Adamzat balasy 1492 jyly Amerika qūrlyǧyn aşty. Batystyŋ damuyna tıkelei yqpal etken osy mūhittyŋ arǧy betınde ne bar, Ündıstandaǧy aty mäşhür altyndarǧa qalai jetemız degen arman men sūraqtardan bastalǧan. Mūhitta jüzdı. Keme tehnologiiasyn jetıldırdı. Önertapqyştaryna investisiia saldy. Tehnokrattyq bum bastaldy.
Sol zamandary Osman imperiiasy da dürkırep tūrǧan. Bıraq jaryqtyqtar dınge berılıp, dogmamen ketıp, qūranda jazylǧan Stambuldy aldyq dep 5 ǧasyr bır äŋgımenı myŋ qaitalap, adamzat damuynyŋ soŋynda qalǧan ǧoi. Evropalyqtar Amerikany aşyp jatqanda Osmanly jerdıŋ kındıgı Stambul dep otyrǧan ornynan qozǧalmaǧan. Meşeu qalǧan qoǧam 1900 jyldardyŋ basynda "Meşıtke toq tartqan dūrys pa?", "Qūrandy batys elderı jasaǧan stanokpen basyp şyǧarsaq jaratuşynyŋ qaharyna qalmaimyz ba?" degen sūraqtardy talqylap otyrǧan. Bügıngı bızdıŋ ziialylardyŋ XXI ǧasyrda otyryp "Şyŋǧys han qazaq pa?", "Attan tüsıp ruhymyzdan airylyp qalmadyq pa?" degen qyrt äŋgımesı sekıldı ǧoi qysqasy.
XXI ǧasyrda örkeniettı elder Amerikany qoiyp, asteroidtardan paidaly qazbalar ızdei bastady. Sonyŋ bırı Japoniia. 2014 jyly Hayabusu atty sputnigın ǧaryşqa ūşyrdy. Älgı Hayabusu 4 jyl Riugu atty asteroidty qualap jürıp 2018 jyly 80 metr qaşyqtyqqa deiın jaqyndady. Oŋtaily sättı paidalanyp 2 robotty asteroidqa tüsırdı. Älgı robottar asteroidty tesıp, grunttaryn alyp, suretke tüsırıp, qaitadan Hayabusu sputnigıne tırkeledı. Jaryqtyq Hayabusu asteroid grunttaryn jer orbitasyna jaqyndap Avstraliiadaǧy arnaiy belgılengen orynǧa baǧyttap jıberedı. Özı ärmen qarai ekınşı asteroidty zertteu üşın soŋynan qualap ūşyp kettı.
Japondar Hayabusu sputnigıne 146 million dollar jūmsaǧan. Ne üşın? Jauaby qarapaiym. Eŋ bırınşısı asteroidtardyŋ grunttaryn zerttep bızdıŋ ǧalamşardyŋ paida bolu zaŋdylyqtaryna ǧylymi tūrǧyda jauap alu. Ekınşısı eŋ qyzyǧy. Asteroidtarda temır, nikel, kobalt syndy paidaly qazbalar bar ma degen sūraqqa jauap tabu. Baiqasaŋyz 500 jyl būryn mūhit asyp tabiǧi bailyq tasyǧan örkeniettı elder endı bailyqty asteroidtardan ızdep jür. Ǧylymnyŋ küşı ǧoi bärı.
Jalpy älem qaida, bız qaida?.. Erteŋ örkeniettı elder ǧaryştan bız bılmeitın jaratylystyŋ, fizika, biologiianyŋ jaŋa zaŋdaryn aşyp, paidaly qazbalar men jer planetasynda joq metaldyŋ jaŋa türın tauyp jatsa şe? Qaryştap damyp, bızge tas däuırı elderı dep qarai bastaityny anyq. Tehnologiiasy küşeigen eldıŋ saiasaty da küşeiedı. Ūly dalany aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaityn saiasatqa köşse şe? Nemızdı qarsy qoiamyz?.. Atqa mınıp şabamyz ba?.. Dombyra tartyp, ruhpen betın qaitaramyz ba?..
Negızı bız amorfty oilaityn, abstraktı dünielerge äues halyqpyz. Bızdıŋ oilau jüiemız älemdık bäsekege, tıptı kapitalizmde ömır süruge beiımdelmegen. Jalpy eşqaşan älemdık konkurensiiaǧa da tüsıp körmegen halyqpyz ǧoi. Däl osylai kete bersek "Mäŋgılık el" degen ūranymyz da abstraktı dünie bolatynyna eş kümänım joq. Qazaq tehnokratty ūltqa ainalmai erteŋ uaqyt, saǧatymen sol tehnokrattyq elderge jūtylyp ketetınımız anyq. Senbesek ainalamyzǧa qaraiyq. Tarihqa köz jügırteiık. Kımnıŋ tehnologiiasy myqty sonyŋ ekonomikasy myqty. Al, kım myqty sol älsız elderdı jer betınen joiyp, jūtyp otyrǧan. Būl fakt!
Bız XXI ǧasyrdaǧy tehnologiialyq bumda ömır sürıp jatyrmyz. Tehnologiiada eŋ ülken qasıret - uaqyttan ūtylu. Al, bız ūtyludamyz. El basqarǧan bızdıŋ ükımet būdan qorytyndy şyǧaruy qajet.
Bauyrjan SERIKBAEV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
