Adam balasynda pendeşılık degen bar. Osy, äuel basta tausylmaityndai körıngen, aldamşy, qysqa tırşılıgınde bıreulermen syiyspaisyŋ, aitysyp, tartysasyŋ, ölıspei bıtıspes, kereǧar qalypqa jetetın jaǧdailar da ūşyrasady. Būl, äldebır sebeptermen saǧan ūnamaǧan kısınıŋ bar bolmysy qaǧai, qaimana ǧana emes, qasas, tıptı, jiırkenıştı körınuı mümkın. Kerısınşe, keibır kısımen bırden tıl tabysasyŋ, maqsattas, pıkırles qana emes, tılektes siiaqty, jaqynnan süienış sanap, alystan aibar tūtyp otyrasyŋ. Osyndai, men üşın özgeşe tanylǧan ekı adam bar edı: M.Şahanov pen Tölen Äbdıkov.
Şiyrtpaq
Al endı oilap qaraŋyz, osy, bırı – bar jaǧynan jat, ekınşısı – qai tūrǧydan alǧanda da etene tuys ekı kısı... özara tıl tabysyp, sen turaly terıs mämlege kelmese de, jaqyn bailanysyp, bauyrlasyp jatsa qaitpek kerek? Tūrpaiy tılmen aitqanda, antipodyŋnyŋ dosy saǧan da qyrbai bolyp kettı me, älde dosyŋnyŋ jaŋa dosy senımen de jora bolyp şyǧuy kerek pe? Qalai aitsaŋyz da, būrnaǧy mūrattas, jaqyn ärıptes, özım bıletın otyz jasqa deiıngı qalamgerlık qyzmetı ūlttyq körkem sananyŋ ülken belesıne jetken Tölendı terıske şaǧara almaidy ekem. Ekı qiyrda jürsek te, ejettes bauyr, syilas, tūrǧylas azamat. Al anau kısı... Eşqaşan da esepke qospapsyŋ, özın kemşın sanap, jazuyn qarabaiyr, qoraş körıpsıŋ, ol az bolǧandai, Adamzattyŋ Aitmatovy ekeuın qosaqtap, Eşkı jetektetıp qoiypsyŋ, aqyry, «Aiqyn» gazetı nauryz, jaŋarǧan mezet oraiynda tattulastyrmaq bolǧanda, at-tonyŋdy ala qaşypsyŋ, jai ǧana tıksınbei, tötenşe, ärı qatty aitqan ekensıŋ.
Mıne, sondaǧy lepesıŋ:
«Aiqyn» gazetınıŋ barlyq oqyrmandaryn Ūlystyŋ Ūly künı – Nauryz meiramymen qūttyqtaimyn, elımız aman bolsyn!
Al Şahanov jönınde, mäsele jeke basqa bailanysty emes, qazaq tarihyna bailanysty. Jeke basyna keler bolsaq, men Şahanovty aqyn retınde de, azamat retınde de moiyndamaimyn. Onyŋ ne aqyly joq, ne bılımı joq, ne tüisıgı joq. Ar-ūiat jaǧyn aitpai-aq qoiaiyn. Tıl mäselesı baiaǧyda köterılgen, al Şahanovtıkı ataq şyǧaru jolyndaǧy baibalam ǧana. Onyŋ būl äreketınıŋ paidasynan ziiany köp.
Men ūlt tarihy tarabyna qaişy pıkırdegı nemese osy salany saudaǧa ainaldyrǧan kısılermen eşqaşan eşqandai mämlege kelmeimın.
Redaksiiaǧa eskertpe: sızder qoiǧan saualǧa jauap eşqandai özgertusız basyluy tiıs. Būl türınde basa almasaŋyz mülde baspai-aq qoiyŋyzdar.
Praga qalasy, 21 nauryz 2008.»
Redaktorym da, oqyrmanym da şoşynbasyn, däp osy qalpynda sol «Aiqyn» gazetınde basylyp şyqqan söz – 22.III.2008. Aspan airylyp jerge tüspedı, jaryqqa jetkızgen bas redaktor älı künge öz ornynda, basqa kısılerı de aman-esen, jer betınde jür. Al būl kelte kesım halqym qalasa da, qalamasa da, keiıngı barlyq kıtaptaryma enuge tiıs. Öitkenı, tasqa basylǧan söz eşqaşan öşpeidı.
Solaiy solai, bıraq... oidy oi quatyny bar. Keşegı jalbaǧai jandaişap bügınde qaitpas ūltşyl bolyp ketse, būrnaǧy halyq jaulary endı tügeldei aqtalyp, qaharman şyqsa... būl – zaman ǧana emes, sol zaman tudyrǧan ūǧymdar da özgerıp, qūbylyp, türlenıp, üstemesı tūrypty, mülde basqa bır maǧnaǧa köşıp jatuy yqtimal degen söz. Menıŋ baiaǧy zıldı kekesınım bır basqa, Tölennıŋ däp osy oraidaǧy meiırban, keŋşılık lebızı bır basqa şyǧypty. Osy ekeuınıŋ qaiyra qabysuy mümkın be? Mümkın eken...
Men özgerdım
«Şyŋǧys hannyŋ» Törtınşı kıtabyn tämamdap, jetı jyldyq ūzaq, ärı auyr marafonnan soŋ tynys tabu, es jinau ǧana emes, osy, bar dünieden baz keşken zamandaǧy köp jaŋalyqtan şetqaqpai qalǧan olqylyqtyŋ esesın toltyru üşın «otandyq aqparatqa» köŋıl būrmaimyn ba. Şet jūrttarǧa tasqa basylǧan gazet-jurnaldaryŋyz jetpeidı. Bügıngı jazarmandar «ǧalamtor» dep ataǧan, şyn mänısınde jalpy qazaq üşın keneusız ösektorǧa ainalǧan internettı aqtarystyra bastadym. Älemdegı eŋ damyǧan elu eldıŋ qataryna qosylyp, endı ozyq otyzǧa iek artqan, jalpy jūrty bailyq pen bereke astynda ǧūmyr keşıp, respublikany mekendegen bır jüz qyryq bırdeŋe ūlt pen «ūlys» şat-şadyman, tau-tättı tūryp jatqan alpauyt elımız jönınde qanşama şynaiy, ärı tolyq aqpar. Būl jaǧynan özım de tam-tūm habardar ekem. Endı osy ötken jyldardaǧy ädebi, ruhani ömır saltyna qatysty tolymdy maǧlūmat aluym kerek. Östıp, erıkken äuesqoilyq jetegımen töŋkere sapyryp otyrǧanda, jaŋa şet jaǧasyn aitqanymdai, Tölennıŋ – bır kezdegı syrlas, ejettes dosym, tärızı, menen älı de jerımegen (baz-bazynda «Äbış Kekılbaev pen Mūhtar Maǧauin» dep sanatqa qosyp qoiady) Tölen Äbdıkovtyŋ özgeşe bır sūhbatyna ūşyrasyp qaldym. M.Şahanov turaly atauly tolǧau eken. Aǧynan jarylypty:
[M.Şahanov] «ekeumızdı ädebiet tabystyrdy. Onyŋ üstıne ekeuımız qūrdaspyz. Bır-bırımızdıŋ şyǧarmaşylyǧymyzǧa degen közqarastarymyz jaqsy boldy da, bır-bırımızdı dos tūtyp kettık. Mūhtar turaly aitqanda, onyŋ aqyndyǧyn aitpai ketuge bolmas. Ol öte ülken aqyn, äleumettık aqyn... Ol – alǧan betınen qaitpaityn, batyr adam. Jaqsymen de, jamanmen de aitysyp, dospen de ajyrasuǧa deiın baratyn ülken prinsiptıŋ adamy. Elge, halyqqa degen süiıspenşılık adamnyŋ azamattyǧyn aiqyndaidy. Eger ol jeke basynyŋ qamyn oilasa, äldeqaida joǧary därejege jetken bolar ma edı? Qazır bıreuler ony elegısı de kelmeidı. Bıraq onyŋ barlyǧy da uaqytşa närse. Eŋ bastysy – halyq Mūhtardy jaqsy köredı... Aqynǧa būdan artyq qandai baqyt kerek?! Jaratylystyŋ bır qyzyq jerı, talantty adamdardyŋ barlyǧy bırdei jaqsy adam bola bermeidı. Bırı qyrsyq, endı bırı qyzǧanşaq, taǧy bırı maqtanşaq... Ondai adamdarmen alystan ǧana syilasqyŋ keledı. Al Mūhaŋ olardyŋ qatarynan emes... Men oǧan qazaq ruhaniiatyndaǧy jaryq jūldyzdardyŋ bırı dep qaraimyn. Mūhtar – tereŋ, ärıden oilaityn aqyn. Jürekke jetetın öleŋderı qandai ǧajap. Sondyqtan men «Mūhtardy älı de halyqqa tanytu kerek, Mūhtardyŋ baǧasyn älı de tolyǧyraq etıp beru kerek» degenderdıŋ jaǧyndamyn». («Jūldyzdar otbasy – Aŋyz Adam» – 2012, №12).
Alǧaş oqyp şyqqanda būl tüidek tolǧamnyŋ teŋ jarymyn köŋılşek aŋǧaldyq, qalǧan jarymyn mülde qate dep tanydym. Qaiyra oqyǧanda, üstemesın mülde qabyldamai, negızgı tezisterın myiyma syiǧyza almadym. Üşınşı märte oqyǧanda...
Menıŋ jatyrqap, terıs körgenım – M.Şahanov turaly sözder dep oiladyŋyz. Joq, basqasy. Bızdıŋ ūǧymda – şynymen, naǧyz daryndy kısılerdıŋ bärı de jaqsy adam bolady. Äldeqalai aitqanymyz bar, jaqsy adamdardyŋ bärı bırdei jazuşy bolmaidy, alaida, jaman adam da eşqaşan jaqsy jazuşy bola almaidy, dep. Taŋbaǧa tüsken söz, naqty esımde joq, bıraq şamasy osylai. Jäne «Alasapyrannan» būryn, otyzdyŋ ışınde: «Şyn kemelge künşıldık jat» degem, daryndy adamda basqanyŋ tabysyna qyzǧanyş bolmaidy, kerısınşe, qaşanda süiınedı, quanady, töteden jaŋa bır, özgeşe tuys tapqandai sezımge bölenedı. Bır sözben aitqanda, özıne qanşama senımdı bolsa, tūrǧylastaryna sonşama meiırban, keŋ, darqan. Al endı ädepkı mınez... ärqily boluǧa mümkın. Tölen aitqandai, «qyrsyq, maqtanşaq» jäne kıdı, kırbeŋ; şamdanşaq, ürkek. Tūlǧanyŋ özıne bolmasa, basqa eşkımge ziiany timeitın, pändäui kınärat – ärkımde ūşyrasuy mümkın kemşılıkter. Sondai-aq, ūlylyqpen tuystas, boiyna jan teŋgermeitın menmendık degen bar. Europadaǧy Bairon men Göte, özımızdegı Nauaiy men Abai... Tūrǧylastarynan ǧana emes, däuır, zamanynan ozǧan artyqşylyq osyndai täkappar mınezge jetkızgen; tabiǧi, özgeşe qasiet. Hoş. Aitpaǧymyz basqa. M.Şahanovtyŋ aqyndyǧy, qaitpas batyrlyǧy, kemeŋger danalyǧy, bır sözben aitqanda, erekşe tumysy jönınde. Men bılgen Tölen beisauat söilemeuşı edı. Jäne būl – dastarqan üstındegı äŋgıme emes, baspaǧa şyqqan pıkır. Oilanyp qaldym. Mümkın men osyndai, bar jaǧynan mınsız, ūly tūlǧanyŋ baǧasyn tanymai jürgen şyǧarmyn. Kelısu qiyn edı, äitkenmen, köŋılımde ekıdai kümän tuǧan. Söitıp otyrǧanda, Tölennıŋ taǧy bır sūhbatyna ūşyrasyp qalyppyn. «Qazırgı ädebiettegı özıŋız jaqsy baǧalaityn qalamgerlerdı atap ötıŋızşı?» – degen saual tastaidy ǧoi, qostanailyq bır jurnalist (äuelde oblystyq gazet «Qostanai taŋy» – 16.II.2016, keiınde «Qazaq ünı» – 17.II.2016 jäne «Ädebi portal.kz»). Tökeŋ bögelmeidı: «Eger poeziiany alsaq, ärı aqyn, ärı alǧan jolynan taimaityn qaisar qairatker Mūhtar Şahanovtyŋ orny erekşe dep esepteimın.» Jön-aq! Jöndemı – «Odan keiın...» – bız, iaǧni Mūhtar Maǧauin airyqşa baǧalaityn Köktürık Temırhan Medetbekov, tezek termese de, temırşek bolyp qalypty. «Odan keiın...» – taǧy da bız ǧana emes, jalpy jūrt joǧary köteretın «Esenǧali, Ūlyqbek, Järken, Ǧalym Jailybai, Serık Aqsūŋqarūly... bolyp kete beredı ǧoi. Auyzǧa tüspei qalǧan jaqsy aqyndar keşırer...» – deidı keŋpeiıl aǧa. Qalai aitsa da, Temırhany bar, Esenǧali, Serıgı bar – tügelımen M.Şahanovtyŋ qoiu şaŋynyŋ astynda qalypty. Mūndai bolady, bıreudı joǧary, bıreudı keiınırek qoiu. Talǧam dep atalady. Mäselen, bız özımız «Täuelsızdık bastauynda airyqşa eŋbek etıp, bärımızdıŋ aldymyzǧa tüsken – Bekejan Tılegenov boldy» dep jazǧanbyz. Sol sözımızden qaitpaimyz. Al menıŋ Tölen dosym, arada bırer ai öttı me, jarym jyl öttı me, būl pıkırınen ainyp ketıptı. «Ädebiet portaly» deitın saitta otyrǧan balalar balalyq sūraq qoiady ǧoi. Ekı ǧasyr şegındegı eŋ ülken on aqyndy ataŋyz dep. Tökeŋ ırkılmesten, eŋ myqty on aqyndy kögendep tızıp beredı. Jaŋa ǧana bardyŋ basy – bırınşı ǧana emes, airyqşa ozǧyn aqyn – M.Şahanov edı ǧoi, endı būl şırkın osy ondyqqa ılınbei qalypty. Eŋ jaqyn dosy häm qatarlas qūrdasy eskerusız tastaǧan soŋ, basqalardan ne qaiyr, osyndai saual qoiylǧan qyryq qaraly aqyn-jazuşy-ädebietşınıŋ bar jauabyn jinaqtap kelgende, Şahaŋ alǧaşqy ondyq tūrypty, ekınşı ondyqqa da syimai qalǧan, jiyrmadan ötıp, otyzdyŋ arǧy jaǧynda tūr. Taǧy da aitaiyq, keleŋsız saual, ärı talǧamǧa talas joq. Alaida, Tölennıŋ mūnysy ne? Sözdıŋ şetı şyǧyp qalǧan soŋ turasyn aitpady ma. Būǧan da jauap taptyq. Äigılı ūmytşaq qoi. Būl tarapta äzıldı-şyndy qanşama anekdot bar. Bıraq Tökeŋ özınıŋ äielınıŋ türın ūmytypty, balalarynyŋ atynan jaŋylypty dep estımegen edık. Mynausy – keşegı Bırınşınıŋ bügıngı on tūrypty, odan arǧy jiyrma jüirıktıŋ qataryna ılınbei qaluy bır türlı oǧaş eken. Äitkenmen, uaqasy joq. Negızgı lepes ornynda tūr. Onyŋ ışınde: «Mūhtardy älı de halyqqa tanytu kerek, Mūhtardyŋ baǧasyn älı de tolyǧyraq etıp beru kerek!» – deitın ūrany maǧan airyqşa äser ettı. «Qazır bıreuler ony elegısı de kelmeidı», – deptı. Tura maǧan sıltep otyrǧandai. «Bıraq būl – uaqytşa närse», – deptı odan soŋ oilanuǧa keŋes berıp. Şynynda da. Būrynǧy baǧamyz anau edı, endı ötkendegı ūşqary pıkırdı qaita qarau qajet siiaqty. Özgertu, nemese odan ärmen nyǧarlai tüsu. Söitıp, ūlttyŋ ūly tūlǧasyna endıgı közqarasymdy aiqyndau üşın «ǧalamtor» internettı mūqiiat süzbeleuge kırıstım. Bırden-aq özım bılmegen, oiǧa kelmegen, qiialǧa da syiymsyz ǧajabi aqparattar ortasyna tüstım de kettım.
«Ǧalamtorda qazır men jönınde 100 myŋnan astam maqalalar, pıkırler, oilar, tolǧanystar bar eken. Mūny oqu tügılı, sanap şyǧudyŋ özı ülken ıs», – dep jazady Şahaŋnyŋ özı. (Aiyp etpeŋız, menıŋ tüsınıgımde jalǧyz-aq Mūhtar bar – Äuezov; qalǧanymyz sonyŋ jaŋǧyryǧy ǧana.)
100 myŋnan astam aqparat! Tügendep, aqtaryp şyǧuǧa ǧūmyryŋ jetpeidı, üzıp-jūlyp qarasaŋ, bar ūǧymyŋ jartykeş bolyp qalmaq. Onyŋ üstıne, asyra madaqtasa eşteŋe emes, mümkın sonyŋ özınde jetkıze almai jatqan şyǧar, qolaisyzy – ǧaiyptan qisynsyz kınärat ızdegen jaŋsaq pıkırler ūşyrasyp qaluy da mümkın ǧoi. Sondyqtan, «Ūlttyŋ ruhani kösemı, zamanymyzdyŋ zaŋǧar tūlǧasy, älemge tanylǧan ūly aqyn» turaly maqala, zertteu, arnau ataulynyŋ bärın, onsyz da belgılı tarihi qūjat, derekter esebınde attap ötıp, osy, bügıngı jümlä qazaq üşın Aŋyz-Adam – men üşın jūmbaq jannyŋ sūhbat sözderı, özındık lepes, tolǧaularyn ǧana süzbelep şyǧudy ūtymdy sanadym. Ūǧym-bılıgıŋ artady, ūlttyŋ ūly qairatkerın ǧana emes, el-jūrtyŋnyŋ oi-örısın, maqsat-mūratyn aiqyndaisyŋ, sonymen qatar, özıŋnıŋ küikı-küibeŋ tırşılıgıŋdı de tani tüskendei bolasyŋ, eŋ bastysy – bas auyrtpaityn köŋıldı oiyn. Osy retpen manaǧy bır jüz myŋnyŋ ışınen bırer jüzın äreŋ qamtyp, solardyŋ jiyrma-otyzyn, onda da oraily üzıgımen terıp alyp, arnaiy tırkep qoiudy jön kördım. Būl tarihi lepestıŋ barlyǧy da talassyz aqiqat retınde qabyldanuǧa tiıs. Ras, keibır tūsta kümän tuǧan, tiesılı tüsınıkke sūranyp tūrǧan, bıraq bız, Şahaŋnyŋ sözımen aitqanda, «öz ūstanymymyzdan ainymaimyz», bardy bar qalpynda beremız, äldenendei jalbaǧai anyqtamalardyŋ qajetı joq. Tüptep kelgende, bızdıŋ M.Şahanov turaly tolyqqan, naqtylanǧan, oŋǧa būrylǧan jaŋa tüsınıgımızdıŋ aiǧaqty körınısı bolyp şyqpaq. Baiaǧy bır sovettık operettada qiynnan qisyn tauyp bergen dosyna jyr tolǧap, «ai spasibo Suleimanu» degendei, menı tyǧyryqtan ötkergen Tölen bauyryma bes san raqmet.
Sonymen, M.Şahanovtyŋ äzırşe bırtūtas tüzılmegen, bıraq bız jazǧan «Men»nen äldeqaida alymdy, oqiǧaǧa bai, ärı şynaiy, «Özım» deitın ǧūmyrbaian kıtabynyŋ jekelegen, tüiındı betterı. Bütkıl Qazaqstan şegı, älem sahnasyndaǧy M.Şahanovtyŋ keskın-keipı. Aittyq, bastan-aiaq, eşbır qospasyz töl sözı. Taqyr-taza köşırıp alypty, avtorlyq qūqūqqa qol sūǧypty dep, äldekımder baibalam saluǧa tiıs emes. Ǧylymda «sitata» degen räsım bar ǧoi – ülgılı üzıkter. Būrnada Marks pen Engels, Leninnen, qazırde Obama, Putin men Nazarbaevtan degendei. Bızdıŋ Şahaŋ da osy qatardaǧy keiıpker, astynda taǧy bolmasa da, auzynda söz ökımı bar, Tölen aitqandai, halqy kökke köterıp otyrǧan, şyn baqytty qairatker, älgılerden de ötken Aŋyz-Adam. Mūndai dara tūlǧanyŋ ataly sözderıne sılteme jasaudyŋ eşbır oǧaşy joq. Kerısınşe, keudesınde namysy, basynda myiy bar ärbır qazaqtyŋ qasiettı paryzy bolsa kerek.
Sonymen, osy rette Opera teatry, nemese Respublika saraiyndaǧy konsert-şou emes, älemdık ǧalamtorda – M.Şahanov! Aittyq, tek qana öz tolǧamy. Eşqandai būrmasy joq, qaz-qalpynda. Emle, tynys belgılerıne deiın özgerıssız. Tiesılı saittardan alyp, tereŋ maǧnaly, eŋ bastysy – naqty, şynaiy derekterdı üzık-üzıgımen, taqyryp, jüiesıne qarai rettep berdık. Älbette, Şahaŋnyŋ auzynan şyqqan qandai da lepes öz kezınde gazet, jurnaldarda basylǧan, keibırı kıtapqa da ötken siiaqty, äldeneşe saitta neşe qaiyra berılgen – onyŋ bärın tızbelep tügendeu mümkın emes. Bız tek alys şalǧaidan qolymyzǧa ılıngen aqparattar negızınde, osy, köz körgen, köŋıl tolǧan nūsqalardy ǧana tırkemelep şyqtyq.
«Atym aŋyzǧa ainalsyn dep tırlık qylǧan jerım joq, – deidı Şahaŋ, kezektı bär sūhbatynda. – Ne ıstesem de, azamattyq boryşymnyŋ töŋıregınde qozǧalamyn. Aŋyzǧa ainalǧan da tügım joq. Ömırımnıŋ negızı şyndyq pen aqiqatty ızdeuden tūrady. «Ūly tūlǧa», «kemeŋger» degen teŋeuler menıŋ teŋım emes. Qazır būl aişyqty sözder basqa adamǧa aitylyp jür ǧoi. Solai qala bersın. Öz basym maqtan sözge tıptı qūmar emespın...» («Aqjünıs.kz» – 12.HII.2012.)
Älbette, «Ūlyq bolsaŋ, kışık bol» degendei, şekten tys sypaiylyq. Tūlǧanyŋ baǧasyn belgıleitın – onyŋ özı emes, halqy, sol halyqtyŋ jiyn ortasynan şyqqan Tölen siiaqty daralar. Endı jasyrmai aitaiyq, bızdıŋ özımız de, osy Tölennıŋ sözı, būdan soŋǧy keremetter äserı, jäne, tuma tabiǧatymyzǧa tän keŋşılıkpen, arydan berıge auyp ketkenımızdı baiqamai qalyppyz. Dostyŋ dosynan nemızdı aiaiyq. Endı, osyndai ūly tūlǧaǧa tabynyp otyrǧan barşa qazaq qauymyna M.Şahanovtyŋ ǧajaiyp ǧūmyrbaianyn büge-şıgesın qaldyrmai, keŋınen tanytuǧa tiıs ekenbız. Qyzyq üşın emes, ülgı, taǧlym jönımen. Sondyqtan, jaŋalyqty bolmasa da, jinaqty aqpar – özgeşe taǧdyrdyŋ äuelgı bastauynan bügıngı qalybyna deiıngı taŋbaly oqiǧalar tızbegı – qūjatty derek, naqty kuälıkter. Alyptyŋ öz auzynan aitylǧandyqtan, airyqşa qūndy, ainymas tauarih.
Tumys, äke tärbiesı, alǧaşqy qadamdar
«Menıŋ tuǧan jerım – Otyrar audany Şılık auyly. Bıraq ol jerden bız erte qonys audaryp kettık. Osy mäselenı erekşe aita ketu kerek, «Qazaq ensiklopediiasynyŋ» bır jauapsyz qyzmetkerı menen sūramai, tuǧan jerımdı qate jazypty. Men Otyrar audanynyŋ Şılık auylynda tuǧanmyn. Sodan keiın 11 jasyma deiın Tölebi audanynyŋ Qasqasu auylynda östım.» («Jūldyzdar otbasy – Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
«Äkem jaryqtyq qadimşe hat tanyǧan, arabşa jazylǧan qissa-dastandardy köp oqyǧan, eskılıktı äŋgımege jüirık adam edı. Eptep moldalyǧy bolǧan. Kezınde: «...Ūiymdas jalşymen, Moldany, bailardy, Qoidai qu qamşymen» dep, aqyn jyrlaǧan saiasattyŋ kesırınen tuǧan topyraǧynan üdere köşıp, Töle bi audanynyŋ Qasqasu auylyna tūrmysqa şyqqan Izet atty qyzyn saǧalaidy. Köşıp kelgende, men älı qyrqymnan şyqpaǧan qyzylşaqa ekenmın.» («Atyrau.kz» – 25.H.2014.)
«– Nelıkten sızdıŋ esımıŋızdı Mūhtar dep qoiǧan?
– Äkem «Abai joly» roman-epopeiasyn oqyp otyryp, menıŋ atymdy «Mūhtar Äuezovke ūqsasyn» degen oimen Mūhtar dep qoiǧan eken. Men Äuezovtı Şymkentte ötken ülken jiynda bır-aq ret kördım. Bıraq sol körgenımde esımımnıŋ sol kısınıŋ qūrmetıne qoiylǧanyn aitaiyn dep tūrdym da, aqyry aita almadym. Ol kısı «Mūhtarǧa yqylaspen!» dep qoltaŋba jazyp bergen edı. Ökınışke qarai, ony joǧaltyp aldym.» («Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
«Äkem Dosbolov Şahan toǧyz jasymda qaza boldy. Arǧy-bergı tarihtan ülken deŋgeide habardar, bılımdı, eskışe oqyǧan, moldalyǧy bar adam edı. Nebır dastandardy, ertegılerdı qūlaǧyma qūiyp otyrdy. Eŋ bastysy, taza adam edı... Toǧyz jasyma deiın äkem menı tızesıne otyrǧyzyp, Otyrardy qorǧaǧan babalary men olardyŋ erlık ısterı turaly äŋgımeleuden jalyqpaityn. Sondyqtan men qolyma qalam alǧan kezımnen bastap Şyŋǧys han turaly jazuǧa bel budym. Öitkenı äkem Şyŋǧys hannyŋ Otyrarǧa äkelgen ölşeusız qasıretın äbden qūlaǧyma qūiǧan bolatyn.» («Aŋyz Adam» - №12, 2012.)
«Äkem toǧyz jasymda dünie saldy. Osy jasqa jetkenşe, tızesıne otyrǧyzyp alyp, Otyrardy janqiiarlyqpen qorǧau jolynda opat bolǧan erjürek babalary jaily san märte äŋgımelegenı jadymda naq bır tasqa basylǧandai jazylyp qalypty. Bälkım, perzentınıŋ köŋılındegı tuǧan jerge degen olqylyqty osymen toltyraiyn degenı şyǧar. Keide anamnyŋ «tym jas qoi», tüsıne qoiar ma eken?» degenıne «Joq, tüsınuge tiıs. Tüsınbese özıne qiyn. Tamyryn tereŋge jıbere almaǧan daraqtyŋ qaşanda ǧūmyry kelte» deuşı edı. Bala bolsam da äkemnıŋ osy aitqandary sanamda ūmytylmastai qaldy. Tūŋǧyş ret Şyŋǧys han turaly da, Otyrardyŋ alty ai boiy solardyŋ qorşauynda bolǧanyn da, satqyn jıgıttıŋ tragediiasyn da äkemnen estıdım. Äkem arqyly Otyrar menıŋ ömırlık maqtanyşyma ainaldy. Keide köz aldyma toǧyz jasar maǧan Otyrar jankeştılıgı turaly äŋgıme aityp otyrǧan äkem elesteidı. Sezımmen tärbieleu – tärbie ataulynyŋ ūlysy ekenın aqyn bolǧan kezımde ūqtym.» («Atyrau.kz» – 25.H.2014.)
«Menıŋ balalyq şaǧym, jastyq ömırım öte kürdelı boldy. Öitkenı, 9 jasymda äkem qaitys boldy. Anam 13 qūrsaq kötergen adam. Sol 13 baladan men ǧana tırı qaldym. Besınşı synyptan bastap, demalys kezderınde kolhozda saqmanşy bolyp ıstedım. Jetınşı synyptan soŋ ary qarai jalǧastyryp oquǧa mümkındıgım bolmai oqudy tastap kettım. Kolhozda traktordyŋ tırkeuşısı bolyp ıstedım. Keiın traktordyŋ 3 ailyq oquyna bardym. Bıraq menımen bırge barǧan basqa jıgıtterdı alyp, menı oquǧa qabyldamady. Sebebı, menıŋ boiym öte kışkentai boldy (Keiın ǧana azdap östım, onda da jetısken joqpyn.) Esesıne men direktor Hilchevskii degen orystyŋ kabinetınen şyqpai qoidym. Ol kısı: «Myna balany alaiyq, qaisar jıgıt eken. Eger bırdeŋe büldırse, özım jauap beremın», – dedı. Osylaişa men traktordyŋ oquyna qabyldandym. Sol kezde: «Traktorşylardyŋ brigadiry bolsam», – dep armandaitynmyn. Ökınışke qarai ol armanym oryndalmady. Traktor rulınde jürıp jazǧan öleŋderım «Leninşıl jas» gazetınde jariialandy. «On alty jasar aqyn şyqty» – dep gazet jar saldy.» («Ädebiet portaly», 28.XI.2012.)
«Bırınşı öleŋım jaryqqa şyqqannan keiın maǧan 500-ge juyq hat keldı.» («Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
Älem tanyǧan aqyn
«1982 jyly 40 jasymda maǧan Bükılodaqtyq Lenin komsomoly syilyǧy berıldı... Ol – şyǧarmalarymnyŋ bükıl Keŋes Odaǧy jastaryna belgılı bola bastaǧan, orys halqynyŋ arasynda da öleŋderımdı jatqa aituşylardyŋ boi körsete bastaǧan şaǧy edı.» («Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
«Qazır ǧalamtorda men jönınde 100 myŋnan astam maqalalar, pıkırler bar körınedı. Prezidentten keiın eŋ köp pıkır aitylatyn adam men ekenmın. Qaibır jyly Germaniianyŋ 12 qalasynda «Örkeniettıŋ adasuy» atty romanyma bailanysty kezdesuler, oquşylar konferensiiasy ötkende, menıŋ şyǧarmamdy nemıs tılıne audarǧan Fridrih Hiser nemıs jerınde menıŋ şyǧarmaşylyǧym turaly tört jüzden astam maqalalar jaryq körgenın aityp edı. Eger osyǧan ūqsas jaǧdailar Japoniiada, Päkıstanda, Fransiiada, Qyrǧyzstanda, t.b. elderde bolǧanyn eskersek şe? Bıraq bügıngı taŋda ǧalamtor bärın basyp ozdy ǧoi…» («Qazaqünı.kz» – 25.V.2012; «Gu-gu.kz» – 18.VI.2012.)
«Qaibır jyly «Örkeniettıŋ adasuy» atty romanym nemıs tılınde jaryq körgende, osy kıtap jaily 400-den astam maqala şyqqan eken. Eger menıŋ şyǧarmalarymnyŋ 55-ke juyq tılderge audarylǧanyn eskersek jäne tuyndylarymnan örbıgen daularǧa, pıkırlerge nazar audarar bolsaq, būl bırneşe instituttyŋ qolynan kele qoimaityn şarua. Tek «Jazager jady kosmoformulasynan» negız alǧan Şyŋǧys han töŋıregındegı daudyŋ özı bırneşe memlekettı qamtymady ma? Kezınde Şyŋǧys Aitmatov osy daulardy saraptai kelıp: «Şyǧarmalary ülken dau, ülken talas tudyrǧan däl sendei aqyn qazır älemde joq şyǧar» dep äzıldegen edı. Qaitemız, ärkımge ärqily taǧdyr būiyrǧan…» («Aqjünıs.kz» – 12. HII.2012.
«Mäselen, men qaibır jyly Japoniiada bolyp, segız qalasynda kezdesu ötkızdım. Sonda japondardyŋ jas qyz-jıgıtterı menıŋ öleŋderımdı jatqa aityp tūrdy kezdesude, öz ana tılderınde. Sodan keiın kelıp özderınıŋ ülken syilyǧyn berdı. Al endı sol elde jürıp men japondardyŋ ǧylymi paiymyna, adami paiymyna erekşe yrza boldym.» («Nur.kz» – 18.H.2011.)
«Aqyndyq degen – mülde özgeşe, tabiǧi, ruhani ızdenısten tuǧan jaŋalyq. Qazırgı aqyndardyŋ köpşılıgınıŋ öleŋın basqa tılge, mäselen, aǧylşyn, nemıs, fransuz tılıne audaratyn bolsaq, onda ol öleŋ emes, eşqandai maǧynasy joq, qūr şöp bop şyǧady. Öz basym bes jylda, äitpese jetı jylda bır-aq jaqsy öleŋ kezdestırıp qalamyn. Al menıŋ öleŋderıme älemdık deŋgeidegı IýNESKO qarady. Japoniiada japon tılınde, Germaniiada nemıs tılınde öleŋderımdı jatqa oqyǧan adamdardy kördım... Menıŋ «Kompiuterbasty jartylar» degen öleŋım bar... Qandai qyzmet iesı bolsyn, ol prezident bola ma, ministr bola ma, kım bolsa da öz ūltynyŋ ruhani bailyǧyna tereŋ tamyr jıbermese, barlyǧy jarty adamdar bolyp sanalady. Menıŋ osy tūjyrymdamam älemdık deŋgeide ülken därejege ie boldy. Öitkenı būl – bügıngı aǧylşyn, nemıs, fransuz, japon halqyna da tän närse. Iаǧni barlyq el özınıŋ ruhani bailyǧyn ūlyqtauǧa jäne közınıŋ qaraşyǧyndai saqtauǧa tiıs...
Mysaly, qazır öleŋ jazatyn adamdarda esep joq. Qyryq-eluden kıtap şyǧarǧan aqyndar bar. Kezınde menıŋ ülken bır poeziia keşım öttı. Sonda Äbdıldä Täjıbaevtyŋ bır öleŋınen mysal keltırdım. Äbdıldä – menıŋ ülken aǧam, azamattyǧy joǧary aqyn. Men osy aqynnyŋ bes jol öleŋın qatty qadırleimın: [sitata]. Osy pıkırımdı men teledidardan aittym. Sodan ertesıne Jazuşylar odaǧyna baryp edım, aldymnan Äbdıldä Täjıbaev kezdesıp qaldy. «Äi, balam!» dep salqyn amandasty. Şetke şyǧaryp alyp: «Mūhtar, men qanşama tom öleŋ jazdym. Qanşama poema jazdym. Solardyŋ ışınen sen bes-aq jol tapqansyŋ ba? Mūnyŋ ädıletsızdık qoi», – dedı. Men ol kısıge: «Aǧa, sızdıŋ keibır zamandastaryŋyz bar. Men solardan tym qūryǧanda bır jol da ala almadym. Al sızden bes jol öleŋ tapqanyma riza bolyp otyrmyn», – dedım.» («Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
«Eger bız jönınde öz elımızde dūrys pıkır aitylmasa, oǧan men kınälı emespın. Germaniianyŋ 12 qalasynda menımen kezdesu boldy. Sonyŋ 6 qalasynda Şyŋǧys Aitmatov men turaly özınıŋ pıkırlerın aityp, maǧan ılesıp jürdı. Sol kezde nemısterdıŋ özınde men turaly tört jüzden astam maqala jaryq körgen eken. Osyndai maqalalar basqa elderde de şyǧyp jatty. Köptegen elderde menımen kezdesuler ötkızıldı. Mäselen, Japoniiaǧa barǧanda japondar, Fransiiaǧa barǧanda fransuzdar öleŋderımdı jatqa aityp şyqty. Men mümkındıgınşe barlyq ūlttarǧa ortaq problemalardy alǧa qoiamyn. «Tört ana» degen öleŋım bar. Sol «Tört ana» jiyrmaǧa juyq memleketterdıŋ mektep oqulyqtaryna kırgen. Ärbır adamnyŋ öz ata-anasynan basqa tört anasy bolady. Tuǧan jerı, tuǧan tılı, ūlttyq bailyǧy – salt-dästürı, tuǧan tarihy. Osy tört anaǧa tereŋ tamyr jıbere almaǧan adamdardyŋ barlyǧy öz halqynyŋ töl perzentterı emes. Osy ideia japondarǧa da, nemısterge de, fransuzdarǧa da, aǧylşyndarǧa da ūnady... «Örkeniettıŋ adasuy» ülken ideia köteredı. Adamzatty ülken parasat deŋgeiıne köteretın ideialardy beredı. Kıtap barlyq ūlttarǧa özgeşe qūndylyq qalyptastyrady.
Ärine, ūly Abaidy basqa tılderge audartyp jatyrmyz. Oǧan Ükımet aqşa töleidı. Sonda bar bolǧany otyz şaqty tılge audarylypty. Mūhtar Äuezovtıŋ özı qyryq şaqty tılge audarylypty. Al menıŋ eŋbekterım alpystan astam tılge audarylǧan...» («Inju.kz» – 24.I.2014.)
IýNESKO – Nobel syilyǧy
«Menıŋ «Örkeniettıŋ adasuy» jäne «Jazager jady kosmoformulasy» degen romandarym bar. Būl ekı romandy IýNESKO qarady. IýNESKO osy uaqytqa deiın bırde-bır közı tırı aqyndy qaramaǧan eken. Bırınşı ret maǧan nazar audardy. Menıŋ şyǧarmamdy ekı ret qarady IýNESKO. Poeziiamdy qazırgı älemdık poeziianyŋ biıgı dep qabyldady. Jäne şyǧarmalarymdy älemnıŋ basqa tılderıne de audaruǧa tapsyrma berdı.» («Inju.kz» – 24.I.2014.)
«Örkeniettıŋ adasuy», «Jazager jady kosmoformulasy» degen öleŋmen jazylǧan romannyŋ ekeuın de iunesko älemdık poeziianyŋ osy zamandyq jetıstıgı dep baǧalaǧan. Osy uaqytqa deiın bırde-bır közı tırı aqynnyŋ şyǧarmasyn talqylamaǧan eken. Menı bır emes, ekı dürkın qarady. Söitıp, düniejüzınıŋ barlyq basty tılderıne audaruǧa tapsyrma berdı...» («Tonükük.kz» – 21.HII.2012.)
«Men "Jazager jady kosmoformulasy" degen öleŋmen roman jazdym. IýNESKO arnaiy qarady. Bırneşe memleket būl kıtapty Nobel syilyǧyna ūsynǧan eken. Sony Qazaqstandaǧy bıreuler ūiymdasyp, "būl Nobel alyp ketuı mümkın". Maǧan 80 gazet jabyldy, aidap saldy. Sol kezde Aitmatov maǧan jaqtasyp şyǧyp edı, barlyǧy soǧan jabyldy. "Oibai, ol ūry eken, jazuşy emes eken. Qazaqtyŋ jazuşylarynan ūrlaǧan eken" dep. Sodan bız Aitmatov ekeuımızdıŋ jazǧan pıkırımızdı Mäskeudıŋ bır ortalyq gazetıne jariialaǧan edık. Moŋǧoldar dürse qoia berdı. Tıptı buriattar da bızge qarsy şyqty. Bıraq tarihty zerttegen ǧalymdardyŋ bırazy bızge qosyldy. Rasul Ǧamzatov, David Kugultinov, Oljas Süleimen, t.b. adamdar bırıgıp, IýNESKO-ǧa hat jazdy...» («Azattyq.org» – 11.VII.2012.)
«Men "Jazager jady kosmoformulasy" degen öleŋmen roman jazdym. IýNESKO arnaiy qarady. Bırneşe memleket būl kıtapty Nobel syilyǧyna ūsynǧan eken. Sony Qazaqstandaǧy bıreuler ūiymdasyp, "būl Nobel alyp ketuı mümkın". Maǧan 80 gazet jabyldy, aidap saldy. Sol kezde Aitmatov maǧan jaqtasyp şyǧyp edı, barlyǧy soǧan jabyldy...» («Qamşy.kz» – 11.VII.2012.)
«...Būl dau kezınde «Jazager jady kosmoformulasy» (Şyŋǧys hannyŋ pendelık qūpiiasy) atty romanymnan bastalǧan. Menı osy romanym üşın Europanyŋ bır memleketı Nobel syilyǧyna ūsynǧan bolatyn. Sol älemdık deŋgeidegı ülken syilyqty alyp kete me degen qorqynyştyŋ jetegınde sol kezdegı Ükımetten qarjylandyratyn bırneşe basylymdarǧa maǧan qarsy maqalalar berıldı. Bır närsenı myŋ ret qaitalap aitqanym jaramas...» («Aŋyz Adam» – №2, 2010.)
«2000 jyldardyŋ basynda «Örkeniettıŋ adasuy», «Jazager jady kosmoformulasy» (Şyŋǧys hannyŋ pendelık qūpiiasy) atty öleŋmen jazylǧan romandarym IýNESKO şeŋberınen qaralyp, älemdık deŋgeide qyzu pıkırtalas tudyrdy. Europanyŋ bır memleketı atalǧan şyǧarmalarymdy Nobel syilyǧyna ūsynypty. Sol sybys maǧan qyryn qaraityn keibır toptardyŋ qūlaǧyna jetken kezde olar jinalyp, özara aqyldasa kelıp, maǧan qarsy maqalalar ūiymdastyra bastady. Jalpy sany – 80 gazet, barlyǧy menı qaralaityn bır bettık, jarty bettık maqala jariialaumen ainalysty. Şyŋǧys hanǧa bailanysty dau osydan tudy... «Şyǧarmasy naşar» dep kınä taǧa almaidy, jalpylama tiısedı... Aitmatov ekı kıtabyma da alǧysöz jazǧan, qoldap IýNESKO-da söz söilegendıkten maǧan bolysty. «Bükıl älem moiyndaǧan, IýNESKO qaraǧan şyǧarma, jönsız qaralamaŋdar» dep öz pıkırın aitty. Menı jaqtaǧannan keiın maǧan tiısıp jürgenderdıŋ bärı endı Aitmatovqa jabylyp kettı...» («Aŋyz Adam» – №11, 2011.)
Qaitpas küresker
«Men üşın eŋ qorqynyştysy - mänsız, maǧynasyz ǧūmyr keşu. Qūdaiǧa şükır, bükıl ömırımız kürespen ötıp kele jatyr.» («Tonükük.kz» – 21.HII.2012.)
«...Qolymnan kelgennıŋ bärın, tıptı, köp adamdardyŋ qolynan kelmeitın närselerdı jasadym. Mysaly, eger men jeltoqsan köterılısıne Elsindı aralastyrmaǧanymda, jeltoqsan köterılısı saltanat qūrmai, «alaŋǧa şyqqandardyŋ barlyǧy Qonaevtyŋ qūiyrşyqtary, maskünemder, naşaqorlar, būzaqylar» bolyp qala berer edı. Ol kezde Elsin men Gorbachev bır-bırımen it pen mysyqtai bolatyn. Sol tūsta menı Gorbachev şaqyryp alyp, «senıŋ auzyŋdy jabatyn mümkındık tabamyz» dep üsteldı toqpaqtaǧan. Ärine, menıŋ közımdı joia salu olarǧa tük emes. «Üşeudegılerge» jasyryn tapsyrma berse, bıtıp jatyr. Osy mäselenı Elsinge aitqanymda ol: «Eş qauıptenbe, ondai jaǧdaiǧa jıbermeudıŋ amalyn qarastyramyz» dedı. Söitıp, öz adamdary arqyly «Şahanovqa tiısetın bolsaŋdar, älemdık deŋgeide aiqai köterıledı» degen pıkırdı Gorbachevtıŋ qūlaǧyna jetkızedı…» («Aqjünıs.kz» – 12.HII.2012.)
« – Qarsylastaryŋ... därmensız, – dedı Şıkeŋ [Aitmatov]. – Ruhyŋ bır sätke de eŋkeimesın. KSRO Halyq deputattarynyŋ ekınşı sezınde ülken üzılıs kezınde, bır top deputattar arasynda Boris Elsin senıŋ orys tılınde şyqqan, men alǧysözın jazǧan «Es kıtaby» («Kniga pamiati») atty jinaǧyŋdy sömkesınen şyǧaryp, ainalasyndaǧylarǧa: «Myna kıtaptyŋ avtory Şahanovpen men bırneşe dürkın syrlastym. Tıptı meiramhanaǧa şaqyryp ta äŋgımelestım. Onyŋ elımızdı mekendegen az ūlttardyŋ tılıne, mädeni qūndylyqtaryna bolysu turaly pıkırlerı jäne būl saladaǧy kemşılıkterdı jolǧa qoiu turaly ūsynystary maǧan erekşe oi saldy. Aramyzdaǧy özge ūlttardyŋ tılıne jäne ruhani mäselelerıne bolyspai bız ädılettı memleket bola almaimyz!» – dedı. Onyŋ sen turaly pıkırıne men rizalyq bıldırdım.
– İä, sol tūsta men ol kısımen jiı äŋgımelesıp, syrlasyp jürdım...» [– deidı Şahaŋ.] («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
«...Eger men KSRO Prezidentı Gorbachevtıŋ nömırı bırınşı qarsylasy Elsindı öz jaǧyma būrmaǧanymda, Kreml mınbesınen bilıktı qatal synǧa alǧan sözımnen keiın-aq jan-jaqty oilastyrylyp qūrylǧan, ışıne sol oqiǧaǧa keibır kınälı adamdar engen Qadyr Myrzaliev basqarǧan komissiianyŋ Gorbachev–Kolbin basşylyǧy ūiymdastyrǧan qanqūily ısterdı tübegeilı aqtaǧan şeşımı saltanat qūrary aidan anyq bolatyn.» («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
«Ärbır adam mındettı türde ūlttyq müddege tamyr jıberuı tiıs. Eger jıbere almasa, jai änşeiın özınıŋ qara basynyŋ qamyn küitteu üşın öleŋ jazyp jürgen adam. Mäselen, Qadyr Myrzaliev aǧaŋ keremet daryndy aqyn. Öleŋderı keremet. Bıraq, sözı bır basqa da, ısı bır basqa. Jeltoqsan kezınde alaŋǧa şyqqandardyŋ barlyǧy maskünemder men naşaqorlar degendı qozǧady. Bilık ne aitsa, sony oryndady. Kerek bolatyn bolsa Bas prokuratura, KGB, MVD bırlesıp komissiia qūrmaqşy boldy, bızdı joqqa şyǧaru üşın. Sony qoldady. Negızı ekeuımız aǧaly-ınılıdei bır-bırımızdıŋ sözımızdı jyqpaityn jaqsy qarym-qatynasta bolǧanbyz. Tıptı, menıŋ qolymda jürgen tuǧan qaryndasym Qadyr bır ai kömektessın dep ötınış jasaǧanymen toǧyz ai bala-şaǧasyn baqty. Bızdıŋ jaqsy aralas-qūralas bolǧanymyzdy ol da aityp otyratyn. Bilıkke satylyp ketkennen keiın men Qadyrdan terıs ainaldym.» («Inju.kz» – 24.I.2014.)
«Kremldıŋ Sezder saraiynda bır ülken jiyn öttı. Elsin sahnanyŋ sol jaq şetınen Töralqaǧa qarai ketıp bara jatty. Men aldyŋǧy qatarda otyrǧanmyn. Jūrttyŋ bärı jaqynda ǧana sailanǧan Reseidıŋ tūŋǧyş Prezidentıne oryndarynan tūryp qol soqty. Ol kenet bırınşı qatarda jūrtpen bırge türegep qol soǧyp tūrǧan menı körıp qaldy da, ülken baspaldaqtan tömen tüsıp, bırşama jer jürıp, qasyma keldı. Bauyryna qysyp, betımnen süidı de basqa eşkımge qol ūşyn bermesten, töralqaǧa qaita köterılıp kettı...
1993 jyly Nazarbaevqa ılesıp Helsinkige barǧanymda bız qatysar halyqaralyq jiynǧa Elsin de kelgen eken. Üzılıs kezınde qaptaǧan jurnalister arasynan äreŋ şetke şyǧyp bır jarym, ekı minut şamasynda ǧana äŋgımelestık... Būl jolǧy qysqaşa ǧana äŋgımemız Jeltoqsanmen bastalyp, Jeltoqsanmen tamamdaldy.» («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
«Jeltoqsan mäselesımen ainalysyp jürgen kezımde Amerikanyŋ Atlanta qalasynda Aral problemasy turaly jasaǧan baiandamamda «Bız Aral qasıretın bükıl älemnıŋ qūlaǧyna jetkızdık. Iаǧni, öz mındetımızdı oryndadyq. Qolymyzda qarjy joq, bilık joq. Sondyqtan būl mäselemen endı Orta Aziia jäne Qazaqstan respublikalarynyŋ prezidentterı şūǧyldansyn» degen ūsynys aityp, Aral mäselesın tügeldei Nazarbaevtyŋ qolyna tabys etkenmın...» («Azattyq. org» – 11.VII.2012.)
Qastandyq, qauıp-qater
«Jeltoqsan mäselesın sondai biık mınberlerde kötergen soŋ, qatty auyryp qaldym da, menı Kremldıŋ emhanasyna apardy. Sol jerde därıgerler tekserıp, «miyŋyzdyŋ jartysyna qan barmaidy eken, tez arada auruhanaǧa jatuyŋyz kerek» dedı. Men qonaqüige baryp, kerektı zattarymdy, qūjattarymdy alyp, Jeltoqsan oqiǧasyn tekserıp jürgen qaǧazdarymdy seifke jasyryp, erteŋ kelıp jatuǧa kelıstım. Tün ışınde bıreu qoŋyrau soqty. Dauysy küŋgırlep estıldı, soǧan qaraǧanda üş ärıptıŋ adamdaryna ūstalyp qalmau üşın qandai da bır aila qoldanǧan boluy kerek. – Şahanovsyz ba? – İä. – Auruhanaǧa jatatyn boldyŋyz ba? – Erteŋnen bastap jatamyn. – Jatsaŋyz, şyqpaisyz… – dedı de, telefon tūtqasyn qoia saldy. Özıme qastandyq jasalmaq ekenın tüsıne qoidym. Sol künı tünde taŋ atar-atpastan öte saqtyqpen, körşı jıgıt arqyly maşina şaqyrtyp, KSRO halyq deputatynyŋ kuälıgı arqyly Almatyǧa ūşyp keldım. Almatydaǧy Ministrler Keŋesınıŋ auruhanasyna baryp tekserıldım. Bas därıger Mūhtar Aitqazin joq eken, orynbasary menı bır orys därıgerıne bekıtıp berdı. Ol maǧan bırneşe därı-därmek ūsyndy. Sol sätte Mūhtar Aitqazinnıŋ özı kırıp keldı de, ymdap syrtqa şaqyrdy. Oŋaşalau jerge bardyq. Qasynda bır äiel därıger jürdı. Ony kardiologiia bölımınıŋ bastyǧy dep tanystyrdy. «Därıgerdıŋ bergen därılerın ıştıŋız be?» dep sūrady. Älı ışıp ülgermegenımdı aittym. «Işpeŋız, anau baiqap qalsa, ötırık ışken bolyŋyz, bıraq barlyq därılerdı myna äielge äkep berıŋız» dedı. Söitıp basymdy tekseruge alyp bardy. «Miyŋnyŋ jartysyna qan barmaidy degenderı ötırık, basyŋyz sap-sau, tek azdap qan qysymyŋyz bar eken. Endı būl jerden tezırek ketıŋız, men sızge būdan artyq järdem bere almaimyn» dedı. Sol kısınıŋ arqasynda men aman qaldym, äitpese olar menı qūrtatyn edı. «Jeltoqsan epopeiasy» atty kıtabymda osynyŋ bärı büge-şıgesıne deiın jazylǧan...» («Aqjünıs.kz» – 12.HII.2012.)
«Bızdı bilık qazaqstandyq ūltqa kırgızbekşı boldy ǧoi. Bärın şeşıp qoidy, el bırlıgı doktrinasyn jariialap jıberdı. Tek Halyqtar assambleiasynyŋ qol köteruı ǧana qalǧan. Sol kezde men aştyq jariialamaqşy boldym. Menı tört myŋ adam qoldap, aştyq jariialamaqşy boldy. Bükıl el köterılıp ketetın bolǧan soŋ, bilık amalsyzdan bır mämlege keldı. Qazaqstandyq ūlt negızın Amerikadan alady. Onda qazaq ūlty, qazaq tılındegı mektepter bolmaidy. Sen de, gazetıŋ de jūmys ıstemeitın bolar edı. Bilık qoryqqanynan ǧana toqtady. Äitpese, menı öltırudıŋ de josparyn jasap qoiǧan edı. Söitıp, bilık keşırım sūrauǧa mäjbür boldy.» («Inju.kz» – 24.I.2014.)
Endı bızdıŋ söz – azǧana üsteme. Älbette, kım, qalai ūiymdastyrsa da, ūlttyŋ ruhani kösemıne qarsy baǧyttalǧan qastandyqtyŋ bır tüiın, ekı taram maqsaty boluǧa mümkın: bırjola közın joiu, nemese aqyl, esten aiyryp, älde zaǧip qylyp, qatardan şyǧaru. Jäne būl – bır retkı, uaqytşa ǧana piǧyl emes. Kez kelgen künı ıske qosyluy mümkın sūmdyq. Mäselen, osydan azǧana būryn, 2014 jyldyŋ jeltoqsan aiynyŋ basynda bütkıl qazaq baspasözın dürlıktırıp, jalpy jūrtymyz türşıkken tötenşe oqiǧa. Şahanovqa qastandyq jasalmaq eken! Äldebır tereŋ türmede jatqan, qylmys älemımen tyǧyz bailanysy bar erjürek azamat arqyly, bälkım, atap jazylmasa da, aŋdalyp qalǧan, äldenendei aqniet kriminaldy toptyŋ pahany arqyly naqty habar alynady. Qasköi, qaraniet küşter ūlttyŋ ūly tūlǧasynyŋ közın qūrtu turaly qatqyl şeşım qabyldapty. Dünie asty-üstıne tüsıp, on ekı bolmasa da, toǧyz, on baldyq jer sılkınısıne parapar zılzala aiqai köterıldı. Respublika şegındegı, tıptı, şalǧai Şyǧys Türkstan jerındegı BAQ atauly baraban soǧyp, şyŋ qaǧyp jatty. Ötkendegı Jeltoqsan, keşegı Jer dauyna teteles, bälkım, olardan da quatty köterılıs şyǧuy yqtimal edı. Alaida, bes kün ötpei, barlyq basylymdarda būl – jalǧan, jaŋsaq aqparat ekendıgı turaly maǧlūmdama jasaldy. Aldyŋǧy, qauıp-qater dabyldy maqala, habar atauly, tiesılı aşu-yza pıkırlermen qosa, ärine, joǧarydan tüsken nūsqau boiynşa, tügeldei internet betınen öşırıldı. Tek sondai sūmdyqtyŋ mümkın emestıgı turaly terısteme maqalalar ǧana saqtalyp qalypty. Eşkım eşqandai qastandyq oilastyrǧan joq! Mūnyŋ bärı – halqymyzdyŋ ūlt kösemıne degen süiıspenşılıgınıŋ körınısı eken. Nemese, äldebıreuler qaraŋǧy üiden onda joq qara mysyqty ızdegen, arandatu, älde özderınıŋ atyn şyǧaru üşın. Mıne, däp solai. Bıraq men sol kezde de, osy, Şahaŋ ekeumızge ortaq eŋbektı qūrastyru üstınde de, eşqandai kümän keltırmedım. Qastandyq oilastyrylǧan. Anyq. Alaida, äşkere bolyp qalǧan soŋ, jüzege aspai... kerı bır künderge şegerılgen. Qater seiıldı, äitkenmen, tütın bırjola tarqap ketken joq. Iаǧni, sauysqannan beter saqtyq kerek, ekı şoqyp, üş qara!..
«Menıŋ älemdık deŋgeide abyroiym ülken. Al öz elımde ūltty, tıldı qorǧaimyn dep, halyq jauy bolyp otyrmyn.» («Jastar ünı» jurnaly – 2013, «Arhar.kz» – 16.II.2016, taǧy bırneşe saitta.)
Bıraq qandai zūlmat kütıp tūrsa da, Şahaŋnyŋ ömırlık ūstanymy özgermeidı, alǧan betınen qaitpaq emes.
Memlekettık tıl
«...Odaqtyq deŋgeide alǧaşqylardyŋ bırı bolyp Keŋes Odaǧy qūramyndaǧy barlyq respublikalardyŋ, avtonomiialyq respublikalardyŋ tılderıne de memlekettık märtebe beru mäselesın kötergen edım.
Mıne, sol kezde Qyzyl alaŋda basqa respublikalardan kelgen qarapaiym halyq ökılderı: «Bız Mūhtar Şahanovqa memlekettık tıl mäselesın kötergenı üşın alǧys aitamyz!» – dep plakat köterıp tūrdy.» («Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
«Men kezınde barlyq Odaqtas respublikalardyŋ tılderıne memlekettık tıl märetebesın beru mäselesın kötergem. Keiın Rasul Ǧamzatovpen jolyǧyp, osy mäselenı köteruge ony köndırdık. Keiın özbek, qyrǧyz t.b. tılder memlekettık märtebe aldy. Al Qazaqstanda ekı tıl märtebe alyp kettı. Sol kezde men qazaq tılıne memlekettık tıldı bermeuge qarsy şyqpaǧanymda osy künde qazaqtyŋ tılı köleŋkede qalar edı. Söitıp, halqymyzdyŋ 75-80 paiyzy orys bolyp ketken bolar edı.» («Azattyq.org» – 11.VII.2012.)
«Şyǧarmaşylyq önerımde de, maqalalarym men söilegen sözderımde de gumanistık baǧytymnan ainyǧan adam emespın. Kezınde ūlt, tıl aiasyndaǧy problemalyq oilarymdy orystyŋ betke tūtar tūlǧalary, ūly ǧalym, Nobel syilyǧynyŋ laureaty Andrei Saharov, Resei Federasiiasynyŋ tūŋǧyş Prezidentı Boris Elsin, orystyŋ klassik aqyndary Evgenii Evtuşenko da, Andrei Voznesenskii de qoldaǧan.» («Zona.kz» – 20.HII.2010.)
«Kezınde Şyŋǧys Aitmatov ekeuımız Türkiiada tıkelei efirde söilegenbız. Sol tıkelei efirde Reseidıŋ qazırgı ūstanyp otyrǧan saiasatyn qataŋ synadym. Reseidıŋ qaramaǧyndaǧy avtonomiialy respublikalar bar ǧoi, solarǧa qarasty basqa tıldegı mektepterdıŋ barlyǧyn jauyp, tek orys tılınde sabaq ötetın jüienı engızıp otyr. Osyǧan bailanysty oilarymdy aittym. Putinnıŋ saiasatyn terıske şyǧardym. Reseidıŋ Türkiiadaǧy elşısı menıŋ sözderımdı tügel jazyp alypty da Putinge jıberıptı. Reseidıŋ sol saiasatyn Qytai qoldap, batyl türde özderındegı az ūlttardyŋ tılderın derlık joiuǧa köştı. Būl BŪŪ men IýNESKO zaŋdaryna tıkelei qaişy. Osyǧan bailanysty men BŪŪ-ǧa da, IýNESKO-ǧa da hat joldadym.» («Inju.kz» – 24.I.2014.)
«Mūha, – dedı Şıkeŋ [Aitmatov] sälden soŋ. – Osy senıŋ Türkiiada, teledidar arqyly ekeumızben bolǧan tıkelei efirde aitqanyŋ jäne ötkende maǧan üzındısın oqyp bergen "Öz ana tılınde söilemeu men oilamaudyŋ zalaly" atty jazǧanyŋ eleulı oi saldy... Eŋ ökınıştısı, osyndai jüielı oilardyŋ Orta Aziia ädebiet, ǧylym qairatkerlerınıŋ nemese öz klassikterıŋ Mūhtar Äuezovtıŋ, Säbit Mūhanovtyŋ, Ǧabit Müsırepovtıŋ auzymen aitylǧanda jūrt erte oianar edı. Endı, tym keş bolsa da sen qozǧap otyrsyŋ. Sen köterıp otyrǧan mäsele, jasyratyny joq, ol kezde eşkımnıŋ miyna kelgen emes. Bırneşe memlekettıŋ aldyŋǧy qatarly ökılderı quattaǧan "Tamyrsyzdanu qaupınıŋ tūjyrymdamasy" atty jyrmen jazylǧan traktatyŋdy alǧaşqylardyŋ bırı bop men quattamadym ba? Sol tuyndyŋ negızınde äŋgıme bolǧanda, Berlinde bır top nemıs ǧalymdary qatysqan jiynda Fridrih Hitser senı «älemdegı sanauly dara tūlǧalardyŋ bırı» dep däleldep baqty. Ärine, ondai maqtaudyŋ talaiyn estıp jürsıŋ jäne oǧan elıkpeitınıŋ de belgılı.» («Zona.kz» – 10.IH.2010.)
«Joǧarǧy Keŋestıŋ qoǧamdyq negızdegı töraǧasy, akademik Qilybai Medeubekov tüsken ūsynysqa sai... qazaq, orys tılderıne bırdei memlekettık märtebe berıluın dauysqa salyp edı, öttı de kettı. Deputattar dürkırete qol soqty... zaŋ qabyldanyp kettı.» («Aŋyz Adam» – №12, 2012.)
«1989 jyly 22 qaraşada Qazaq KSR Joǧarǧy keŋesınıŋ otyrysynda tıl mäselesı qaraldy... Eger men basqalar siiaqty sol kezde ündemei otyra bergenımde, osy künde qazaqtyŋ tılı qosymşa tıl retınde qalyp, orys tılı memlekettık tıl bolyp ketetın edı. Jäne osy kezden de, qazaqtyŋ şamamen 75–80 paiyzy orystanyp ketetın edı. Mıne, sodan berı 22 jyl öttı...» («Nur.kz» – 18.H.2011.)
«Ūlt, tıl müddesı mūzǧa otyrsa, sol aqyn, jazuşylaryŋyzdyŋ erteŋ kımge keregı bar? Eger men 1989 jyly Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınde orys tılı memlekettık tıl märtebesın alyp ketken tūsta, sol qalamgerler siiaqty ünsız otyra bergenımde, iaǧni, qazaq tılınıŋ jeke-dara memlekettık tıl atanuyna bilıkke aşyq türde qarsy şyqpaǧanymda, bügıngı taŋda qazaq halqynyŋ 80-85 paiyzy orys bop ketken bolar edı. Al 1994 jyly jäne 2009 jyly «Qazaqstandyq ūltty» toqtatpaǧanymda, bügıngı taŋda qandai küi keşer edıŋızder?» («Qazaqünı.kz» – 25.V.2012; «Gu-gu.kz» – 18.VI.2012.)
«Basqa aqyndar siiaqty jatyp alyp, öleŋ jazudy men de bılemın. Olai etu maǧan yŋǧaily ǧoi. Men de täp-täuır aqyn bolatyn edım, bar küş-jıgerımdı öleŋge jıbergenımde. Bıraq ūltty qaitemız? Eger men bolmasam, qazaq halqynyŋ taǧdyry basqaşa bolǧan bolar edı ǧoi. 1989 jyly memlekettık tıl orys tılı bolady degende attandap, ekı qolymdy köterıp, qarsy şyqpaǧanymda ne bolatyn edıŋder...» («Inju.kz» – 24.I.2014.)
Qarapaiym, ūly adam
«Men bailyqqa qūl bolmadym. Äitpese, elımız öz egemendıgın alar aldynda, demokratiia basynda tūrǧan sanauly adam retınde, nemese bilık basyndaǧylarǧa öz yqpalymdy paidalanyp, «myna zauytyŋdy, fabrikaŋdy ber» desem, kım maǧan qarsy tūrar edı? Tıptı, «mynanyŋ auzyn jabaiyq» dep sūraǧanymdy quana-quana ūsynar edı... Qūdaiǧa şükır, qolym da, janym da taza. Jeke biznesım joq. Eŋ ülken baqytym da, baǧym da – bailyqqa pysqyryp qaramaǧandyǧym. Aqyndyǧymdy pendelıkke mülde aralastyrmadym. Jalpy, men bailyqtan ǧana emes, ataq-abyroilardan da bas tarttym. Kezınde maǧan «Halyq qaharmany» ataǧyn bermekşı boldy. Almadym. Sebebı, Otan – eŋ ülken anamyz. Ärkım öz anasyna sıŋırgen eŋbegı üşın qūrmet dämetpeuı tiıs... Al, özge şet memleketter berıp jatsa, alamyn. Künı bügınge deiın menı 25-ke juyq memleket özderınıŋ türlı syilyqtarymen marapattady. Eger solardyŋ bärın özgelerdei jarqyratyp taǧyp şyǧatyn bolsam, myna kiıp otyrǧan kostiumımnıŋ aldy tügılı arqasynda da oryn qalmas edı. Men öz jolymmen, öz ūstanǧan baǧytymmen kelemın...
Mūqaǧali ölgen soŋ ǧana qūrmet biıgıne köterıldı. Bälkım, menı de sondai abyroi kütıp tūrmasyna kım kepıl?» («Atyrau» gazetı – «Atyrau.kz» – 25.H.2014.)
Jurnalist: «Qazırgı taŋdaǧy özıŋız qatarlas aqyn jazuşylardyŋ, qoǧam jäne mädeniet qairatkerlerınıŋ köbısı Memlekettık syilyq, marapat alu üşın jantalasyp jatady. Al, sız kerısınşe Memlekettık syilyqtan, Halyq qaharmandyǧynan öz erkıŋızben bas tarttyŋyz. Būlai jasauyŋyzǧa ne sebep boldy?
M.Şahanov: Menıŋ öz ūstanymym bar. Adam Otanyna, öz anasyna jasaǧan qyzmetı üşın jylu dämetpeuge tiıs. Otan da özınıŋ daralanǧan ūldaryn marapattap otyruy kerek. Bıraq, ol öte ädılettı boluy şart. Būl künderı bızdıŋ kez-kelgen «zaŋdastyrylǧan ūrylarymyzdyŋ» 2-3 orden-medaldary bar. Mıne, men solardyŋ qatarynda jürgım kelmeidı. Al şetelderdıŋ 20-dan astam syilyqtaryn aldym. Köptegen elderdıŋ qūrmettı doktorymyn, professorymyn. Atalmyş syilyqtardy alu sebebım, olar bızdıŋ elımızge abyroi qosady.» («Ädebiet portaly» – 28.XI.2013.)
«Men eşqaşan şyndyǧymdy joǧaltqan emespın...
Künıne maǧan 20-30 adam keledı. Solardyŋ basym bölıgı qarjy sūrap keledı. Keide ailyǧymdy jyryp, solarǧa järdem berıp jatamyn. Men dünie-mülıkke qūlşynbaǧan adammyn. Eger men bailyqty maqsat tūtsam, qoǧamdaǧy ülken bailardyŋ bırı bolyp otyrar edım...
Men "Jalyn" jurnalynyŋ bas redaktorymyn, 150 myŋ teŋge ailyq alamyn. Odan basqa tabysym joq. Keide şyqqan kıtabymnan paida tüsedı. Onyŋ özın eldık, ūlttyq müddelerge paidalanamyn...» («Azattyq.org» – 16.VII.2012.)
«Men osy 70 jyldyqty ötkızbei-aq qoisam, adamdardyŋ mazasyn almai-aq qoisam degen oiǧa tırelgenmın. Bıraq keibır dos-jarandarym «Sızge dūrys niet tanytpaǧan adam ūltqa, tılge de dūrys niet tanytpaidy, qaita osy mereitoi arqyly kımnıŋ kım ekenın bılıp aluǧa mümkındık bar» degen soŋ, amalsyzdan kelısım berdım.
Keibıreuler 50–60–70 jyldyǧyn ötkızgende, bilıkten marapat kütedı. Kütpeitın jalǧyz men ǧana. Menıŋ erteden qalyptasqan öz ūstanymym bar – Otan-Anamyzǧa jasaǧan qyzmetımız, eŋbegımız üşın odan qūrmet, madaq kütpegen abzal... İä, maǧan Halyq Qaharmany ataǧyn bermekşı boldy. Bıraq men jüielı türde bas tarttym. Öz ūstanymyma özım qarsy şyǧa almaimyn ǧoi.» («Qazaqünı.kz» – 25.V.2012; «Gu-gu.kz» – 18.VI.2012.)
– «Qūz basyndaǧy aŋşynyŋ zaryna» jazǧan alǧysözımde de, baspasözge bergen sūhbattarymda da, telearnalar arqyly aitylǧan pıkırlerımde de senı naǧyz halyq batyry retınde baǧaladym, – [deidı Şıkeŋ – Adamzattyŋ Aitmatovy].
– Menıŋ ısımde eşqandai batyrlyq joq!.. Men bar bolǧany azamattyq boryşymdy ǧana oryndadym... Al batyrlyq ataqqa kelsek, özıŋız bılesız, men Qazaqstan memleketı atynan berıletın barlyq marapattardan, ışınde «Halyq qaharmany» da bar, bas tartqan adammyn. Būl arada ūstanǧan jeke tūjyrymym mynau: Otan – bızdıŋ eŋ ülken anamyz. Ärkım öz anasyna etken qyzmetı üşın jylu, qūrmet dämetpeuı kerek...
– Būl arada sen bärımızge ülgı-önege körsetıp otyrsyŋ. Ätteŋ bız oŋbai keşıktık… – dep Şıkeŋ basyn qasydy.» («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
Keremettıŋ kıltı
Hoş. Bıraz jerge bardyq. Osymen sabyr ailaiyq. Öitkenı, Şahaŋ özı atap aitqan jäne kümänsız 100 myŋnyŋ ūşyǧyna jetu mümkın emes. Tıptı, bırer myŋyn tızıp bersek te ekı-üş tomdyq kıtap bolyp şyǧar edı. Oǧan şama kelme idı. Amal joq, at basyn ırkemız.
Alaida, bız ǧana emes, oqyrman jūrtymyzdyŋ köŋılınde de qanşama saual qaluy mümkın. Arasynda azdy-köptı kümän. Mäselen, IýNESKO maǧan deiın de, keiın de eşbır ūly aqynnyŋ şyǧarmasyn talqylamapty degen söz. Bız aqiqatyna kuälık keltıremız. Sol ǧalamat aqyn, nobeliant, laureat aǧylşyn-nemıs-fransuz-amerikannyŋ eşqaisynyŋ Oljas siiaqty, märtebelı keŋsedegı körşıles üş-tört kısınıŋ basyn qosyp, şai beretındei dosy bolǧan joq jäne bolmaidy da. Osy ǧana emes. Nesın jasyramyz, baz-bazynda bızdıŋ de daǧdaryp qalǧan kezderımız bar. Mäselen, ūly aqynnyŋ özınıŋ tuǧan äkesı Şahan aqsaqaldyŋ, syŋaiyna qaraǧanda, Şyŋǧys han tarihyn Räşid-äd-Din men Juväini tomdarynan oqyp-bılgenıne kümän aituǧa bolar edı, äitkenmen, yqtimal jaǧdai: Abai ǧaraby «Myŋ bır tün» men dıni traktat ataulyny tüpnūsqadan oqyǧan, Şäkerım osman-türki ǧana emes, parsy lūǧatyn da jetık bılıp, Hafizdı tärjımalaǧan, al Tüstıkten şyqqan Tūrmaǧambet «Şah-namany» audardy, äbden mümkın. Alaida, bolaşaq ūly qairatker tuǧan 1942, 2 iiul künı, äuelgı basylymdarynda «Abai joly» emes, «Abai» atalǧan epopeianyŋ alǧaşqy kıtaby älı jaryqqa jetpegen, tölbasy danasy bırşama keiın, qai künı baspadan ötıp, qalai taralǧany turaly naqty derek, estelıkter bar. Būl arada, Bırıkken Memlekettık baspanyŋ bas redaktory Beisenbai Kenjebaev ta Oŋtüstık Qazaqstanda tuyp-ösıp edı ǧoi, bälkım, toqtau salynǧan kıtaptyŋ latyn ärıptı qoljazbasyn tipografiiada tün jamylyp, terımşıge jasyryn oqyp, taŋbaǧa tüsırtıp otyrǧan Quandyq Şaŋǧytbaev arqyly bılımdar qartqa ekspertizaǧa jıbertıp aluy da mümkın degen tūspal dälelsız körınuge ǧajap emes, «şaqalaqtyŋ» metırkesın atauly roman jetkennen soŋ, ekı-üş, tört-bes ai, jarty jyldan keiın tırketuı de yqtimal ǧoi. Tek bır ǧana mümkın emestı aitaiyq. Onda da köŋıl üşın. Eskı dos, bügınde közı joq Qadyr aqynǧa qatysty kep. Şahaŋnyŋ derektı qūjaty bolsa, naqty dälelmen aitsyn. Aita almaidy. Bız būl mäselege älı de oralyp soǧatyn bolamyz. Al qalǧan jüz tarau hikaiat... Taǧy bırazyna, terısteme emes, tüsınıkteme berer edık. Alaida, quyrdaqtyŋ ülkenı – bolaşaq ülesınde. Osy, bız üşın köpşılıgı beimälım jatqan, talantqa tabynuşy jalpaq jūrtymyzǧa negızgı tūrǧylary maǧlūm bolǧanymen, būǧan deiın bır şatyr astyna jinaqtalmaǧan jüz tarau tolǧam – tarihşylar men ädebietşı, psiholog pen filosof, saiasatker men ärqily sarapşy – taǧy qanşama ǧylym-bılım ökılderınıŋ arnaiy zertteuıne sūranyp tūr. Bırazyn özımız de tügendep şyǧar edık, aqyr soŋynda ūşyrasqan özgeşe bır tarihi aqpardan soŋ dünieden baz keşıp, tıl-auzymyz bailanyp, joǧarydaǧy sanama, ırıktı lepes tūrypty, atalmyş jüz, älde ekı jüz myŋ jädıger tügelımen şynaiy aqiqat ekenıne den qoidyq.
Mıne, osy, Şahaŋnyŋ öz auzynan aitylǧan, şeşuşı häm eŋ aqyrǧy, tüiındı däiekteme.
«Balalyq şaǧym Qasqasu özenınıŋ boiynda öttı», – deidı Şahaŋ. Mūny bılemız. Endıgısı – mülde jaŋa, özgeşe ǧana emes, ǧalamat derek:
«...Sabaqqa ketıp bara jatsam, Qasqasu özenı öz-özınen doldanyp, tasyp, gürıldep jatyr eken. Osy körınıstı tamaşalap tūrǧan edım, asau tolqyn bır ülken balyqty sart etkızıp, jaǧaǧa laqtyryp tastady. Bılektei balyqty şap berıp ūstai aldym. Typyrlap, aua qarmanyp, janūşyryp jatyr. Osy äreketıne qarap, beişarany aiap kettım de, suǧa qaita qoia berdım. Bıraz jerge deiın jüzıp baryp, kerı būrylyp, menıŋ aldyma ainalyp kelıp, maǧan basyn tıktep qarap tūrdy da qoidy. Tura erekşe rizalyǧyn bıldırıp, alǧys aityp jatqan siiaqty körındı. Sol oqiǧany anama aitqanymda «Ärbır jaqsy ısıŋnıŋ jaŋǧyryǧy bolady» dep edı...» («BAQ.kz» – 21.HII.2012; «Tonükük.kz» – 21.HII.2012)
«Bala kezden esımde qalǧan taǧy bır oqiǧa: 10-11 jastamyn, Qasqasu özenı gürıldep aǧyp jatady. Bırde özen erneuınen asyp, jaǧada balyq qalyp qoidy. Şap berıp ūstap aldym da, özenge qaita jıbere saldym... Älgı balyq ekı-üş metrge jüzıp baryp, qaityp keldı de, maǧan ūza-a-aq qarap tūrdy. Tura alǧys aityp tūrǧandai sezıldı. Künı bügınge deiın sol balyqtyŋ beinesı esımnen ketpeidı.» («Aqjünıs.kz» – 2.VII.2014.)
Osy arada bır gäp bar. Jai ǧana gäp emes, syrly, siqyrly, ǧajaiyp kıltipan. Qarapaiym ūly adam özıne tän kışpeiıl köŋıl, aq-adal nietımen, äldenenı bügıp qalǧan. Ekı üzıktı de qaiyra oqyŋyz. İä! Būl – jai ǧana balyq emes, Altyn Balyq bolatyn. Kädımgı, orys jūrtynyŋ däp osyndai ūly aqyny Puşkinnıŋ Altyn Balyǧy! Esıŋızge tüstı me? Äp-bälem! Aqyry bızdıŋ de nesıbemızge būiyrypty.
Qatty tolqynda jaǧaǧa şyǧyp qalǧan. Typyrlap, aua qarmanyp, jan-ūşyryp jatyr. Bızdıŋ bala, bala bolsa da päle, şap berıp ūstai alady. Bılektei Altyn Balyq. Qalai qyzyqpassyŋ. Sol kezde Altyn Balyqqa tıl bıtıp, söilei jöneldı:
«Otpusti, ty, malchik, menia v Qasqasu,
Dorogoi za sebia dam otkup:
Otkupliu, chem tolko pojelaeş!..»
Orysşa aitqan. Keiınde osy halyqaralyq tılde öleŋmen ekı romandy qatarynan jazǧan bala – bolaşaq ūly aqyn tumysynan-aq orysşaǧa jetık. Alaida, būl balyq nege memlekettık tılde söilemei tūr? Bala Şahaŋ şart aşulanady. Taǧy da, keiınırek, alaida älgı ataqty romandardan köp būryn, «Är adymyn erkın, batyl basatyn, – Aitqanynan qaitpaitūǧyn, qaisar jas aqyn» kezınde özımen orysşa söilespek bolǧan Bauyrjan Momyşūlyn jerge qaratyp: «Keşır, Mūhtar... ittıgıme des berme, – Bedelımdı bes tiyn qyp, sūrap tūrmyn keşırım, – Keşır menı, ainalaiyn, endı mülde özgerem, – Qazaqpenen tek qazaqşa söilesuge söz berem!..» – degızıp, pūşaiman qylǧan Şahaŋ, Altyn bolsa da, özınıŋ qolyndaǧy kırıptar tūtqyn äldebır orysbai balyqtyŋ köŋılıne qarasyn ba, jerge bır-aq ūrǧysy kelıp tūrady da: «Qazaqtyŋ özenınde erkın jüzıp jürseŋ de, älı künge qazaqşa üirenbegenıŋ qalai?» – deptı zılmen. Sonda Altyn Balyq endı qyryq jyldan soŋ, osy Şahaŋnyŋ arqasynda küşıne kıretın memlekettık tılde sairap qoia beredı: «Kazahşa bilem! – deptı. – Men baikamai... Altyn Bala, menı jiber, ne surasan da oryndalady!» Altyn Bala Şahaŋnyŋ jüregı eljırep ketedı. özınıŋ ömırlık ūstanymy boiynşa ǧana qazaqşa söilep tūrǧanyn, şyn mänısınde poliglot ekenın körsetu üşın, endı orysşaǧa köşıptı. öleŋmen taqpaqtai şegelep:
«Bog s toboiu, Zolotaia Rybka,
Tvoego otkupa ne nado;
Stupai sebe v burnyi Qasqasu-more,
Guliai tam sebe na prostore!» –
dep, Altyn Balyqty suǧa qaitadan qoia beredı. Şolp etıp tüsken Altyn Balyq quanyp, jüze jöneledı de, tym ūzamai, kerı ainalyp keledı. Basyn sudan şyǧaryp, Bala Şahaŋa tıktep qarap tūryp, manaǧy ötınış sözın taǧy aitypty. Būl joly bastan-aiaq qazaqşa jäne eşqandai mükısı joq:
«Tırşılıkte jaqynym,
Meiırban, märt, aqyldym,
Ne sūraisyŋ, batyrym?
Bailyq, bilık jolyŋda,
Ūzaq ǧūmyr soŋynda,
Sen Yrbibai emessıŋ,
Men Jyrbibai emespın, –
Bärı menıŋ qolymda,
Oilasaŋşy aqyryn?! »
Tıl aşuy – dıl aşuy, mana özı de asyǧystyq jasapty, endı Altyn Balyqtyŋ köŋılın tappai bolmady. Syilastyq üşın Altekeŋnıŋ ana tılı – orys tılınde nyqtap, tap-tūp aitqan eken:
«Velikim byt jelaiu,
Liubliu Qazaq halqynyŋ chest,
Iа mnogo obeşaiu –
İspolniu li? Bog vest!..»
Sonymen qatar, bolaşaq memlekettık tıldıŋ märtebesın bärınen joǧary qoiatyn Şahaŋ, osy, ekspromtpen tuǧan ǧajaiyp şumaqty qolma-qol qazaqşaǧa töŋkerıp, jerıne jetkıze tolǧaidy:
«Ūly adam bolǧym keledı,
Qazaq aryn süiemın,
Keler dep qoldan senemın, –
Bolam ba? Qūdai bıledı!..»
«Tılegıŋ qabyldandy, – deptı Altyn Balyq. Qazaq halqynyŋ Jer älemge tanylǧan ūly aqyny bolasyŋ! Qaitpas qaisar, ūly qairatkerı jäne bolasyŋ! Aitqan söz, alǧan uädeŋnıŋ bärı de oryndalady! Oǧan qūdaidan būryn myna men – Altyn Balyq kuälık berem!»
Mıne, mäsele qaida! Şyndyǧynda, barlyǧy da bastan-aiaq däp solai bolyp şyqty.
Endeşe, būl ǧalamat Şahaŋnyŋ aqyndyǧy tügılı, aqylyna, qairatkerlıgı tūrypty, qazaqtyǧyna kümän keltırıp jürgen myna bızdıŋ bılıgımızdıŋ qūny kök tiyn. Aŋdamappyz, alaŋǧasarlyq emes, ausarlyq jetegınde qanşama artyq söz aityppyz... Ötken ıste amal joq, endı qaittık?
Az-maz oilandyq. Bas qatyratyndai qiyn şarua emes eken. Fäni tırşılıkte azdy-köptı jaŋylyspaǧan kım bar. Qate – kınärat desek, ony moiyndamau – künä. Bız de tüzelemız. Baiaǧy, būdan segız jyl būrynǧy «Aiqyn» gazetınıŋ mämleger saualnamasy bar ǧoi. Biylǧy nauryz ötıp kettı, kelesı nauryzǧa deiın talai zaman. Aldaǧy mamyr, mausym da sonşama jaily, jaidary mezgıl. Qaltqysyz tatulyq qolymyzdy sozamyz. Keşegı Beiımbet aitqan «ber, Myrqymbai, qolyŋdy!» dep özımsınıp emes. Mahambet tolǧaǧan: «Taudan mūnartyp ūşqan Tarlanym! – Saǧan ūsynsam qolym jeter me, – Aryzym aitsam öter me...» – dep, şynaiy tolqynys, artyqşa qūrmet, jäne kümän men senım aralyǧynda. Būrnaǧy Kärı Europa – şalǧai şet el de emes, Jer älemnıŋ arǧy betı – Jaŋa Dünieden. Atlant mūhitynan ozyp, Euraziia qūrylyǧyn köktei ötken bıtımger alaqanymyz Almatyǧa jetpei, Alataudyŋ biıgınde qar men mūzǧa qaqtyǧyp qalsa, Şahaŋ ekeuımızdıŋ ortaq dosymyz Tölen bırjola jalǧastyryp jıberuı haq.
Läbbai. Osymen, bar oiyn tämam. Aqyry – qatal şyndyqqa ūlasuǧa tiıs. Būl düniede şeksız eşteŋe joq.
28.IV, – 5.V.2016,
Amerika Qūrama Ştattarynan
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz