Küllı älemge süikımı ketken Kremldıŋ qojaiyny Vladimir Putin ötken jolǧy sailaualdy saiasi joldauynda äskeri äleuetınıŋ älemde teŋdessız ekenın aityp keudemsoqtyq körsetıp edı. Batys aqparaty Putinnıŋ mūnysyn aşyq agressiia dep baǧalaǧan. Ärine, agressor agressiia körsettı. Ekonomikasy eseŋgırep, öndırısı ölımşı bolǧan Putinnıŋ qaru-jaraqtan nesı bar basqa? Söite tūra törtınşı ret Prezident bolyp sailandy. Ärine, sailanady. Töŋıregıne tügel tırı ölıkterdı jiyp ap, ışınen menı taŋda dedı. Jūrtta alternativa boldy deimısız...
Jä, äŋgıme ol jaily emes. Äŋgıme Putinnıŋ qaru-jaraǧy äm onyŋ synaq alaŋyna ainalǧan qazaq jerı jaily bolmaq.
Resei äue-ǧaryş küşterınıŋ zymyran şabuylynan qorǧanys äskerı Qazaqstanda, Saryşaǧanda kezektı ret synaq jasady. Zymyran şabuylyna qarsy su jaŋa qarudy synaqtan ötkızdı. Onysy sättı ötıptı taǧy. Ol jaily Resei äue-ǧaryş küşterı äue jäne zymyran şabuylynan qorǧanys qūrylymy qolbasşysynyŋ orynbasary, general-maior Andrei Prihodko aitty jurnalisterge.
Zymyrannan qorǧanys jüiesınıŋ synaqtan qaşan ötkızılgenı jäne basqa da egjei-tegjeilı aqparat taraǧan joq. Tek bır anyǧy – būl qaru Mäskeudı äue-ǧaryş şabuyldarynan qorǧauǧa, sonymen qatar ǧaryş keŋıstıgın baqylauǧa qoldanylady eken.
Saryşaǧan poligonyn Resei jalǧa alǧan. Osy jerde nysanaǧa baǧyttap zymyran atyp oinaidy orys äskerı. Eŋ soŋǧy ret aqpanda synyq jasaǧan. Endı, mıne... Alaida, oq atudy oiyn körgen "qyzyq" alaŋdaǧy qasaphana qojaiyny qazaqtan jaldap alǧan jerde oiyna kelgenın ısteuı kerek pe?
Ökınıştısı sol, orys zymyrandarynan, synaqtardan älı künge köz aşpai kele jatsaq ta «qyŋq» demeimız. Sebebı - geografiialyq jaǧynan körşımız. 2011 jyldan berı Reseidıŋ bastamasymen Kedendık odaqqa müşemız. Soltüstıktegı sūry jaman sol körşımızdıŋ talai jyl üstemdık etkenıne äbden üirenıp te alǧanbyz.
Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın AQŞ-pen jarysyp qarulanudy maqsat etken KSRO 1950 jyldardan bastap äskeri poligondaryn qaptatyp aşa bastaǧan. Bır taŋqalarlyǧy, Reseidıŋ osy äskeri poligondarynyŋ basym bölıgın Qazaqstan aumaǧynda aşuy. Qazaqtyŋ keŋ dalasy – Reseidıŋ ülken poligon alaŋyna ainalǧan jäne ainalyp otyr. Ärine, 1992 jyldan keiın qazaq dalasyndaǧy poligondardyŋ aumaǧy äjeptäuır azaidy. Degenmen, älı künge deiın Qazaqstannyŋ 11 million gektar jerı Reseidıŋ äskeri poligondary üşın jalǧa berılgen.
Qazaqstan täuelsız memleket bola tūra özınıŋ aumaǧynda, özınıŋ jerınde böten memlekettıŋ 5 bırdei äskeri bazasyn kırgızıp otyruy qauıp oilatady. Ol jerlerde Qazaqstannyŋ ükımı jürmeidı jäne söz bolyp otyrǧan aimaq territoriiasy jaǧynan Polşa sekıldı Europadaǧy ırı memlekettıŋ aumaǧymen para-par aumaq. Qazaqstannyŋ tūtastai ekı oblysyn qamtityn jer. Ol tüptep kelgende Qazaqstannyŋ jerı. Jalǧa beru degen – ol menşıkke berıp qoiu degen söz emes.
Aldyŋǧy jyly bır ǧana «Taisoǧan» poligonyn jabu turaly şeşım şyqty. Mäz boldyq. Bıreuı bolsa da jabylady dep.
Kezınde 90-jyldary Semei poligonyn japqanda, sonymen toqmeiılsıp, masattanyp jürdık. Al sol kezde Qazaqstannyŋ aumaǧynda sondai 8 nysan, qosymşa 6 äskeri baza boldy. Şyn mänısınde sonyŋ bıreuı ǧana jabyldy. Ol - Semei atom poligony. Jabylǧannyŋ özınde bızdıŋ müddemız eş esepke alynǧan joq. Al Abai tuǧan ölkede qanşama jarylystar boldy,jarylys -synaqtar tabiǧatqa aitarlyqtai ziian keltırdı, jergılıktı adamdardyŋ densaulyǧyna da äser ettı. Al mūnyŋ zardaptaryn joiuǧa Reseiden de AQŞ-tan da ötemaqy tölenbedı.
Al jaŋaǧy poligon aumaqtarynda ne bolyp jatqany (saiasi tūrǧydan, jergılıktı halyqtyŋ tūrmysy tūrǧysynan) bilık ökılderı men qūzyrly organdardan özge qarapaiym halyqqa belgısız, jūmbaq bolyp qaluda.
Resei bızden zymyran ūşyrady. Baiqoŋyrdyŋ geptilı öz aldyna bölek taqyryp. Mysaly, Baiqoŋyrdan ūşqan zymyran Balqaş maŋyna kelıp qūlaidy. Būl Qazaqstanǧa qarsy qoldanyp otyrǧan qarudyŋ bır türı ǧana.
Osyndaida «Orystan dosyŋ bolsa, aibaltaŋ qasyŋda bolsyn» degendı de eskeru kerek şyǧar...
Nūrgeldı Äbdıǧaniūly,
Abai.kz
