Ömırge adamnyŋ keluı – ülken qūbylys. Būl jaŋalyqtyŋ jaŋalyǧy, oqiǧanyŋ oqiǧasy.
Adam ǧūmyry. Ol qalai bastalady? Qandai kezeŋderden tūrady? Osyǧan nazar audaryp körelık.
Qasiettı atanyŋ nıldei tegı domalap anaǧa tabystalǧanda ol jerde jaŋa dünienıŋ esıgın aşyp aluan tüsşe sipattaluy mümkın şuaqty şarǧa aiaq basady. Mūny barşa halyq qadırleuı kerek. Būl bolaşaq adamnyŋ nūr örkenı. Būl tek ananyŋ «Jatyr» («Qanas» dep te atalady) dep atalǧan Aumaly aimaǧyna jaiǧasqan soŋ lezde «Qaǧan» dep atala bastaidy. Qazaq, mıne, osy künnen alǧy qyryq künge deiıngı onyŋ damu barysyna «Qaǧan» dep at qoiǧan. Keiın de Täŋırım jarylqap ömırge keler tūsynda onyŋ jaryq düniege jaryp şyǧatyn nai perdesı de osy sebeptı «Qaǧanaq» atalyp ketedı.
Kelesı ıştegı balanyŋ qalyptasu müsını. Müsındenu. Būny qazaq «Ūlpan» dep ataǧan.
Ananyŋ altyn qūrsaǧynda mamyrlaudy arman etken Ūlpan «Tama» kezeŋıne kırdı. Būl asyl anasynyŋ balany kötergenıne üşınşı aiy. Ananyŋ kündelıktı qoregı Täŋırı būiyryp bırşama mol bozjua när Ūlpanǧa tolassyz tama beruınen osylai atady ǧoi qazaq.
Şuaqty bır ai öttı. Tama endı döŋgelene ülkeigısı keldı. Būl uaqytyn qazaq «Küre» dep atapty. Törtınşı aiy. Anyǧynda, būl qūdırettı tektıŋ Qaǧan, Ūlpan, Tama, Küre atanǧan kezeŋderı bır ülken qalypta «Mezet» dep bırtūtas atalypty.
Köp ötpei kürenıŋ alaqanyna kielı nysandar jügırıp ol qozǧalady, öz pışınımen äreket ete bastaidy. Būl şaqta onyŋ aiaq-qoly ūzara, jazylyp kep anasyn tanydy-au aqyry, erkelık etpekşı, būl hikmettı aiy – «Dürmän» atalyndy. Dürmän – ūly mūrat.
Özıne tiesılı oimaqtai jailauda qyp-qysqa aspan alaqandai, jer tebıngıdei jailauda aunap-qunap kün ötkızgen Dürmän bır künı kielı jarlyqqa sai erekşe niǧmetterdı ūstai bastaidy. Būl tyŋdaǧyş künderı.
Ol tynyş ta qily künderdıŋ bekettık ortasynda ünsız kezep jüredı. Türlı altyn şuaqtarǧa sap etıp qūiylyp ta jürgen şyǧar. Būl jetınşı aida ony qazaq «Şomen» dep taŋbalady.
Ol jaqta syrly küŋgır taudyŋ jalyndy tamyzy jür. Jıŋışke talşybyqtai būralǧan ömır. Būl kezeŋ qazaqta «Qūban» dep atalǧan.
Būlyŋǧyr pendelerge ǧana aian jer betınde qalqyp tūrǧan jaryq dünie ony kögıljım älem bolyp şaqyrdy. Ol älem bızdıŋ bır bölmenıŋ ǧana ışındegıdei kışkentai häm sūlu älem edı. Ony ol keŋ dep taŋǧaldy, qūşaǧyn aşqan kögıljırge ūzaq qyzyǧa qarap, keide tanymal qoŋyr alaşqany (qabyrǧany) qiyrlai kelıp süikene ädemı bop otyrady. Qazaq ony «Būzym» atandyrdy.
Ol jaŋa ömırdıŋ jarşysy, appaq säulelerdı uystap kep anasy tūrǧan Aǧairaŋ älemge jan-pärmenımen kırmekşı. Mıne, anada tolǧaq bastaldy. Balanyŋ jaryq düniede anamen, äkemen kezdesuge degen ärekettı ümıtı «Tolǧaq» delınedı. Al özınıŋ tolǧaq tudyrǧan qimyly bar, ūşqyr keiıptegı toǧyzynşy aidyŋ soŋǧy 5-6 künındegı qymbat atauy «Taǧaq». Mıne, qazaq ony osylai tanyp otyr. Jaryq düniemen bet körısuge şeiın ol «Taǧaq» delıne bermekşı.
Kei analarymyz būzymnyŋ der şaǧyn eskermei kettı, ondaǧysy tüienıŋ alburyndy etın tıske qajap, qūrsaqqa jüptep özgeşe bır salqyndau künderdı Būzymǧa körsettı. Būl kün-ailar «Tarǧalaŋ» dep atalady. Al būlaişa Būzymdy jäne özın der uaqta saqtandyrmai 12 ai boiy köterıp botalaityn tüie etınen degen jūǧystyǧynan Būzym da älı qūryp, aqyry taǧy 3 ai şabyttana, şalqi ösetın şaqqa ie bop bır aunap tüsedı. Qazaq taipalary ūǧymynda 12 ai kötergen bala «Körpeş» dep atanypty.
Baldyrǧan şaq
(Balalyq şaq): 1-6 jas.
Taǧaq ömırge keldı. «Iŋ-ä!» dep şyrqyrap jylady. Ol lezde jer betındegı jaŋa ūly qauym atynan «Qyzylşaqa», «Şaqalaq», «Şaǧalaq» atanyp ketedı.
Būl Şaǧalaq endı qyrqynan şyǧyp, qaryn şaşy alynǧanşa «Näreste» jäne «Şaǧa» ataluda.
Osydan keiın 1 jasta: ortaq atauy «Bopa», «Typyl», «Täitäi», «Aqbauyr» edı. «Böbek (ūl bala)» – «Böpe (qyz bala)».
Balanyŋ ekı jastan alty jasqa deiıngı ǧūmyrlyq jyldary tügeldei «Säbi» atanady.
«Säbi» älemındegı taŋbalary:
2 jasta. Ūl-qyz parqy aiqyndap «Tapyl (ūl bala)» – «Büldırşın jäne Apyl (būl ekeuı qyz bala üşın)».
3 jasta. Ortaq aty: «Baldyrǧan». Ūl bala: «Balausa, Jortpaşaq». Qyz bala: «Böpenai», «Jäudır».
4 jasta. Ortaq aty: «Baldyrǧan». Ūl bala: «Balausa, Nūrai, Qūmi, Saǧyr», qyz bala «Böpenai», «Qūralai».
5 jasta. Ortaq aty: «Balǧyn, Baljūmyr». Ūl bala: «Saǧyr», qyz bala: «Böpenai, Qūralai, Ükıläi».
6 jasta. Qozy jasy degen sipattama atau bastalady (6-10jas aralyǧy). Ortaq atauy – «Jetkınşek, Balǧyn, Baljūmyr». Ūl aty: «Bala, Balaqai, Oiyn balasy, Öspırım, Saǧyr». Qyz bala: «Aiyŋ, Gülbike, Qyzǧaldaq, Qyzanaq, Ükıläi, Qūralai, Qūbi, Maisa».
Ören şaq: 7-17 jas.
Ören jyldar 7-10 jas.
7 jasta. Ortaq atauy – «Jetkınşek, Balǧyn, Ören, Baljūmyr». Ūl bala: «Bala, Balaqai, Oiyn balasy, Öspırım, Qūlala, Erkebülän». Qyz bala: «Gülbike, Qyzǧaldaq, Qyzanaq, Ükıläi, Qūralai, Qūbi, Maisa».
8 jasta. Ortaq atauy – «Jetkınşek, Ören». Ūl bala: «Oiyn balasy, Qūlala, Erkebülän». Qyz bala: «Körkemtäi».
9 jasta. Ortaq atauy – «Jetkınşek, Ören». Ūl bala: «Oiyn balasy, Qūlala, Erkebülän». Qyz bala: «Körkemtäi, Aina».
10 jasta. Qoi jasy degen sipattama atau bastalady (10-20 jas aralyǧy). Ortaq atauy – «Jetkınşek, Ören». Ūl bala: «Oiyn balasy, Erkebülän, Qarǧa, Airauyq (osy attas qūs aty da bar)». Qyz bala: «Aina» .
Öndır jyldar 11-14 jas.
11 jasta. Ortaq atauy – «Jetkınşek, Öndır». Ūl bala: «Oiyn balasy, Erkebülän, Nauda, Qarǧa, Airauyq, Şaŋboz». Qyz bala: «Aina».
12 jasta. Ortaq atauy – «Jetkınşek, Öndır». Ūl bala: «Oiyn balasy, Erkebülän, Nauda, Qarǧa, Airauyq, Şaŋboz, Qūmai». Qyz bala: «Sandu, Bürlen» .
13 jas: Bırınşı müşel jas (erjete bastau müşelı). Bırınşı müşeldegı ūl – «Zäulımşe», qyz – «Raŋqai» dep atalady.
14 jasta. Ortaq aty: «Qyrşyn, Öndır». Ūl bala: «Eresek bala, Jasöspırım, Bozbas, Qūmai, Böre, Syǧyr» . Qyz bala: «Qyzşa, Qyzalaq, Qaraq, Baian, Bürlen» .
Dardai jyldar 15-17 jas.
15 jasta. Ortaq aty: «Qyrşyn». Ūl bala: «Eresek bala, Jasöspırım, Bozbas, Qūmai, Böre, Syǧyr». Qyz bala: «Qyzşa, Qyzalaq, Qaraq, Baian, Bürlen, Künbike».
16 jasta. Ortaq aty: «Qyrşyn». Ūl bala: «Böre, Bozbala, Dondyqşa». Qyz bala: «Qaraq, Baian, Bürlen, Künbike, Boijetken, Säulım, Otau iesı (qūda tüsken bolsa Syrǧaly qyz delınedı)».
17 jasta. Ūl bala: «Böre, Bozdaq, Bozbala». Qyz bala: «Baian, Künbike, Boijetken, Säulım, Qyrmyzy, Bekzatym, Otau iesı (qūda tüsken bolsa Syrǧaly qyz delınedı)» .
Jastyq şaq: 18-45 jas.
Bozbala-Boijetken jyldar 18-22 jas.
18 jasta. Ūl aty: «Bozbala, Bozdaq, Jalan». Qyz aty: «Boijetken, Künbike, Bekzatym, Hangül, Aitolym, Otau iesı (qūda tüsken bolsa Syrǧaly qyz delınedı)».
19 jasta. Ūl aty: «Jalan, Bozdaq, Alǧynşy». Qyz aty: «Aqsäuleş, Bebei, Dalaby, Otau iesı (qūda tüsken bolsa Syrǧaly qyz delınedı)».
20 jasta. Jylqy jasy degen sipattama atau bastalady (20-30 jas aralyǧy). Jıgıt aty: «Bozdaq, Jas jıgıt, Jalan, Költöstık». Qyz aty: «Künıkei, Bebei, Dalaby. Otau iesı (qūda tüsken bolsa Syrǧaly qyz delınedı, üilense – Kelınşek)».
Azamat jyldar 23-30 jas.
25 jas: Ekınşı müşel jas (jas däuren kezeŋı ärı jıgıttık jas müşelı). Ekınşı müşeldegı jıgıt – «Bozym, Nauan, Beren, Költöstık, Jalan, Jas jıgıt», qyz – «Aqmaljyn, Qarşa, Bebei, Kelınşek (üilengen)» dep atalady.
30 jasta. Orda būzar jas degen sipattama atau bastalady (30-40 jas aralyǧy). Jıgıt aty «Bozym, Beren, Şombūlan, Bäue, Dür jıgıt». Kelınşek aty: «Kelınşek, Bike, Abanai (tūrmysqa şyqpasa – Kärıqyz)» .
Jıgıt aǧasy jyldar 31-45 jas.
35 jasta. Jıgıt aty: «Şombūlan, Bäue, Dür jıgıt, Tüŋkei». Kelınşek aty: «Kelınşek, Bike, Şūǧa, Qaiyŋ, Abanai (tūrmysqa şyqpasa – Kärıqyz)».
37 jas: üşınşı müşel jas (aqyl toqtatu müşelı). Üşınşı müşeldegı jıgıt – «Töket, Şombūlan, Bäue, Tüŋkei», kelınşek – «Kelınşek, Bike, Abanai, Qatynnūr» dep atalady.
40 jasta. Qylyş jas, patşa jas, qyrqyljyŋ, qamal alar jas degen sipattama ataular bastalady (40-50jas aralyǧy). Er aty: «Tüŋkei, Qiiaqai, Būzbılek, Ertülegı, Otaǧasy, Aǧa jas, Köke». Äiel aty: «Täte, Däde, Äiel (Qatyn), Tūtan, Qūna».
Şau şaǧy: 45-65 jas.
Arys jyldar 45-50 jas.
45 jasta. Er aty: «Qiiaqai, dögelek». Äiel aty: «Ölşän, Qūna, Sarkıdır».
49 jas: törtınşı müşel jas (orta jas müşelı). Törtınşı müşeldegı er- «Jalama, Bölşen, Dögelek, Qiiaqai». Äiel- «Ölşän, Qūna, Sarkıdır» dep atalady.
Bolǧan kez dep atalatyn jyldar 50-55 jas.
50 jasta. Atalyq jas degen sipattama ataular bastalady (50-60 jas aralyǧy). Er aty: «El aǧasy, Er jasy, Saqa, Şora, Öje, Besme, Söre, Bäiaǧa». Äiel aty: «Tüde, Meruana, Sartıs».
Ötpelı kezeŋ delıngen jyldar 55-65 jas.
55 jasta. Er aty: «Şauqan, Egde, Bäiaǧa, Saqa, Şora, Besme,Öje, Söre». Äiel aty: «Tüde, Meruana».
60 jasta. Paiǧambar jasy, alpys asqary, alpys asuy, asqaraly alys şaq degen sipattama ataular bastalady (60-70jas aralyǧy). Şal aty: «Şal, Qarasaqal, Qaiyr, Marǧasqa, Qapton, Ata». Kempır aty: «Qarakempır, Apa, Äje, Bülen, Bolaq, Abaǧai, Aqsamai».
61 jas: besınşı müşel jas (Orqaşar jas müşelı jäne Orta jas müşelı, Ainalma müşel) . Besınşı müşeldegı şal- «Şal, Kösemşe, Marǧasqa, Qaiyr, Bopan, Qapton». Kempır – «Abaǧai, Aqsamai, Banaşa» dep atalady.
Qarttyq şaq: 65-×× jas.
Qartaiǧan jäne är taiǧan uaqtaǧy jyldar 65-72 jas.
65 jasta. Şal aty: «Şal, Qarasaqal, Qaiyr, Marǧasqa, Bopan, Ata». Kempır aty: «Qarakempır, Apa, Äje, Bülen, Abaǧai, Aqsamai, Naiqa».
70 jasta. Jetpıstıŋ jelkesı, jetpıstıŋ jetpıs jelkenı qorşalaǧan jas degen sipattama ataular bastalady (70-80 jas aralyǧy). Şal aty: «Aqsaqal, Mūzau, Böge». Kempır aty: «Aqbūrym, Şynal, Kempır, Naiqa».
Qarlyq jyldar 73-100 jas (2).
73 jas: Altynşy müşel jas (qarttyq jas müşelı). Altynşy müşeldegı şal – «Şal, Būzköbe, Mūzau, Böge». Kempır – «Şoŋaina, Şynäl» dep atalady.
75 jasta. Şal aty: «Süŋgı, Mūzau, Böge». Kempır aty: «Şama, Küläiı».
80 jasta. Seksennıŋ seŋgır jasy degen sipattama ataular bastalady (70-80 jas aralyǧy). Ortaq aty: «Qart, Qariia». Şal aty: «Aqürpek Şal, Güzaqa, Ajban, Taŋduy, Batagöi». Kempır aty: «Aqürpek ana, Maia, Küläiı, Naişa».
85 jas: jetınşı müşel jas (kärılık müşelı). Jetınşı müşeldegı qart- «Qūmşyq, Batagöi, Taŋduy, Güzaqa, Ajban». Kempır – «Maia, Mina, Aba, Naişa». Ortaq attary – «Käria» dep atalady.
90 jasta. Toqsannyŋ tozǧanaq öŋdı jasy, toqsan sudyŋ aqyldasuy degen sipattama ataular bastalady (90-100jas aralyǧy).
Ortaq attary: «Qūz käria». Qart aty: «Selkıldek şal, Babaş, Babyraq». Kempır aty: «Selkıldek kempır, Memen, Aba».
95 jasta. Ortaq attary: «Aqaba». Qart aty: «Toǧys, Babyraq, Babaş». Kempır aty: «Taian, Memen».
97 jas: segızınşı müşel jas (qaljyrau müşelı nemese aqüiek müşelı). Segızınşı müşeldegı qart – «Saqaldaq, Babyraq, Babaş». Kempır – «Alyŋsa, Memen». Ortaq attary – «Käria» dep atalady.
100 jasta (jüz jyl – bır ǧasyr, bır däuır). Ǧasyr iesı, ǧasyrdyŋ qūrby jasy, jüzdıŋ jüdäjätşıl jasy, däuır iesı, jüzdıŋ bydyrqaily jasy degen sipattama ataular bastalady (100-110jas aralyǧy). Qart aty: «Baba, Tyrau». Kempır aty: «Keiuana, Dūba, Manar, Mamaly».
Būl jasqa kelıp bıraq bala körmegen kempır – «Qyzmamaly» delınedı.
109 jas: toǧyzynşy müşel jas (şöpşek süiu müşelı) . Toǧyzynşy müşeldegı qart – «Tyrdu, Baba». Kempır – «Dūba, Manar, Keiuana, Mamaly» dep atalady.
110-120 jasta. Qart aty: «Şary». Kempır aty: «Aqjapyraq, Mäue».
121 jas: onynşy müşel jas (nemene süiu müşelı) . Onynşy müşeldegı qart – «Jampoz». Kempır – «Alnar» dep atalady.
120-130 jasta. (jüz jiyrma jyl _ bır zamana). Ortaq aty: «Qymyz jas» . Qart aty: «Nebyr, Mäpe, Töm». Kempır aty: «Samuana, Uyzjasy».
Ortaq ataular:
130-140 jasqa keluşı adam: «Süme».
140-150jasqa keluşı adam: «Mu».
Būdan da zor jasaǧan asyl tūiaqtardyŋ jasyn saiqyn jūrt: «Maiqy jasy» degen.
Topyraqty ölımde:
Näreste (şetınegen esepteledı), 2-5 jasqa deiıngı Baldyrǧan jasyna deiıngı säbiler (ǧaiyptyŋ qūsy ūşypty delınedı).
Basqa marqūmdarǧa qaitys bolypty, dünieden ozypty, o dünielık (baqilyq) bolypty, ömırden ozypty degen qazaqta bar alpys-jetpıs türlı joqtau saryndy sözdermen jetkızılıp otyrǧan, özgeşe sebepterden dünie salǧan kısılerdı ölıptı deitın edı. Eger, qart, qariialar qaitys bolsa dünie saldy der.
Qazaq taipalaryndaǧy köp äiel alǧan salttyŋ da öz ataulary bar.
Ekı äiel aluşy: Moqy.
Üş äiel aluşy: Qūreke.
Tört äiel aluşy: Qailan.
Bes äiel aluşy: Qūraişy.
Al būl myrzalardyŋ alǧan Bekzattarynyŋ rettık atalauy da köp maǧynany bıldırgen:
Bırınşı äielı: Bäibışe, Ülken hanym.
Ekınşı äielı: Toqal, Künuana (ülken toqal), hanym.
Üşınşı äielı: Naqsüier (ortanşy toqal), hanym.
Törtınşı äielı: Aşbūla, Aqsüier (kışı toqal), hanym.
Besınşı äielı: Aqqoltyq, hanym.
Kökbörı MÜBARAK
anatili.kazgazeta.kz
