Sarapshylar elimizde jarylystar qaýpi esh seıilmegenin aıtady. "AstanaEkspertProject" JShS-niń basshysy, tehnıkalyq synaq pen taldaý, ónerkásiptik qaýipsizdik salasynyń mamany Máýlen Jaqmetbekov Arys qalasynda bolǵan jaǵdaı qaıtalanýy múmkin ekenin aıtty dep habarlaıdy "Adyrna" ulttyq portaly "inbusiness.kz"-ke silteme jasap.
Máýlen Serikuly 2004 jyldan 2009 jylǵa deıin biraz jyl boıy "NPO QazArsenal" JShS-inde jarylǵysh materıaldar bóliminiń bastyǵy bolyp qyzmet atqarǵan. Bul kompanııa Qorǵanys mınıstrliginiń qoldanys merzimi ótken artıllerııalyq, ınjenerlik, avıaııalyq talqandaý quraldaryn, qarapaıym tilmen aıtqanda, oq-dáriler, snarıad, mına jáne basqalaryn ýtılızaııalaýmen aınalysqany málim.
Máýlen Jaqmetbekovtiń aıtýynsha, KSRO áskerı saladaǵy barlyq eski-qusqy, óte qaýipti qaldyǵyn qazaq eline "úıgen".
"Keńes kezinen Qazaqstanǵa muraǵa qalǵan, ýtılızaııalaýǵa jatatyn oq-dárilerdiń ábden tozyǵy jetti. Olardyń kóbinde HH ǵasyrdyń 30-40 jyldary jasalǵany kórsetilgen, datasy tańbalanǵan. Atap ótetin jaıt, keńestik zaýyttar áý bastan bul oq-dárilerdi tek soǵys maqsatynda qoldanýǵa ǵana bolatyndaı etip ázirlegen. Sonyń kesirinen, oq-dárilerdiń konstrýkııasy ony elementterge bólshekteýdi qarastyrmaıdy. Bylaıǵy jurt bile bermes, Keńes Odaǵynyń oq-dárilerdi óndirý jáne qoldaný konepııasy olardy tek qana tikeleı maqsatyna paıdalaný prınıpine negizdeldi. Iaǵnı keńestik snarıad, mına jáne basqa da talqandaý quraldarynyń "ómiriniń" aqyrǵy fazasy – ne maıdan dalasynda, nemese polıgonda jarylý ǵana. Basqasy joq", – deıdi Máýlen Jaqmetbekov.
Onyń ústine qyzyl ımperııa ydyraǵannan keıin onyń arsenaly Qazaqstannyń áskerı qoımalarynda tot basyp, uzaq jyl jatty. Qazirgi kezde qol tıse, úgitilip ketetindeı ábden kónergen. Ókinishke qaraı, oq-dáriler Keńes Odaǵy "baǵdarlaǵandaı" túpkilikti maqsatyn oryndaýǵa – jarylýǵa daıyn jatyr. KSRO kelmeske ketse de, onyń murasy qazaq eline zııanyn tıgizýin jalǵastyrýda.
2,5 jyl buryn respýblıkanyń tutas qalasy typ-tıpyl bolǵany málim: 2019 jylǵy 24 maýsymda Arys qalasyndaǵy №44856 áskerı bóliminiń qarý-jaraq qoımalarynda jarylys pen órt boldy. Izinshe 2021 jylǵy 26 tamyzda Jambyl oblysynyń Baızaq aýdanyndaǵy 28 349 áskerı bóliminiń aýmaǵynda saqtalǵan eski oq-dáriler jarylyp, aınalasy órtke orandy.
Sarapshylar jańa jarylystar qaýpi esh seıilmegenin aıtyp júr. Ótken jyly Qorǵanys mınıstrligi oq-dárilerdi bólshektep, kádege jaratýdy tyıyp, barlyǵyn polıgonda jaryp jiberýge sheshim qabyldaǵan. Alaıda keıbir derek boıynsha búginde bul baǵyttaǵy jumystar ýaqytsha doǵarylǵan desedi. Rasynda, eger qazirgideı qazaqstandyqtardyń júregi shaılyǵyp qalǵan shaqta jerdi solqyldatyp, jarylys jasap jatsa, halyq shoshynyp, nebir feık-qaýeset el ishin kernep ketýi yqtımal. Qazirgi kezde oq-dárilerdi ýtılızaııalaý alańdary Qazaqstannyń 2 jerinde ǵana ornalasqan, bul – Arys qalasy jáne Otar stanııasy. Buǵan deıin taǵy bir iri qoıma Qaraǵandy oblysynda, Balqash janynda bolypty, ol 2001 jylǵy órt kezinde tolyǵymen derlik joıyldy. Biraq jaǵdaı mursha bermeıdi eken dep, problemany ádeıi aıtpaı, jyly jaýyp qoıa salýǵa da, keıinge ysyrýǵa da bolmaıdy.
"Bul oq-dárilerdiń saqtaý resýrsy baıaǵyda aıaqtalǵan, olar ári qaraı tozyp barady. Kún ótken saıyn olardyń korpýstarynyń jáne onyń quramyndaǵy pırotehnıkalyq jáne túrtki jasaıtyn elementteriniń oshaqtyq nemese jappaı korrozııasy júrýde. Kún saıyn oq-dárilerdiń fızıkalyq-mehanıkalyq, ballıstıkalyq jáne mehanıkalyq sıpattamalary ózgeriske túsýde. Saldarynan olardy saqtaý, tasymaldaý qaýipti bolyp barady", – dep dabyl qaqty M. Jaqmetbekov.
Olardy kádege jaratý isimen naǵyz mamandar aınalysýǵa tıis. Áıtpese, tergeýshiler anyqtaǵandaı, eski oq-dárilerdi ýtılızaııalaýǵa jaýapty jalǵyz uıym – "Qaztehnologııalar" AQ qyzmetkerleri qaýipsizdik tehnıkasyn aıaqasty etken, oq-dárilerdi bólshekteýge jaramsyz jabdyqty paıdalanǵan. Úkimettik komıssııanyń sarapshylarynyń biri Asqar Abdýmalımovtyń málimetinshe, tipti kósheden, Arys qalasy men jaqyn aýyldardan qarjyǵa muqtaj, tıisti biliktiligi joq adamdardy tartyp, olarǵa kúnine 400 teńgeden tólepti: osy aqshada árbir adam jalań qolmen 20 snarıadty bólshekteýge mindetti bolǵan kórinedi.
"Oq-dárilerdi kádege jaratý úshin onyń konstrýkııasyn jáne ár túriniń tól erekshelikterin, onyń jarylǵyshtary, tútiksheleri, saqtandyrǵysh jáne serpindi qurylǵylary sekildi jekelegen elementterin demontajdaý ádisteri men tehnologııalaryn jaqsy bilý kerek. Sondaı-aq maman laqtyrylatyn jáne jerde jarylatyn zarıadtardyń qaýipti elementteri qaıda ornalasqanyn, olar toltyrylǵan jarylǵysh zattardyń fızıkalyq-hımııalyq quramyn jazbaı tanıtyn bolýǵa tıis. Qoımalarda jarylatyn, jaryqtandyratyn, órteıtin, tútin týdyratyn nebir túri jınaqtalǵan. Mundaı jaǵdaıda oq-dárilerdi saqtaý, tasymaldaý jáne ýtılızaııalaý qater tóndiredi. 2001 jylǵy tamyzda Qaraǵandy oblysynyń Toqyraý kentinde, 2008 jyly – Arysta, 2019 jyly Arysta, 2021 jyly Baızaqta bolǵandaǵydaı qaıǵyly oqıǵalardyń qaıtalanýyna soqtyrýy múmkin", – dedi Máýlen Jaqmetbekov.
"Adyrna" ulttyq portaly
