Qazaqtyŋ arheologiia jäne etnografiia mektebınıŋ negızın qalauşy, şyǧystanuşy, ädebiettanuşy, önertanuşy, tarihşy ǧalym, akademik Älkei Marǧūlannyŋ qazaq ǧylymynyŋ damuyna qosqan ülesı ūşan-teŋız.
Älkei Hakanūly Marǧūlan 1904 jyly Pavlodar oblysynyŋ Baianauyl audanynda düniege kelgen. «Vikipediia» onlain-ensiklopediiasynda mynadai mälımetter berılgen:
– …Älkei Marǧūlan Abylai hannyŋ tu ūstauşysy Oljabai batyrdyŋşöberesı. Onyŋ äkesı Hakan men anasy Nūrilä öz uaqytynyŋ közı aşyqadamdary bolǧan. Sol däuırdegı qazaq dalasyndaǧy aqyndar men jyraularbūl şaŋyraqta jiı bas qosatyn bolǧan, Hakan men Nūrilänıŋ şaŋyraǧyndaAbaidyŋ öleŋderı oqylyp, Jaiau Mūsa men Aqan serınıŋ, Tättımbettıŋşyǧarmalary oryndalǧan.
Auyl mektebınde, odan keiın üş jyldyq orys mektebınde oqyǧan Älkeidıŋbozbala şaǧy Qazan töŋkerısıne tap keledı. 1919 jyly mūǧalımder kursynaoquǧa tüsken ol bır jyl oqyp, tuǧan auylynda mūǧalım bolyp jūmys ısteibastaidy. 1920 jyly tanymal folklorşy Ä.Divaev qazaq keŋesfolkloryn zertteu maqsatynda Jetısuǧa jäne Syrdariia özenıne ǧylymiekspedisiia ūiymdastyrady. Sol ekspedisiianyŋ qūramynda Älkei debolady. Öz bılımıne qanaǧattanbaǧan Älkei 1921 jyly Semei pedagogikalyqtehnikumyna oquǧa tüsedı. Sol zamandaǧy alǧaşqy orta oqu ornynyŋdirektory Älkeidıŋ naǧaşy atasy Äbıkei Sätbaev (Alaşordanyŋ müşesı) bolǧan. Osy tehnikumda bolaşaq akademik jäne geolog Qanyş Sätbaev penjazuşy–dramaturg Mūhtar Äuezov te oqyǧan. 1928 jyly Mūhtar Älkeidıözımen bırge Leningradta oquǧa şaqyrǧan. Ol zamanda jaqsy oqitynstudentterdıŋ bırneşe oqu ornynda qatar oquyna rūqsat etılgen. ÄlkeiMarǧūlan osy mümkındıktı dūrys paidalanyp, üş joǧarǧy oqu ornynda, atapaitqanda, Şyǧystanu institutynda, Materialdyq mädeniet institutynda(keiınnen Arheologiia instituty dep atalǧan) jäne Önertanu institutyndaqatar oqyǧan. Ä.Marǧūlan V.Bartold, S.Oldenburg, İ.Krachkovskii, A.Samoilovich syndy ūly orys orientalisterınen därıs alǧan.
Leningradta oqi jürıp jas ǧalym äigılı Aleksandr Zataevichpen tanysqan. Jazǧy demalys kezınde Zataevichpen bırge tuǧan jerıne kelıp, halyq änderınjaza bastaǧan. 1929 jyly oquyn bıtırıp, 1930 jyly aǧartu salasyndaǧyeŋbek jolyn bastaǧan. KSRO Ǧylym akademiiasy janyndaǧy Materialdyqmädeniet tarihy memlekettık akademiiasynyŋ aspiranty bolǧan. Stalindıkrepressiia Älkei Marǧūlandy da ainalyp ötpegen, 1934 jyly qudalanyp, basy äreŋ aman qalǧan. Keiınnen aspiranturaǧa qaita qabyldanyp, kandidattyq dissertasiiasyn qorǧaǧan.
Sol sätten bastap, ömırınıŋ soŋyna deiın Älkei Hakanūly Marǧūlan qazaq ǧylymynyŋ damuyna, ösıp-örkendeuıne ölşeusız üles qosqan. Klassikalyq tereŋ bılımnıŋ iesı Reseidıŋ, Taşkenttıŋ arhivterınde otyryp, qazaq tarihynyŋ aqtaŋdaq betterın aqtarǧan. Älkei Marǧūlannyŋ arhivı öte bai ekenı belgılı. Tıptı, aşylmaǧan qūpiiasy da az emes desedı bıletınder. «Pälen jylǧa deiın aşuǧa bolmaidy» degen bumalary da bar körınedı. Būl akademiktıŋ arhivıne qatysty köp aŋyzdyŋ bırı. Ol kısınıŋ arhivın aqtaruǧa qūştar jas ǧalymdardyŋ az bolmaityny da sodan bolsa kerek. Ǧalymnyŋ arhivıne aŋsary auǧan tarihşylar qatarynda Raşit Orazov ta bar. «Älkei Marǧūlannyŋ arhivımen tanysuǧa qatty qyzyǧuşylyǧym bolǧan edı, – deidı R.Orazov. – Būl kısı Sıbırdıŋ, Taşkenttıŋ arhivterınde köp otyrǧan. Öte köp qūjattardyŋ köşırmesın alǧan. Sıbırdıŋ arhivınde otyryp, Şoqan taqyrybyn zerttegen. Qazaq handary turaly da bızdıŋ qolymyzda joq köptegen tyŋ dünieler bar boluy kerek dep topşylaimyn. Reseige jer audarylǧandar turaly tyŋ mälımetter az bolmasa kerek. Bıraq, keŋestık ideologiiaǧa bailanysty qolda bar düniesınıŋ barlyǧyn bırdei jariialai almaǧan. Osy tyŋ derekter bügıngı künı aşyluy tiıs degen oidamyn. Arhivın qarau üşın qyzy, mūragerı Dänel Älkeiqyzymen söilesken edım. Eger tyŋ dünieler tabylyp jatsa, ol kısını soavtor etıp qosuǧa da qarsy emespın. Bıraq, ol kısı rūqsat etpedı. Byltyr on tomdyǧy şyqty, tūsaukeser räsımıne qatystyq. Eŋbekterın aqtaryp şyqtym, aitarlyqtai tyŋ dünie baiqamadym. Barlyǧy da būryn aitylyp, jariialanyp jürgen dünieler. Bızdıŋ Almatydaǧy memlekettık mūraǧatta da Älkei Marǧūlannyŋ mūrasy asa köp emes, tıptı joqtyŋ qasy. On tomdyq şyqqannan keiın Dänel Marǧūlanqyzy akademik mūrasynyŋ bır bölıgın Pavlodar Memlekettık universitetıne tapsyrǧan eken, alaida, onda da būryn jariialanbaǧan tyŋ derekter joq siiaqty».
Tarihşy ǧalym Marǧūlan mūrasynyŋ aşylmaǧan syry älı de köp dep oilaidy. Jariialanbaǧan, tyŋ dünielerdıŋ az emes ekenın sezedı.
Älkei Marǧūlan mūrasyna qyzyǧuşylyq studentter men magistranttar arasynda da joǧary. Mäselen, Arman Äbıkei esımdı azamat ötken jyly ǧana «Älkei Marǧūlan eŋbekterındegı sabaqtastyq mäselesı» degen taqyrypta magistrlık dissertasiia jazyp, qorǧaǧan.
«2010, 2011 jyldary Almatydaǧy Ortalyq memlekettık mūraǧatqa arnaiy baryp, material ızdedım. Älkei Marǧūlannyŋ mūrasyna qatysty mardymdy eşteŋe tappadym, – deidı Arman. – Arhivı qyzynyŋ qolynda eken, ol kısıge de bardym. Bıraq, arhivın aqtaruǧa rūqsat bergen joq, tek bibliografiialyq eŋbekpen tanystym. Ol kezde on tört tomdyǧy tūtas şyǧyp bıtpegen edı, jetı tomy jaryq körıp ülgergen. Soǧan süiendım, Älkei Marǧūlan turaly estelıkterge süiendım».
Älkei Marǧūlannyŋ közın körgen, ǧylymmen bır sapta tūryp ainalysqan ǧalymdar az emes. Solardyŋ bırı – Samat Öteniiaz. Şoqan Uälihanov, Şoqannyŋ äjesı Aiǧanym turaly kıtap jazǧan S.Öteniiaz Äl-aǧanyŋ arhivınde jariialanbaǧan, tyŋ dünieler bar ekenın joqqa şyǧarmaidy.
«Şyqpaǧan eŋbekterı bar, öte köp. Keŋestık ideologiia bılgenınıŋ barlyǧyn bırdei jariialauǧa mūrşa bergen joq», – degen Samat Öteniiaz keleşekte būl turaly keŋırek äŋgımelep beruge uäde berdı.
Stalindık repressiia Älkei Marǧūlandy da ainalyp ötpegenın eskersek, aitylmaǧan syr, aşylmaǧan qūpiianyŋ köp ekendıgıne taǧy da köz jetkıze tüsemız. 2007 jyly «Qazaq ensiklopediiasy» baspasy şyǧarǧan «Körkemsurettı Qazaqstan tarihynyŋ» törtınşı tomynda mynadai joldar bar:
– …KSRO basşylyǧy qabyldaǧan mädeni qūrylys mındetterı qandai da bolmasyn ǧylymi erkın oilau äreketterıne tosqauyl qoidy. Qazaqstan KP OK plenumynyŋ (1947, nauryz) qaulysy tömengı partiia komitetterıne «tarihta, ädebiet pen önerde oryn alǧan saiasi qatelıkter men ūltşyldyq būrmalauşylyqtarǧa qarsy bolşeviktık syndy keŋ örıstetıp, ideologiialyq mäseleler jönındegı BK(b)P OK-nıŋ qaulysyn būljytpai oryndau…» mındetterın qoidy. Sonyŋ saldarynan taǧy da «dūşpandar» ızdeu nauqany bastaldy.
«Qazaq SSR tarihynyŋ» bırınşı tomy ainalymnan şyǧarylyp örteldı, «Abai mektebı dep atalatynnyŋ ǧylymǧa jat burjuaziialyq-obektivistık tūjyrymdary» äşkerelendı. Halqymyzdyŋ ūly aqyny Abai esımıne qauıp töndı, tek sol kezeŋdegı qazaq intelligentterınıŋ qajyrly qimyldary ǧana būl sūmdyqtan aqyn abyroiyn araşalap qala aldy. Qazaqtyŋ «Er Saiyn», «Edıge», «Oraq pen Mamai», «Şora batyr» siiaqty köptegen batyrlyq epostaryn baspadan şyǧaruǧa tyiym salyndy. Qazaqstan jazuşylarynyŋ barşa şyǧarmalaryna äkımşılık baqylau qoiyldy…
Qazaqstan K(b)P OK-nıŋ «Qazaq KSR-ı Ǧylym akademiiasy men tıl institutynyŋ jūmystaryndaǧy öreskel saiasi qatelıkter turaly» qaulysynda E.Ysmaiylov, M.Äuezov, Q.Mūhametjanov, Q.Jūmaliev, S.Mūqanov jäne basqa da köptegen ǧalymdarǧa ūltşyl jäne ony «syrtqa taratuşylar» degen aiyp taǧyldy. Respublikanyŋ asa körnektı tarihşysy Älkei Marǧūlannyŋ közqarastary beiǧylymi dep jariialandy.
Osyndai sūrapyl sätterde şyndyqtyŋ betın aşu, qolda bar dünienıŋ bärın jariialau basyn sanaly türde qaterge tıkkenmen teŋ bolar edı. Bolaşaqqa baǧdar jasaǧan Älkei Marǧūlan mūny bılmedı dei almaimyz. İdeologiianyŋ süzgısıne qūrban bolǧan nemese sol süzgıge tüspesten, tasada tyǧylyp jatqan tyŋ dünieler köp degendı nyq senımmen aitatynymyz da sodan.
Älkei Marǧūlan qaldyrǧan ölmes mūra, öşpes miras küllı qazaq halqyna tiesılı desek te, zaŋ jüzınde ǧalym mūrasynyŋ bırden-bır iegerı ol kısınıŋ perzentı, qyzy Dänel Marǧūlan. Bız Dänel Älkeiqyzyna da telefon arqyly habarlasqan edık. On tört tomdyqtyŋ şyqqanyn aita kelıp, D.Marǧūlan bylai dedı: «Äkem dünie salǧannan keiın arhivterden habarlasyp, mūrasyn sūrauşylar köp boldy. Bıraq, men jariialanǧanǧa deiın eşbır qūjatty bere almaitynymdy aittym. Byltyrǧy on tört tomdyqta bıraz materialdar bar. Jariialanbaǧan, tyŋ dünielerı de jeterlık. Topşylauymşa, älı üş kıtapqa jetetın material bar, olar negızınen būryn jariialanbaǧan dünieler. Byltyr Almatydaǧy memlekettık mūraǧatqa bıraz düniesın ötkızdım. Jūrttyŋ aqyl aituymen Astanaǧa da jıberdım. Pavlodar universitetıne Şoqan Uälihanov turaly derekterın tapsyrǧan edım, olar sonyŋ negızınde ekı kıtap şyǧardy. Keleşekte de bıraz dünielerı jaryq köredı».
Dänel Marǧūlan aityp otyrǧan ǧalym mūrasynyŋ bır parasy bügınde Astanadaǧy L.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetı janyndaǧy «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧynda. Ortalyqtyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı Külnäziia Amanjolovanyŋ jazuyna qaraǧanda, Älkei Hakanūly Marǧūlannyŋ memorialdyq kıtaphanasy köpşılıktıŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyryp otyr. «Ǧylymi ortalyqqa Älkei Marǧūlannyŋ arhivınen berılgen ärbır materialdyŋ tarihy bar jäne olardyŋ ärqaisysy bolaşaqtaǧy ülken zertteulerdıŋ bastauy. Sonyŋ ışınde ǧalymnyŋ jeke kıtaphanasy da bar. Onda arheologiia, etnografiia, şyǧystanu, tarih, önertanu salalaryna qatysty qazaq, orys, nemıs, aǧylşyn, qytai tılderındegı eŋbekter bar. Keibırınde avtorlardyŋ qoltaŋbasy qoiylǧan. Ǧylymi-zertteu ekspedisiialarynyŋ kartalary men qoljazbalary da jeterlık», – dep jazady K.Amanjolova «Bibliotechnoe delo» jurnalyna bergen ǧylymi maqalasynda.
Älkei Marǧūlannyŋ mūrasyn zertteumen Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty da ainalysady. Onyŋ qūramynda «Marǧūlantanu» atty arnaiy bölım de bolǧan. İnstitut direktorynyŋ orynbasary Rahym Aǧybaiūlynyŋ aituyna qaraǧanda, soŋǧy jyldary qarjylyq jaǧdaiǧa bailanysty bölım jabylyp qalǧan eken. «Qazırgı kezde bız osy bölımdı qaitadan aşu ısın qolǧa alyp otyrmyz. «Älkei Marǧūlannyŋ ǧylymi mūrasy» degen arnaiy taqyryp aldyq. Būl taqyryppen Serık Äjıǧali, Marvan Hamitova syndy tarihşylar men ǧalymnyŋ qyzy Dänel Älkeiqyzy ainalyspaq», – dedı Rahym Aǧybaiūly. Iаǧni, Älkei Marǧūlannyŋ mūrasy ızdeusız, sūrausyz emes deuge tolyq negız bar. Alaida «pälen jylǧa deiın aşuǧa bolmaidy» degen qūpiia arhivı jönınde ädemı aŋyzdy da joqqa şyǧarǧymyz kelmeidı. Tıptı ondai arhiv joq bolǧan künnıŋ özınde būl aŋyz ūly ǧalym tūlǧasyn biıktete tüserı haq.
Degen eken…
Soŋǧy jaŋalyq
Tarih salasynyŋ ǧalymy Bek Süleimenovpen Älekeŋ (Älkei Marǧūlan) körşı tūrypty. Bes-on künde bır ret Älekeŋ, Bektı şaqyryp alyp, jaiuly dastarqan basynda:
– Al, Bek, jerdıŋ betı, aidyŋ jüzı, künnıŋ közınde nendei jaŋalyq bolyp jatyr, söilei otyr, – deidı eken.
Būl oqiǧa bırneşe ret qaitalanǧan soŋ, ǧylymmen şūqşiia ainalysatyn Älekeŋnıŋ kündelıktı baspasözdı qarap otyruǧa uaqytynyŋ bola bermeitının tüsıngen Bek Süleimenov, mūnan keiın soŋǧy jaŋalyqtardy şola äŋgımelep berudı ädetıne ainaldyrǧan eken.
Bılgen söileidı
Bır ǧalym özınıŋ doktorlyq eŋbegın qorǧap jatsa kerek. Dauly pıkırler tuyndap, akademik Älkei Marǧūlan ekı-üş ret şyǧyp söileptı. Sonda oinai beretın bıreu:
– Äleke, bügın köp söilep kettıŋız ǧoi, – deidı. Būǧan Älekeŋ:
– Kısı ne närse turaly bırdeŋe bılgen soŋ söileidı ǧoi, bılmese nesın söilesın, – dep jauap berıptı.
Derek pen däiek:
Ä.Marǧūlan filologiia ǧylymdarynyŋ doktory (1946); Qazaq KSR ǦA akademigı (1958); professor (1960); Qazaq KSR ǧylymyna eŋbek sıŋırgen qairatker (1961).
Beǧazy-Dändıbai mädeniet aşuşy.
• 1991 jyly Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih, arheologiia jäne etnografiia instituty Arheologiialyq ortalyǧynyŋ negızınde jeke-dara Arheologiia instituty qūrylǧan. Oǧan ǧalym Älkei Marǧūlan esımı berılgen.
Älkei Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia instituty Qazaqstandaǧy arheologiialyq zertteulerdı jürgızu jäne üilestıru ortalyǧy bolyp esepteledı. İnstituttyŋ qūramynda alty bölım jäne ekı top bar.
• Ǧalymnyŋ 100 jyldyŋ mereitoiy IýNESKO şeŋberınde atalyp ötken.
• Pavlodarda, Astanada jäne Ekıbastūz qalasynda Älkei Marǧūlan atyndaǧy köşeler bar. Ä.Marǧūlan atyndaǧy halyqaralyq qor jūmys ısteidı.
Jūldyz Äbdılda,
zhasorken.kz
