Mūhtar Şahanov: Bız tıl üşın küresıp jürgende Mūqaǧalidyŋ araq ışuden qoly bosamady

"Adyrna" ūlttyq portalynyŋ elektrondy pochtasyna Mūhtar Şahanovtyŋ maqalasy kelıp tüstı. Keiıngı kezderı batyl oilarymen erekşelenıp jürgen aqyn aǧamyzdyŋ keibır pıkırlerınıŋ aq-qarasy bızge beimälım. Desek te, maqalany sol qalpynda jariialaudy jön kördık. Maqala redaksiia közqarasyn bıldırmeidı.  Bügıngı kezeŋde bükıl qazaq halqyn rulyq sezım jaulap aldy. Bıreumen jolyǧa qalsaŋyz, ol mındettı türde aldymen qai jüzden, qai rudan ekenıŋızdı sūraidy. Ras, ärkım ata-tegın, ruyn bılgenı jön. Bıraq, rulyq sezım bükıl qazaqqa ortaq – eldık, ūlttyq müddenı basyp ketpeuı kerek. Ökınışke orai, qazır solai boldy. Kei jerlerde ärbır ru özderıne arnap, jeke beiıt salyp alǧan. Kezınde baspasözde jazyldy, qytaidan kelgen, ruy basqa bır qandasymyzdy sol rudyŋ beiıtıne jerlegen eken, olar ülken aiqai şyǧaryp, älgı adamdy basqa beiıtke jerleuge mäjbürleptı. Mäselen, menıŋ tuǧan ölkem Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda keibır rular öz ata-tegıne ülken eskertkışter ornatyp qoiǧan. Baz bır rular özderıne arnap änūran da şyǧarǧan. Aşy şyndyq mynada. Eger bızder, ūltymyzdyŋ paiymdy, parasatty adamdary bırlesıp, şekten şyǧyp ketken rulyq sezımderge tosqauyl qoia almasaq, bolaşaqta ūltymyzdy saqtap qala almasymyz aiqyn. Juyrda bır top jazuşylar – Tölen Äbdıkūly, Dulat İsabekov, Qabdeş Jūmadılov, Temırhan Medetbek bärımız bırlesıp, Qazaqstan Jazuşylar Odaǧyn 23-aq jyl basqarǧan, sonda da «Mäŋgılık töraǧa» bolyp qala berudı armandaǧan, Qazaqstan jazuşylarynyŋ demalys üiın 49-aq jylǧa şetelge jalǧa bergen, jazuşylarǧa tiıstı 15 gektar alma baǧyn, kezınde qala äkımı Hrapunov: «Jazuşylarǧa tigızgen kömegım bolsyn!» – dep syilaǧan ülken bazardyŋ közın joiǧan Nūrlan Orazalinge qarsy şyǧyp, qyzmetınen taidyrdyq. Onyŋ ornyna şyndyq biıgınen körınıp jürgen Ūlyqbek Esdäulet degen aqyndy bekıttık. Myna qyzyqqa qaraŋyzdar. Bız ornynan taidyrǧan Nūrlan Orazalin men ataqty aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ rulasy eken. Endı sol Orazalin Janarbek Äşımjanmen jäne bır top rulastarymen bırlesıp, «Şahanov Mūqaǧali Maqataevqa qyzǧanyşpen küie jaǧyp otyr.» – dep menıŋ şynşyl ruhta jazylǧan «Mūqaǧali Maqataev pen Jūqaǧali Būqataev turaly oitolǧau» atty öleŋımnıŋ ışındegı myna joldardy alǧa şyǧarypty: «Jazuşylar Odaǧynda, Oiansyn dep jastardan dara tūlǧa, Bır top jarqyn jas öskınnıŋ      jyryn taldap jatqanda, Mūqaǧali kırıp keldı, ūqsap baqyt tapqanǧa. – Osyndaǧy ärqaisysyŋ bır-bır somnan beresıŋ, Al, äitpese kım bolsaŋ da köresını köresıŋ! – Dedıdaǧy jiyndaǧy jūrtty tügel sanady. – Alpys bes jan... alpys bes som ūsynsaŋdar bolady!   Sol sätte men: – Körındıŋız bügın jaŋa belesten, Endı sızdı Mūqaǧali Maqataev demesten, Jan aiarlyq jūqalyq mınez körsetkenıŋız üşın, Aqşa sūrap, būqalyq mınez körsetkenıŋız üşın Jūqaǧali Būqataev dep ataǧym keledı! – Dedım külıp.                    Tek ol sözım äzıl edı örelı.»   Būl oqiǧa aina-qatesız şyndyq. Sol jiynǧa qatysqan aqyndardyŋ kez kelgenı (eger şyndyǧyn joǧaltyp almasa) mūny rastai alady. Bız qazaq tılın memlekettık tıl etu üşın, Keŋester Odaǧy kezındegı bilıkpen jaǧalasyp jürgende, Mūqaǧalidıŋ araq ışuden bır sät te qoly bosamady. Nūrlan Orazalin bastaǧan top ökılderı ǧalamtorda, menı sanasyz aqynǧa, tıptı esekke teŋeptı. Olardyŋ oiynşa, Mūqaǧali aruaǧyn qaralaǧanym üşın onyŋ ruynan, bükıl qazaq halqynan keşırım sūrauym kerek eken. Meilı, keşırım sūrady dep esepteŋızder. Mūqaǧalidıŋ bügıngı daŋqy el arasynda biık deŋgeide saltanat qūra bersın. Rulastary quatty küş jinap tūrǧan kezde şyndyq aitylmauǧa tiıs eken. Taǧy bır qyzyǧy, Mūqaǧali ekeumızdıŋ ortaq tıl tapqanymyz, tıptı onyŋ maǧan özgeşe batyl tılek bıldırgenı jaily jazǧanymdy, Orazalin bastaǧan top mülde elemeuge tyrysyp, attap ötıptı. Onda Mūqaǧalidyŋ maǧan aitqan mynadai tılegı jäne menıŋ ol turaly oilarym keltırılgen: «...Meilı bilık körsetse de saǧan ylǧi kekesın, Tek şyndyǧyŋ aman tūrsa, maqsatyŋa jetesıŋ! Keşır menı ainalaiyn, jürgen bolsam ūsaqtap... – Dep közıne jas aldy da, ūzaq tūrdy qūşaqtap. Men sorlyny qanşama adam ösekteptı, ūqpapty, Mūqaŋnyŋ sol qoldau sözı älı esımnen şyqpapty... Köp jyl būryn öttı-kettı pendelık, ruh şatysy, Mūqaŋdy endı kınälauǧa joq eşkımnıŋ haqysy... Bilıkke de, halyqqa da är qyrynan sän qūryp, Mūqaǧali daŋqy solai tūra berer jaŋǧyryp. Aiyra almau qaiǧy emes pe qalaiy men jaqūtty? Qarasazdai auyly bar ärbır aqyn baqytty!..»   Endı menıŋ «Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqanov bastaǧan jazuşylarǧa taǧylǧan kınä nemese Zyliha apaidyŋ mūŋy» degen jyryma nazar audaryŋyzdar: «Kezınde demokratiiaǧa özgeşe jol salǧan tūlǧa, Keiınnen Reseidıŋ tūŋǧyş Prezidentı bolǧan tūlǧa, Jeltoqsan şyndyǧyn jaqtaǧan, Menı bilıktıŋ zorlyǧynan saqtaǧan, Boris Elsinnen erekşe ses körgendıkten, Odan tuar qiyndyqty eskergendıkten, Gorbachevtıŋ amalsyzdan maǧan bergen rūhsatymen, Qūpiialarǧa örledım, bilıktegı biık satymen.   Jaqsy bılgen aq pen qara ötımın, Qauıpsızdık komitetınıŋ, Qazaqstandyq basşysyn şaqyryp alyp: – Mūraǧattaryŋda jatyr san jylǧy qara tarih, Endı sony aşaiyq, Şyndyqqa qadam basaiyq! – Dep talap etkenımde, Ol aitty: – Qazır şyndyq būrylmas tep-tegınge, Mūraǧatty aşsaq, Mūhtar Äuezov bastaǧan, Säbit Mūqanov, Täjıbaev, Ormanovtar qostaǧan, Öte ülken top daŋq pen qūrmet biıgınen ketedı, Olardyŋ da ädıldıkke satqyndyǧy jetedı...   Beiqam keme sekıldenıp soǧylǧan tas kemerge, Şoşyp qaldym, äsırese Mūhtar Äuezov degende. İä, Äuezov sonau Keŋes Odaǧynyŋ tūsynda, Tüsken adam bolmasa da zorlyq penen qysymǧa, Şyǧarmasy şyqqandyqtan ülken dara beleske, Tu biıkke jol sıltep, Sondai tūlǧa bolsyn dep, Myna menıŋ esımımdı Mūhtar qoiǧan emes pe? Bıraq, bıraq, aldymyzda kımder satqyn, kım myqty? Bız bıluge tiıstımız adal, aşy şyndyqty.   Üş ärıptıŋ bastyǧy da būl nüktenı basuǧa, Bızben bırge qūlşynsa da, Bızben bırge jūlqynsa da, Mäskeu rūhsat bermei qoidy, mūraǧaty aşuǧa, Keile bilık daiyn tūrar ädıldıkten qaşuǧa.   Şyndyq örge şyqpaǧan soŋ, taǧdyrymyz küikıleu, Ras, Keŋes kezındegı tarih mülde şikıleu. Basqa-basqa «dana» Säbit Mūqanovtyŋ bır özı, Küllı Keŋes Odaǧynda örge şyǧyp mınezı, Talai ūlttyq tūlǧalarǧa tırıdei kör qazdy ǧoi, Ärı olardy satqandyǧyn maqtanyşpen jazdy ǧoi... Ökınıştı-aq tūrsadaǧy qara tarih betınde, Jūrt ony älı madaqtaidy dara tūlǧa retınde.   Qūpiia şyndyq şarşatady qūzdan, saidan qūralyp, El nazaryn endı basqa mäselege būralyq. Ärqaşanda keŋge jaiǧan ruhynyŋ qanatyn, Ätteŋ, bıraq, künın erte batyrǧan, «Halyq jauy» retınde atylǧan, Jūmabaev Maǧjan degen boldy şynşyl dara aqyn.   Küieuınıŋ taǧdyryna janyn salǧan ūdaiy, San-salaly kedergıden qajymaǧan, talmaǧan, Süigenı üşın Sıbırdı de şarlaǧan, Boldy onyŋ Zyliha atty şynşyl, adal jūbaiy.   Sol Zyliha küieuı üşın sözge şyǧyp erıktı, Mäskeulık bır jurnalistke ülken sūhbat berıptı. Älgı sūhbat kıtap bolyp basylypty Mäskeude, Käne, kımnıŋ auzy barmaq ony mänsız, bos deuge?   Zylihanyŋ şyndyǧyna yqylasy qūlaǧan, Kıtapşany maǧan berdı qartaŋ tartqan bır adam. Öte auyr mazmūn ūqtym sol sūhbattyŋ ışınen, Bır adamnyŋ nar bedelın bes tiynǧa tüsırgen.   Ainalany jäne üidı qara tünek japqanda, «Üş ärıptıŋ» adamdary Maǧjandy ūstap jatqanda, Olardyŋ zor jūlquynan qūlai kep, Zylihanyŋ qūlaǧyna sybyrlapty ol bylai dep: – Kei tūlǧalar men üşın jai şöp boldy. Ainaldy olar ruhsyzdyŋ küş, qaruyna. Al bügıngı ūstaluyma, Esıŋe tūt, Äuezovtıŋ pendelıgı sep boldy...   Ärqaşanda boi – alasa, oi – teŋız, Tolǧanalyq, būl ıstı endı qaitemız?   İä, Keŋester kezındegı tarih şyndyq tapqan joq, Tıptı qylmys adamdary biıkte tūr maqtan bop. Şynşyldardyŋ iyǧyna eşkım şapan japqan joq. «Üş ärıptıŋ» mūraǧaty aşylmai, Ösek, şyndyq osylaişa örşi bermek basylmai... ..................................................................................................... Al, Zyliha sūhbatyna bır adam tıl qatqan joq, Oǧan sebep, uaqyt älı şyndyq şamyn jaqqan joq...   Būl kıtap qazır menıŋ qolymda. Älde osy aşy şyndyqty eşkımge sezdırmei būǧyp jata beruımız kerek pe edı?! Endı «Jambyldyŋ «dara erekşelıgı» jäne  onyŋ tuǧan auylynda bolǧan kezdesu» atty jyryma da nazar būrsaŋyzdar: «Şynşyldyqty saqtap qalu jeŋıl me, älde auyr ma?... ........................................................................................... Menımenen jyr alyby Jambyl tuǧan auylda, Bır kezdesu ötkızıldı oi salarlyq qauymǧa.   Elestetıp, nar tūlǧadan örbıgen on batyrdy, Ūqsap jäne Jambyldyŋ tu ūstary, Onyŋ jaqyn nemere, tuystary, Maqtanyşpen eŋ aldyŋǧy qatarǧa kep otyrdy.   Kenet jas qyz sūraq qoidy: – Sız bır şynşyl aǧaisyz, Jambyldyŋ daŋq, ataǧyna qandai közben qaraisyz? Jäne onyŋ aqyndyǧyn qai deŋgeige balaisyz?   – İä, Jambylǧa bükıl Odaq qūrmetpenen qaraǧan, Onyŋ daŋqy – dedım külıp, – älı öşken joq sanadan. Stalinnıŋ tufliın mahabbatpen jalaǧan, Jasy jüzge jaqyndaǧan, Jıger-oty lapyldaǧan, Bolǧan emes ol kezeŋde odan daŋqy zor adam. «Tolǧan Ai ma der edım, Tünde bar da, kündız joq. Tolǧan Kün be der edım, Kündız bar da, tünde joq» Dep maqtana Stalinnıŋ parqyn Künnen asyrǧan, Ondai adam ılude bır boi körseter ǧasyrdan. Şyndyq keide qauıptı şyŋ, keudesı – qūz, basy – qar... Jäkeŋ jaily men ärdaiym bır senımge toqtappyn, Şynymdy aitsam, jyrlarynan qos jol öleŋ tappappyn, Poeziiaǧa erekşe bır üles bolyp qosylar. Sonda da ol jyr alyby, Stalin sengen asyl jan, Asyl janǧa bükıl bilık zor qūrmetpen bas ūrǧan! – Degenımde,  tuystary boldy alǧandai nar soqqy, Al qalyŋ jūrt ornynan tūryp ūzaq qol soqty.   Qazır eldıŋ köbeise de, jasqanary, būǧary, Estılse de jan-jaǧynan jaǧympazdyq ūrany, Sanasyna döp tise eger aşy sözdıŋ pyraǧy, Bügıngıdei kürt sekırıp, şyndyq alǧa şyǧady. Mūndai qimyl anda-sanda...                                                   Oilanar jai būl älı... Sol üşın de, namys ruhyn köterıp, Jambyldy eske ap,                                   bırge tılek etelık: «Ūlttan mäŋgı joiylsyn! – dep – «tufli jalau» qūmary... ...................................................................................................... Älgı tılek Qūdai qoldap, qabyldanǧan jaǧdaida, Jaǧympazdyq, ürku, qorqu kılt būrylyp şalǧaiǧa, Şyndyq jäne ūlttyq müdde bolyp basty şynary, Qazaq ūlty mülde dara biıktıkte tūrady!   Būl öleŋderdıŋ eşqaisysy oidan şyǧarylmaǧan. Özım kuä bolǧan, nemese qolǧa tüsken şynşyl faktıler negızınde jazylǧan. Bıraq Nūrlan Orazalinnıŋ basşylyǧymen jaqtastary, ūltymyzdyŋ ūly aqyny Abai atamyzdyŋ keibır paiymsyz tuysqansymaqtary, Jambyl aqynnyŋ jaqynsymaqtary, Mūhtar Äuezovtıŋ, Säbit Mūqanovtyŋ, Äbdılda Täjıbaevtyŋ, Ǧali Ormanovtyŋ bauyrsymaqtary tūs-tūstan jabyla ün qosyp, ǧaibattauda. Men Mäskeude, Kremldıŋ Sezder Saraiynda, M.Gorbachevtı aldap, Aral mäselesın aitamyn dep, Jeltoqsan şyndyǧyn älemge jaiyp salǧanymda, Gorbachev bilıgınıŋ ūsynysymen Jeltoqsan komissiiasynyŋ töraǧasy bop bekıtılgen Qadyr Myrzaliev: «Jeltoqsanda alaŋǧa şyqqandardyŋ bärı naşaqorlar, maskünemder, alaiaqtar edı» dep kolbinşılerdıŋ pıkırın quattady. Keiınnen Reseidıŋ Tūŋǧyş Prezidentı bolǧan Boris Elsin tügeldei maǧan būrylǧandyqtan,  odan qaimyqqan M.Gorbachev amalsyzdan, menı jeltoqsan komissiiasynyŋ teŋ töraǧasy etkende, men oqiǧaǧa kınälı 42 adamnyŋ aty-jönın tızıp, qauly qabyldattym. M.Gorbachevtıŋ tıkelei tapsyrmasymen bız aşqan şyndyqty joqqa şyǧaru maqsatynda KSRO Qauıpsızdık komitetı, KSRO Işkı ıster ministrlıgı, KSRO Prokuraturasy bırlesıp, arnaiy komissiia qūrdy. Q.Myrzalievtıŋ sol komissiia qūramynda bolǧanyn KSRO Bas prokuraturasynyŋ  bırınşı orynbasary A.Vasilevtıŋ maǧan jazǧan hatynan bıluge bolady. Mūnyŋ bärı menıŋ «Jeltoqsan epopeiasy» atty kıtabymda tolyq baiandalǧan. Endı sol Qadyr Myrzalievtıŋ jaqynsymaqtary da aşy şyndyqty aşqanym üşın, menı ittıŋ etınen de jek köretının sezdırude. Äleumettık jelıdegı türlı paraqşalarda «Şahanovtyŋ pendelıgı oianyp, ataqty tūlǧalardyŋ bärıne qyzǧanyşpen qarai bastady.» dep, men sorlyny esekke, haiuanǧa teŋeptı. Sonda bız ataqty adamdardyŋ kemşılıgın auyzǧa almai, tek maqtai beruımız kerek eken ǧoi. Onda elımızde şynşyldyq arnasy mülde joiylyp, ūltymyz beişara küige tüspei me?   Bırneşe memlekettıŋ aldyŋǧy qatarly ökılderı qoldaǧan, menıŋ myna ūstanymym būl sūraqqa jauap berıp tūr: «Kım şyndyǧyn joǧaltyp alsa, «Aqty-aq, qarany-qara» dep aitudan qalsa, Iаǧni, sözı basqa, ısı basqa bolsa, Ūlttyq, ǧalamdyq müddege tamyr jıbere almasa, Pendelıgı tek özın emes, qoǧamyn da aldasa, Ondai aqynnyŋ da,                                ǧalymnyŋ da.                                                   saiasatkerdıŋ de, Mazmūny, daŋqy – dalbasa!» Sondyqtan da men şyndyǧyn joǧaltpaǧan ruhtastarymnan jan-jaqty qoldau tabar degen nietpen, osyndai ündeu jariialauǧa mäjbür bolyp otyrmyn. Oilanalyq, şyndyqtan mülde şet jüru, ūlt namysyn pendelıkke teptıru emes pe?