Túrli reformalar qolǵa alynady

3080
Adyrna.kz Telegram

Elde bolǵan jaǵdaıdan soń kóptegen reformalardyń qolǵa alynatyny sózsiz. Tilimizge de tolyq kúsh beretin ýaqyt keldi degen pikirdemin.

Óz basym orystildilerden «Qazaq tilin bilý kerek pe?» dep surasam, kóbine «ıá» degen jaýap alamyn. Óıtkeni solaı bolýy tıis. Ony bári biledi. Al «Til bilýdi ózge memleketter sııaqty mindetteý qajet pe?» degenge «joq» deıdi. Nege? Sebebi ózderine tıimsiz.

Qazaq tilin biletinderden birinshi suraqqa «ıá» degenderin estımin. Al «Til bilýdi mindetteý qajet pe?» degenge keıde «joq» dep te aıtady. Nege? Óıtkeni til bilýdi mindetteıik desek, aldymyzda Konstıtýııanyń 7-babynyń 2-tarmaǵy tur. Tipti Konstıtýııanyń 14-babynyń 2-tarmaǵy boıynsha «Ultyna, tiline qaraı kemsitýshi» retinde kórinýimiz múmkin.

Resmı qujattar men resmı jıyndardyń tilinen bastap,
qazaq tili memlekettiń barlyq salasynda fýnkıonaldyq turǵyda qashan ústemdikke ıe bolady? Buǵan jetýdiń joly bireý ǵana – ol Memlekettik tildi bilýdi mindetteıtin zań! Bunyń algorıtmi durys qurylsa, ıerarhııalyq júıe tártibimen shynymyz da shyńymyz da qazaq tili bolady. Ortaq pikir tóńireginde toptasý – ol da demokratııa.

Eń bastysy úmitti úzbeý, alǵa qaraı jyljı berý ǵoı. Rýhanııatqa ınvestıııa quıýdyń el bolashaǵy úshin sheshýshi mańyzy bar. Osy oraıda Júsipbek Aımaýytulynyń Qartqoja arqyly rýhanı baılyqsyz ómir súrý múmkin emes ekenin uǵyndyrǵany eske túsedi. Túrkııada «Eýrazııa zertteýleri» mamandyǵy boıynsha doktorantýrada oqyp júrgenimde tilge, ádebıetke, ónerge demeýshilik jasap, qoldaý kórsetken adamdardy kóp kórdim. Bizdiń elde de qazirgi tańda mundaı adamdar birshama bar. Shúkir.

Ultqa qyzmet etý namysty da talap etedi. HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda ultyn órge súırep, keler urpaqtyń esti bolyp jetilýin maqsat tutqan oqyǵan qazaq azamattaryna moraldyq jáne qarjylyq qoldaý kórsetken ulttyq býrjýazııa toby boldy. Muhamethan Seıitqululy, Qarajan Úkibaıuly, Ábdirahman Júsipuly, Ánııar Moldabaıuly, Salyq Omaruly, Medeý Orazbaıuly, Ike Ádiluly, Hasen Aqaıuly, Ybyraı Aqpaıuly, aǵaıyndy Bekmetter, Maman balalary Turysbek, Seıitbattal, Esenqul jáne Tobanııaz Álnııazuly syndy qazaq baılary túrli baǵyttar boıynsha elge meılinshe óz paıdalaryn tıgizdi. Mysalǵa alatyn bolsaq, bireýleri mektepter men medreseler ashsa, endi bireýleri qanshama jannyń ómirine ózgeris engizip, joǵarǵy oqý oryndarynda oqýǵa jaǵdaı jasap, shákirtaqylaryn da tólep turdy. Qazaq baspasóziniń órkendeýine de atsalysqandary bar.

Muhamethan Seıitqululynyń (Abaıtanýshy Qaıym Muhamethanulynyń ákesi) úıi belgili mádenıet qaıratkerleri, jazýshylar men baspagerlerdiń kezdesýleri jáne qazaq halqyn saıası arenaǵa, azattyq jolyna, aǵartýshylyqqa shaqyrǵan Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaı, Muhametjan Tynyshpaıuly, Halel Ǵabbas, Sultanmahmut Toraıǵyr sııaqty iri qoǵam qaıratkerleri úshin ashyq bolatyn. Abaı, Shákárim áýletterimen, shákirtterimen jıi aralasyp turǵan. Muhamethan Seıitqululy – «Saryarqa» gazeti, Júsipbek Aımaýytuly men Muhtar Omarhanulynyń redakııasymen shyǵarylǵan «Abaı» jýrnalyn qarjylandyrǵandardyń biri. Ol kóptegen aýyz ádebıeti úlgilerin jınap, tarıhı-ádebı muralardy hatqa túsirip, qazaq halqynyń rýhanı damýyna yqpal etti. «Saryarqa» gazeti men «Abaı» jýrnalynyń demeýshileri qatarynda Qarajan Úkibaıuly da bar. Alashtyń oqyǵan kóp azamattary Qarajan úıinde turdy. Al Ábdirahman Júsipulynyń úıinde «Saryarqa» gazetin, «Abaı» jýrnalyn basyp shyǵarǵan «Járdem» baspahanasy ornalasty. Abaıdyń tárbıesin kórgen Ánııar Moldabaıuly bolsa, sol kezdegi memlekettik banktiń qazaq arasynan shyqqan tuńǵysh qyzmetkeri edi. Álıhan Bókeıhannyń basshylyǵymen «Alash» partııasynyń Semeı oblystyq komıteti qurylǵan kezde Ánııar Moldabaıuly onyń qazynashysy retinde bekitildi. Ánııar Moldabaıuly óz zamanynda kórnekti qazaq ıntellıgentterimen tyǵyz baılanysqan. Ánııar Moldabaıulynyń úıinde Abaıdyń qyrqy berilgenin aıta ketken jón. Hasen Aqaıuly da «Qazaq» gazetine qarjylaı kómek kórsetken eken. 1915 jyly «Qazaq» gazetinde «Aýqatty alash azamattaryna» atty maqalada gazet isine qarjylaı járdemdesý jóninde úndeý jarııalandy. Maman baıdyń urpaqtary qol ushyn sozǵandardyń qatarynda boldy. Jetisýdyń ataqty baıy Maman balalary Turysbek, Seıitbattal jáne Esenqul qajylar «Mamanııa» mektebin saldy. Bular qazaq meenattarynyń muryndyq bolǵan ıgi isteriniń bir parasy ǵana.

Alash qaıratkerleriniń áleýmettik tiregi osyndaı meenattar edi. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa múshesi, tarıhshy Ardaq Berkimbaı da sol kezdegi qazaq baılaryn arnaıy zerttep júr eken. Alashtanýdyń aqtańdaq betterin túgendeı bergen durys.

Ásirese blogsferadaǵy demagogtar men popýlısterǵa ermeı, Prezıdentimizdiń aıtqandaryna qulaq asaıyq. Qaıtsek jurt bolamyz? Jumyla kótergen júk jeńil. Kúshimiz birlikte ekenin umytpaıyq!

Qýanysh Jumabekuly
saıasattanýshy, "Eýrazııa zertteýleri" mamandyǵy boıynsha PhD doktory

Pikirler