqtarynyŋ ūlttyq erekşelıgın tübegeilı joiu piǧyly aiqyn boldy.2013 jyly Şyŋjaŋdaǧy jaǧdai kürt özgerdı. Keibır audandarda, äsırese ūiǧyrlar qonystanǧan aimaqtyŋ oŋtüstıgı men Qūlja qalasynyŋ maŋyn meken etken türkıtıldes halyqtyŋ pasporttaryn jinap ala bastady. Jergılıktı biılık islami dın atributtaryn, ūlttyq dästürdı sipattaityn tūrmystyq zattardy kündelıktı tūrmysta paidalanudy ışınara şektedı. 2014 jyldan bastap qazaqtardyŋ keibırın polisiia nemese qoǧamdyq saqşy mekemesıne şaqyryp, «saiasi tüsındıru» men «tärbileuden» ötkızgenı jönınde mälımet kezdesedı. Mūny jergılıktı halyq Qytai kommunistık partiiasynyŋ 20-ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna jürgızgen «mädeni revoliusiia» siiaqty ötpelı saiasi nauqan dep tüsındı. Sondyqtan Şyŋjaŋ qazaqtary tūrmystyŋ küibeŋ tırşılıgınen bır sät bas köterıp, ainalasyna qarap, jaǧdaidy baǧamdauǧa den qoimady.
Olar üi-jaiyn, elu jylǧa arendaǧa alǧan egıstık jäne jaiylymdyq jerın, azyn-aulaq biznesın, zeinetaqysyn qimady, üirenşıktı ornynan qozǧala qoimady. Al Qazaqstanǧa qonys audarǧan qazaqtardyŋ köbı ekıūdai oida bolyp, QR azamattyǧyn aluǧa asyqpady, bırazy yqtiiarhatpen (merzımı ūzaq viza) ekı ortada sauda-sattyq, barys-kelıs jasap jüre berdı. Olar özderın Qytaidyŋ Europa naryǧyn igeru üşın jasaǧan «Bır beldeu – bır jol» atty ekonomikalyq baǧdarlamasyna qatysuşy, qazaq-qytai sauda bailanysynyŋ mäŋgı dänekerı bolyp qala beretındei sezındı, Qytai bilıgınen asa qauıp kütken joq.«Qytai bilıgı Şyŋjaŋ qazaqtarynyŋ Qazaqstanǧa qonys audaruyna jetkılıktı merzım berdı de, qonys audarmaǧandarǧa qarsy qytailandyru prosesın bastady» dep kesımdı pıkır aituǧa bolmaidy. Sebebı, Qytaidyŋ Şyǧys Türkıstandaǧy jasap jatqan saiasi repressiiasynyŋ qūrbandarynyŋ ışınde Şyŋjaŋnyŋ türkıtıldes QHR azamattary da, QR azamattary men azamattyq alu prosesın ötkerıp jatqan oralman qazaqtar da bar. QHR-dıŋ BŪŪ aldyndaǧy adam qūqy boiynşa alǧan mındettemesın aitpaǧannyŋ özınde, Qytai bilıgı körşı tūrǧan Qazaqstannyŋ memlekettık täuelsızdıgın syilamai otyr. Osydan-aq Şyŋjaŋdaǧy genosidke tän repressiianyŋ auqymy men zardaby auyr ekenın baiqau qiyn emes. (jalǧasy bar)
Tūrarbek QŪSAIYNOV,
«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy,
Halyqaralyq jurnalister federasiiasynyŋ (IFJ) müşesı.
Ūqsas jaŋalyqtar
