"Qasırettı qaŋtar" oqiǧasynan keiın elımızde bırqatar reformalar jasalatyny aityluda. Äsırese ekonomika salasynda. Belgılı ekonomist Maqsat Halyqtan elımızdegı soŋǧy özgerısterge qatysty sūhbat aldyq.
- Prezident eldegı halyqtyŋ jartysy aiyna 50 myŋ teŋge tabatynyn aitty. Būl mäselenı tez arada retteu kerektıgın de tapsyrdy. Halyqtyŋ tabysyn retteudı jyldam ıske asyru mümkın be?
- Būl mäselenı jyldam ıske asyruǧa bolady. Alaida ökınışke qarai bızdıŋ ükımettıŋ jyldamdyǧy tym baiau. Qazır bır tendensiiany baiqap otyrmyz, ol prezidenttıŋ ırı lauazymda ūzaq jyldar boiy otyrǧan azamattardy alyp tastap, jaŋa kadrlyq auys-tüiısterdı ıske asyryp jatqany. Osyǧan qarap, ıştei bır ümıt oty jylt ettı. Halyqtyŋ tabysy öte tömen ekenı jasyryn emes, ol būrynnan aitylyp keledı. Halyqtyŋ tabysyn jyldam arttyrudyŋ eŋ bırınşı joly, ol eŋ tömengı jalaqy deŋgeiın retteu. Qazırgı 60 myŋ teŋge dep bekıtuın eşqandai ekonomikalyq negızdersız ıske asyrdy dep sanaimyn. Ony qaidan jäne nege süienıp jasady? Naqty dälelder, eseptemeler, argumentter ūsynuy tiıs. Eger argument bolmasa, onda qaitadan älemdık jaŋa standarttarǧa qarap, qaita bekıtu qajet. Menıŋ oiymşa būl 60 myŋ teŋge emes, däl qazırgı uaqytta 78500 teŋge boluy tiıs. İä, köp emes. Alaida būl 60 myŋ teŋgeden jaqsy jäne 80 myŋ teŋgege juyq qarajatpen säl bolsa da äleumettık jaǧdai jaqsara tüserı anyq. Būl eŋ bırınşı ıske asuy tiıs närse dep sanaimyn. Ony qalai esepteidı, ony mediandy jalaqynyŋ negızınde alady. Ötken jyly ol bızde 157000 myŋ bolǧan, osynyŋ teŋ jartysy eŋ tömengı jalaqy bolyp bekıtıledı. Al 44 %-y eŋ tömengı künkörıs şegı bolyp bekıtıledı. Ol bızde bügın 36 myŋ teŋge bügınde. Al eger bız 157000 teŋgemen eseptesek, onda ol 69000 teŋge bolady. Iаǧni menıŋ oiymşa 70 myŋnan tömen tabatyn halyqtyŋ bärı bızde kedei bolyp esepteluı tiıs, solai tanyluy qajet.
Ekınşı bır esepteme bar, ol Düniejüzılık Banktıŋ şarttaryna sai künıne 5.5 dollardan tömen tabatyn adam kedei bolyp sanaluy qajet. Ol älemdık standart. Sondyqtan da künıne 5.5 dollardan eseptesek te ol sol 70 myŋnyŋ maŋaiynda bolady. Sol sebeptı bız būl körsetkışten tömen qarajat alatyn jannyŋ barlyǧyn kedei dep tanuǧa tiıspız. Kedei dep tanylǧan jandarǧa memleket arnaiy kömek körsetuı qajet, arnaiy tölemder, järdemaqylar beru syndy.
Künı keşe ǧana statistika biurosynyŋ basşysy auysty ǧoi. Onyŋ da bır sebebı osynda dep sanaimyn. Sebebı bızde kedeişılık deŋgeiı de, jūmyssyzdar sany da mülde dūrys eseptelmegen. Sondyqtan statistikany dūrystau qajet jäne ol jyldam ıske aspasa, erteŋ ükımet jaŋa baǧdarlama ūsynǧan künnıŋ özınde, būrynǧy būralaŋ jolmen jürıp, nätijesız boluy mümkın.
- “Qasırettı qaŋtar” oqiǧasynan keiın jaŋa Ükımet jasaqtaldy. Būl Ükımettıŋ basty mındetı halyqtyŋ äl-auqatyn köteru. Ekı ai ışınde jaŋa baǧdarlama jasauǧa tapsyrma berıldı. Jalpy jaŋa Ükımette ekonomikalyq reforma jasai alatyn jandar bar ma?
- Ükımette bılımdı azamattar bar. Olardy joq dep kesıp aituǧa bolmaidy. Bıraq, ūzaq jyldar boiy şeneunıkterdıŋ halyqqa degen közqarasy jäne mädenietı suyq boldy, jasaǧan baǧdarlamalaryn dūrys tüsındıre almaidy, halyqpen bailanys tömen därejede boldy. Köp jaǧdaida kökırek kerıp, halyqqa öktem söiledı. Sondyqtan da osy tūrǧydan alyp qarasaq, özgerıs kerek. Äsırese «premer-ministr qandai boluy kerek, ministr qandai boluy kerek» degennıŋ bärın qaita qarastyruǧa bolady. Köbıne bız şetelde bılım alyp, ırı kompaniiada täjıribesı bolǧany dūrys degen qaǧidany ūstanamyz ǧoi. Al menıŋ oiymşa ol eŋ basty maŋyzdylyq emes. Mysal retınde Google kompaniiasyn alyp qaraiyqşy, ondaǧy qyzmetkerlerdıŋ 40 paiyzy diplomsyz jandar. Men ärine ükımetke oqu oqymaǧan, diplom almaǧan jandar jaiǧassyn dep tūrǧanym joq. Aitpaǧym qabılettı, erekşe oilai alatyn, mäselenıŋ şeşımın jan-jaqty ızdeitın, ideiasy bar, sondai adamdar keluı kerek dep sanaimyn. Al bızde eŋ aldymen köbıne qaǧazǧa, sertifikattaryna qaraidy. Onyŋ sol sertifikattaǧy qabıletı qanşalyqty degen mäsele ekınşı planda qalady. Odan keiın baryp tamyr-tanys, dos-jaranǧa qaraidy. Däl osy közqaras özgermei, ükımette reforma jasaudyŋ tolyq qabıletı bolmaidy.
- Soŋǧy uaqytta kredit keşırılsın degendı qaita kötere bastady. Būl jaŋa ükımettıŋ qolynan kele me? Jalpy kredittıŋ keşırıluı qanşalyqty dūrys?
- Kredit keşırılsın degen halyq rasymen köp. Men öz basym halyqtyŋ nesiesı tūtastai keşırıluı tiıs degen pozisiiany qoldai almaimyn. Nege? Sebebı onyŋ özındık kerı äserlerı bar. Alaida būl mäselenı retteudıŋ taǧy bır joly, ol bankrottyq turaly zaŋdy qabyldau. Ekı million teŋgeden astam qaryzy bar azamattar özın bankrotpyn dep tabuǧa mümkındık aluy tiıs. Ärine tabysynan aiyrylyp qalǧan jaǧdaida. Mınekei, osyndai zaŋdar bızge kerek. Onyŋ taǧy bır kerı äserı, ol özın bankrotpyn dep jariialaǧan jaǧdaida ekınşı märte ol azamatqa nesie berılmeidı. Bankrottyq turaly zaŋ qabyldansa, eŋ äuelı azamattardyŋ jalǧyz baspanasy saqtaluy tiıs degen prinsip boluy mındettı. Iаǧni ol ary qarai baspanasynyŋ qaryzyn tölemeidı degen söz emes. Arnaiy esepşot aşylady. Onyŋ jalaqysy sol esepşotqa tüsıp otyrady. Onda otbasy müşesıne arnap qarjylyq esepteu jüredı. Mysaly är balaǧa 20 myŋ teŋge degen siiaqty. Al qalǧan aqşany nesiesın jabuǧa töleidı degendei bır rettılık qoiylady. Mysaly ailyǧy 200 myŋ bolsa, sonyŋ 40-50 myŋy nesiesıne ketıp otyrady degendei. Osyndai bır jüie boluy tiıs. Eger osyndai naqty talaptar bolsa, bankter de nesienı oŋdy-soldy bere bermes edı. Bankrottyq turaly zaŋ qabyldansa, bıraz adam osylaişa öz nesielerınen qūtylar edı. Būl jerde zardap şegetın tarap ol qarjyny öndırıp aluǧa tiıstı bolatyn kollektorlyq kompaniialar bolmaq. Olar bıraz tabysynan qaǧylady, bankter de bıraz tabystan aiyrylady. Menıŋ oiymşa osy uaqytqa deiın osy zaŋnyŋ qabyldanbai keluıne bırden bır müddelı bolǧan, körınbeitın lobbistık äreketter jasaǧan sol bankterdıŋ özderı.
- Otyz jyldyŋ ışınde syrtqa mlrdtaǧan dollar şyǧyp kettı. Onyŋ basym bölıgı ofşorlarda jatyr. Osyny qaitaru joly bar ma? Köleŋkelı ekonomikanyŋ da ülesı zor. Ony qalai retteimız?
- Ofşor mäselesı öte özektı. Osy uaqytqa deiın ofşorǧa ketken qarjy 140 mlrd dollar degen aqparat bar. Būl ärine naqtylanǧan aqparat emes. Sarapşylar men türlı derekközder osyndai deidı. Būl qarajattyŋ özı öte köp. Onyŋ basym bölıgı ärine köleŋkelı ekonomika arqyly tabylǧan qarajat közderı ǧoi. Kaiman araldary, Bermud araldary syndy ırı ofşorlarǧa şyǧaru ädetke ainaldy. Jaqynda «Panama-geit» boiynşa şu bolyp, arasynda qazaqstandyq azamattardyŋ da attary ataldy. Halyqqa bır dünienı anyq aituymyz kerek, şeteldık bankterde köbıne kodtalǧan şottar bolady. Eger qarajat soǧan salynsa ony eşkım qaitara almaidy. Ükımet te, eşkım qaitara almaidy. Ony tek sol şottyŋ kodyn bıletın adam ǧana qaitaruy mümkın. Qandai da bır ışkı ūiaty oianyp, ary qyssa ärine.
Al endı basqa şottarda, aksiialarda, depozitterde jatsa, onda ony qaitaruǧa mümkındık bar. Bastysy qarjynyŋ zaŋsyz şyǧarylǧanyn däleldeu kerek.
Menıŋ oiymşa qazır ükımettıŋ basty pozisiiasy köleŋkelı ekonomikamen barynşa küres jürgızuı tiıs. Barlyǧyn sifrlandyruǧa ötkızu qajet. Şekaralyq aimaqta äsırese. Mysaly kezınde Qytaidyŋ bızge jıbergen eksporty mälımetı men bızdıŋ Qazaqstanǧa kırdı degen import mälımetterdı teŋestırgende aiyrmaşylyq 7 mlrd dollar bolǧan edı. Endı ondaǧan jyldar ışınde qanşa mlrd dollar köleŋkelı ekonomikaǧa ketıp jatqanyn oilai berıŋız. Bızde köleŋkelı ekonomikanyŋ ülesı öte joǧary. 2019 jyly köleŋkelı ekonomika ülesı 30 paiyz bolsa, 2020 jyly 23 paiyz bolǧan desedı. Kei derekterde köleŋkelı ekonomika ülesı JIÖ-nıŋ 50 paiyzyna tiesılı deidı. Qazır bızde JIÖ 80 trln teŋge, onyŋ teŋ jartysy 40 trln teŋge köleŋkelı ekonomikada jür degen söz. Eger osyny rettei alsaq, ainalymǧa dūrys engızsek jäne aşyq ekonomika jasasaq, onda biudjet tapşylyǧyn jabar edık. Biudjet jetıspeuşılıgın Ūlttyq qordan audarymdar jasau arqyly, şeteldık bankterden nesie alu arqyly jauyp otyrmyz. Şyǧysymyz köp, kırısımız az.
Mysaly memlekettık satyp aludyŋ köbın «Samūryq-Qazyna» jasap otyr. Trlndaǧan dollar qarjylar ketude. Sondyqtan «Samūryq-Qazynany» tolyq transformasiialau kerek nemese tıptı taratyp jıbergenı dūrys. Aldymenen naqty bır audit jürgızıluı qajet dep esepteimın. Jūmysşylar sanyn qysqartyp jatyr, ol būryn da bolǧan edı. Odan naqty nätije şyqpaidy. Tek kompaniiaǧa soŋǧy kırgenderdı şyǧaryp jıberedı. Boldy. Sondyqtan Samūryq-Qazynany taratu kerek, al tabiǧi monopoliialyq kompaniialardy tiıstı ministrlıkterge bergen dūrys. Energetikaǧa «Qazmūnai Gazdy» degen syndy. Sonda naqty ministrlıkten sūrap, solardyŋ jauapkerşılıgıne arta alamyz. Olar da jüielı jūmys ısteuge tyrysady.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
