Kerı bailanys
+7 707 676 6977
adyrnaportal@gmail.com

Qazaqtyŋ tört qūbylasy qaşan teŋeledı? Baqytty elder qataryna qaşan qosylamyz?

4676
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/03/qazaqtyn-tort-qybylasy.jpeg

Qazır otbasyly, tūraqty jūmysy bar, denı sau adamdy tört qūbylasy teŋ sanaidy. Alaida äleumettanuşylar olai emes deidı. Qazaqtyŋ tört qūbyla degenı ne?

Baqyt ölşemı ärtürlı

Äleumettanuşy Nūrbolat Äiekeşovtyŋ aituynşa, özın baqytty sezınetınderdı de tört qūbylasy teŋ adam qataryna jatqyzuǧa bolady. – Ol bır sättık te boluy mümkın. Sondyqtan adam özın qanşalyqty baqytty sanasa, sonşalyqty tört qūbylasy teŋ adam retınde sezınedı. Alaida däl qazırgı kezeŋde adamnyŋ tört qūbylasy äleumettık jaǧdaimen ölşenedı. Öitkenı äleumettık jaǧdaiy jaqsy adam arman-maqsatyna tezırek qol jetkızedı.

Tūrmysyna qanaǧattanbaityndar köp

– Al qarapaiym adamdar köbıne özderın baqytty sezıne almaidy. Tabysynyŋ azdyǧynan nemese armanyna qoly jetpegendıkten özın baqytsyz sezınetınderge qatardaǧy memlekettık qyzmetkerdı, qarapaiym jūmysşyny, jūmyssyz jürgen er adamdardy jatqyzuǧa bolady. Olar öz ömırıne özderı razy bolmai jüredı. Mūndai oidyŋ qalyptasuyna, tıptı, naqty bır ideologiianyŋ bolmauy da kerı äserın tigızetındıgı anyq. – Sonymen qatar äleumettık jelıde jastardyŋ köbı şetelden bılım alyp, şetelde ömır sürudı armandaityny turaly jazyp jatady. Ol jaqta äleumettık jaǧdailary joǧary bolmasa da, özderın baqytty sezınedı. Öitkenı onda adam, adami qūndylyqtar joǧary baǧalaǧanady. Sondyqtan ol jaqtaǧylar özderın tört qūbylasy tügel baqytty adamdarmyz dep sanaidy, – deidı Nūrbolat Äiekeşov.

Qazaqstan baqytty elder tızımınde 60 orynda tūr

2017 jyly The Happiness Research Institute ökılderınıŋ jürgızgen zertteuler nätijesı boiynşa älemdegı eŋ baqytty adamdar Finliandiiada tūrady. Ekınşı orynda Norvegiia, al üşınşı orynda Daniia. Reitingte baqytty dep baǧalanǧan elderdıŋ basym bölıgı Europada ornalasqan. The Spectator jurnaly jariialaǧan basqa reiting boiynşa baqytty elder ışınen Norvegiia bırınşı orynda. Ekınşı orynda Daniia, üşınşı oryndy İslandiia ielengen. Bıraq ekı zertteu nätijesınde de Qazaqstan 60 orynda tūr. Bır qyzyǧy, soŋǧy üş jylda jasalǧan zertteu nätijesı boiynşa Daniia, İslandiia, Şveisariia elderı aldyŋǧy üştıkte säl ǧana bal aiyrmaşylyǧymen oryndaryn auystyryp otyrǧan. Norvegiia törtınşı oryndy ielenıp kelgen. Al Qazaqstan 2015-16 jyldary 54 orynda bolǧanmen, 2017 jyly 157 memlekettıŋ ışınde 60 orynǧa tüsıp qalǧan. Körşı memleketterdıŋ ışınde Özbekstan 47 oryndy ielense, Resei 49 orynǧa jaiǧasypty. Al eŋ baqytsyz elder qataryna Afrikadaǧy Burundi elı men Siriia kırgen. Zertteuge 155 eldegı jaǧdai qarastyrylǧan. Adamdardyŋ özderın baqytty sezınuıne eldegı joǧary äleumettık-ekonomikalyq körsetkış basty sebepşı bolǧan eken. Sonymen qatar reitingtı esepteu kezınde eldegı tūraqtylyq, adam bostandyǧy, qauıpsızdık, jūmyspen qamtylu, bolaşaqqa degen senımdılık, jemqorlyq deŋgeiı jäne adamdardyŋ bır-bırıne degen senımdılıgı siiaqty körsetkışter eskerılgen.
Älemdegı eŋ baqytty on eldıŋ tızımı
Älemdegı eŋ baqytty on eldıŋ tızımı / Ǧalamtordan alynǧan skrinşot

Jirenşenıŋ jauaby

Qazaq halqynda tört qūbylaǧa qatysty neşe türlı aŋyzdar bar. Jirenşe men Jänıbek han turaly aŋyz-äŋgıme keŋ taralǧan. Jänıbek han bırde Jirenşe şeşennen: – Būl düniede kımnıŋ tört qūbylasy teŋ bolmaq? – dep sūraidy. Sonda Jirenşe şeşen: – Būl düniede jüirık aty, qyran qūsy bar, özı sūlu, özı mınezdı qatyny, bes atar myltyǧy bar jıgıttıŋ tört qūbylasy teŋ bolady, hanym, – deptı. Iаǧni, tört qūbylaŋ teŋ bolsa, baqyt ta, bereke de bolady degenı eken.

Qūbyla nege törteu?

Tarihşy, etnograf Qūralai Särsembina köşpelı ömır sürgendıkten qazaq adam men tabiǧattyŋ jarastyǧyna erekşe män bergen deidı. – Tört sany mifologiialyq tüsınıkte tūraqtylyq, tūtastyq degen maǧynada ūǧyndyrylady. Mysaly, tört qūbylasy, tört közı tügel, jyldyŋ tört mezgılı, dünienıŋ tört būryşy dep jatady. Tört qūbyla tüsınıgı älemnıŋ tūtastyǧyn bıldıredı. Tört sany aldymen dünienıŋ tört būryşy – oŋtüstık, soltüstık, batys, şyǧyspen bailanysty. Al, qūbyla sözı – qasiettı meken dep zerdelesek, ata-babalarymyzdyŋ tört qūbylasy tügel degen danalyǧynyŋ mänın tereŋde jatqanyn ūǧynuǧa bolady. "Tört qūbylasy tügendeldı. Iаǧni, tört jaǧy da qūbyla bolyp toldy. Qaǧanaǧy qarq, saǧanaǧy sarq küige jettı" degen joldardy ädebi şyǧarmalardan jiı kezdestıruge bolady, – deidı ol.

Qazaqta tört sanyna qatysty tömendegıdei ūǧymdar qalyptasqan:

Tört tūlǧa. Ot, su, jel, jer. Tört qūbyla. Şyǧys, oŋtüstık, batys, soltüstık. Tört mausym. Köktem, jaz, küz, qys. Tört būryş. Şyǧys elı dünienıŋ tört būryşy dep Şyn – Maşyn (Ündıstan), Mysyr, Rūm, Europa elderın aitqan. Tört tülık. Tüie pırı – Oisyl qara. Jylqy pırı – Qambar ata. Siyr pırı – Zeŋgı baba. Qoi, eşkı pırı – Şopan ata, Şekşek ata. Tört mūrat:
  • Dau mūraty – bıtu.
  • Saudager mūraty – ūtu.
  • Qyz mūraty – ketu.
  • Jol mūraty – jetu. (Syrym batyr).
Tört mülık. Bas – sandyq. Tıl – kılt. Qol – mülık. Aiaq – azamat. Tört qorlyq. Şaqyrylmaǧan jerge baru. Beibastyq söileu. Dūşpannan järdem kütu. Saraŋnan qajet sūrau. Qazaq, tıptı, bala sanyna da qatysty joramal jasaǧan. "Bırınşı bala – üi balasy, Ekınşı bala – auyl balasy, Üşınşı bala – aimaq balasy, Törtınşı bala – el balasy" dep tört balasy bardyŋ tört qūbylasy teŋ bolady degen nanymdy qalyptastyrǧan.

"Tört qūbylasy tügel" degen baǧany halyq bergen

– Būl sözdı halyq aitqan. Sebebı, halyqtan artyq synşy joq. Halyq qūrmettep, "tört qūbylasy tügel" dep aitatyn janǧa bailyq, ataq-däreje, şen-şekpen alǧandardyŋ bärı jatpaidy. Mal-mülkı az, ataq-därejesı bolmasa da ömırde adaldyqpen, jaqsy ülgı-önegesımen aty şyqqan, ūrpaǧyna ızgı tärbie berıp, qoǧamǧa baǧa jetpes paidasyn tigızgen adamdarǧa "tört qūbylasy tügel" degen baǧa berılgen. Abai ǧūlamanyŋ da "tolyq adam" degenı – "tört qūbylasy tügel" därejesıne jetkenderdı aitqany. Sonymen qatar "Tört qūbylasy tügel" tüsınıgı "qaida barsa da joly aşyq" degen maǧynany bıldırgen, – deidı tarihşy-etnograf Qūralai Särsembina.

Qazaq üidı de tört qūbylaly etıp salǧan

Qazaqtardyŋ kesenesın zertteumen ainalysyp jürgen tarihşylar kesenenı döŋgeletıp, al üidı tört būryştap saluy jaily bylai dep paiymdaidy: "Ata-babalarymyz kesenelerdı tarihi tūlǧalarǧa jäne bırın-bırı şyn süigen ǧaşyqtarǧa salyp otyrǧan. Oǧan tarihtyŋ özı kuä. Bızdıŋ elde Arystan bab, Qoja Ahmet Iаssaui, Aişa bibı, Qozy Körpeş-Baian sūlu, Y. Altynsarin, M. Dulatov taǧy da basqa jüzdegen säulettı keseneler barşylyq. Bıraq bar mäsele sanynda emes, tarihi maǧynasynda bolyp tūr. Olardyŋ biıktıkterı de, kölemderı de ärtürlı bolǧan. Qazaqqa tän ūlttyq naqyşyn saqtaǧan.Halqynyŋ taǧdyry üşın ıstegen eŋbekterı men taza mahabbattaryn ülgı etetın adamdardyŋ kesenelerın biık etıp salǧan. Qazaqtyŋ "Tört qūbylaŋ teŋ bolsyn" degen sözınıŋ maǧynasyna köŋıl bölsek, jalpyǧa bırdei tamdardyŋ tört būryşty bolyp keletının bıldıredı. Qarapaiym halyq negızınen osy tört qūbylaly tamdardy salǧan. Bır jaǧynan ömırıŋnıŋ de barlyq jaǧy teŋ, dūrys bolsyn degendı bıldırgendei".
Türkıstandaǧy Q.A.Iаssaui kesenesı
Türkıstandaǧy Q.A.Iаssaui kesenesı / Foto ǧalamtordan alyndy

Qazaqtar işaramen bıldırgen

Batyr Bauyrjan Momyşūlynyŋ kelını Zeinep Ahmetova "Babalar amanaty" degen kıtabynda qonaqqa qoidyŋ basyn tartqan kezde özı jıbergen tört qatelıgın tıze kele, bylai dep jazady: "Basty qasqalap äkeludıŋ köneközder bolmasa, köpşılık bıle bermeitın jaǧyn, özındık maǧynaly yrymyn da aitaiyn. Qazaqtar – talai närsenı ym, tūspal, işara arqyly bıldırgen tektı halyq. Al törtınşı qatelıgıŋ – basty qasqalamai äkelgenıŋ. Talailar mūnyŋ mänın ūqpaidy. Ol – "tört qūbylaŋ teŋ bolsyn, maŋdaiyŋ aşyq bolsyn" degen ızgı tılek".

 Läilım ÄUBÄKIROVA,

informburo.kz

Pıkırler