Elde bolǧan jaǧdaidan soŋ köptegen reformalardyŋ qolǧa alynatyny sözsız. Tılımızge de tolyq küş beretın uaqyt keldı degen pıkırdemın.
Öz basym orystıldılerden «Qazaq tılın bılu kerek pe?» dep sūrasam, köbıne «iä» degen jauap alamyn. Öitkenı solai boluy tiıs. Ony bärı bıledı. Al «Tıl bıludı özge memleketter siiaqty mındetteu qajet pe?» degenge «joq» deidı. Nege? Sebebı özderıne tiımsız.
Qazaq tılın bıletınderden bırınşı sūraqqa «iä» degenderın estimın. Al «Tıl bıludı mındetteu qajet pe?» degenge keide «joq» dep te aitady. Nege? Öitkenı tıl bıludı mındetteiık desek, aldymyzda Konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧy tūr. Tıptı Konstitusiianyŋ 14-babynyŋ 2-tarmaǧy boiynşa «Ūltyna, tılıne qarai kemsıtuşı» retınde körınuımız mümkın.
Resmi qūjattar men resmi jiyndardyŋ tılınen bastap,
qazaq tılı memlekettıŋ barlyq salasynda funksionaldyq tūrǧyda qaşan üstemdıkke ie bolady? Būǧan jetudıŋ joly bıreu ǧana – ol Memlekettık tıldı bıludı mındetteitın zaŋ! Būnyŋ algoritmı dūrys qūrylsa, ierarhiialyq jüie tärtıbımen şynymyz da şyŋymyz da qazaq tılı bolady. Ortaq pıkır töŋıregınde toptasu – ol da demokratiia.
Eŋ bastysy ümıttı üzbeu, alǧa qarai jylji beru ǧoi. Ruhaniiatqa investisiia qūiudyŋ el bolaşaǧy üşın şeşuşı maŋyzy bar. Osy oraida Jüsıpbek Aimauytūlynyŋ Qartqoja arqyly ruhani bailyqsyz ömır süru mümkın emes ekenın ūǧyndyrǧany eske tüsedı. Türkiiada «Euraziia zertteulerı» mamandyǧy boiynşa doktoranturada oqyp jürgenımde tılge, ädebietke, önerge demeuşılık jasap, qoldau körsetken adamdardy köp kördım. Bızdıŋ elde de qazırgı taŋda mūndai adamdar bırşama bar. Şükır.
Ūltqa qyzmet etu namysty da talap etedı. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda ūltyn örge süirep, keler ūrpaqtyŋ estı bolyp jetıluın maqsat tūtqan oqyǧan qazaq azamattaryna moraldyq jäne qarjylyq qoldau körsetken ūlttyq burjuaziia toby boldy. Mūhamethan Seiıtqūlūly, Qarajan Ükıbaiūly, Äbdırahman Jüsıpūly, Äniiar Moldabaiūly, Salyq Omarūly, Medeu Orazbaiūly, İke Ädılūly, Hasen Aqaiūly, Ybyrai Aqpaiūly, aǧaiyndy Bekmetter, Maman balalary Tūrysbek, Seiıtbattal, Esenqūl jäne Tobaniiaz Älniiazūly syndy qazaq bailary türlı baǧyttar boiynşa elge meilınşe öz paidalaryn tigızdı. Mysalǧa alatyn bolsaq, bıreulerı mektepter men medreseler aşsa, endı bıreulerı qanşama jannyŋ ömırıne özgerıs engızıp, joǧarǧy oqu oryndarynda oquǧa jaǧdai jasap, şäkırtaqylaryn da tölep tūrdy. Qazaq baspasözınıŋ örkendeuıne de atsalysqandary bar.
Mūhamethan Seiıtqūlūlynyŋ (Abaitanuşy Qaiym Mūhamethanūlynyŋ äkesı) üiı belgılı mädeniet qairatkerlerı, jazuşylar men baspagerlerdıŋ kezdesulerı jäne qazaq halqyn saiasi arenaǧa, azattyq jolyna, aǧartuşylyqqa şaqyrǧan Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Maǧjan Jūmabai, Mūhametjan Tynyşpaiūly, Halel Ǧabbas, Sūltanmahmūt Toraiǧyr siiaqty ırı qoǧam qairatkerlerı üşın aşyq bolatyn. Abai, Şäkärım äuletterımen, şäkırtterımen jiı aralasyp tūrǧan. Mūhamethan Seiıtqūlūly – «Saryarqa» gazetı, Jüsıpbek Aimauytūly men Mūhtar Omarhanūlynyŋ redaksiiasymen şyǧarylǧan «Abai» jurnalyn qarjylandyrǧandardyŋ bırı. Ol köptegen auyz ädebietı ülgılerın jinap, tarihi-ädebi mūralardy hatqa tüsırıp, qazaq halqynyŋ ruhani damuyna yqpal ettı. «Saryarqa» gazetı men «Abai» jurnalynyŋ demeuşılerı qatarynda Qarajan Ükıbaiūly da bar. Alaştyŋ oqyǧan köp azamattary Qarajan üiınde tūrdy. Al Äbdırahman Jüsıpūlynyŋ üiınde «Saryarqa» gazetın, «Abai» jurnalyn basyp şyǧarǧan «Järdem» baspahanasy ornalasty. Abaidyŋ tärbiesın körgen Äniiar Moldabaiūly bolsa, sol kezdegı memlekettık banktıŋ qazaq arasynan şyqqan tūŋǧyş qyzmetkerı edı. Älihan Bökeihannyŋ basşylyǧymen «Alaş» partiiasynyŋ Semei oblystyq komitetı qūrylǧan kezde Äniiar Moldabaiūly onyŋ qazynaşysy retınde bekıtıldı. Äniiar Moldabaiūly öz zamanynda körnektı qazaq intelligentterımen tyǧyz bailanysqan. Äniiar Moldabaiūlynyŋ üiınde Abaidyŋ qyrqy berılgenın aita ketken jön. Hasen Aqaiūly da «Qazaq» gazetıne qarjylai kömek körsetken eken. 1915 jyly «Qazaq» gazetınde «Auqatty alaş azamattaryna» atty maqalada gazet ısıne qarjylai järdemdesu jönınde ündeu jariialandy. Maman baidyŋ ūrpaqtary qol ūşyn sozǧandardyŋ qatarynda boldy. Jetısudyŋ ataqty baiy Maman balalary Tūrysbek, Seiıtbattal jäne Esenqūl qajylar «Mamaniia» mektebın saldy. Būlar qazaq mesenattarynyŋ mūryndyq bolǧan igı ısterınıŋ bır parasy ǧana.
Alaş qairatkerlerınıŋ äleumettık tıregı osyndai mesenattar edı. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia müşesı, tarihşy Ardaq Berkımbai da sol kezdegı qazaq bailaryn arnaiy zerttep jür eken. Alaştanudyŋ aqtaŋdaq betterın tügendei bergen dūrys.
Äsırese blogsferadaǧy demagogtar men populisterǧa ermei, Prezidentımızdıŋ aitqandaryna qūlaq asaiyq. Qaitsek jūrt bolamyz? Jūmyla kötergen jük jeŋıl. Küşımız bırlıkte ekenın ūmytpaiyq!
Quanyş Jūmabekūly saiasattanuşy, "Euraziia zertteulerı" mamandyǧy boiynşa PhD doktory
