"Qasırettı qaŋtar" oqiǧalarynan keiın zardap şekken Respublika alaŋyn özgertuge qatysty türlı ūsynystar aityluda. Daniiar Baidaralin alaŋdy özgertuge qatysty kelesıdei ūsynys jasauda:
Tuǧan almatylyq bolǧandyqtan, men qyryq jastan asqanda Almatydaǧy Respublika alaŋyndaǧy oqiǧalardy ekı ret bastan ötkızdım. Alǧaşqy rette 1986 jylda ata-analar bızdıŋ synyptyŋ barlyq balalaryn mektepten alyp, üilerıne qamap, kütu üşın jügırdı. Odan keiın qäsırettı jäne taǧdyrly «Jeltoqsan oqiǧalary» bolǧan, jäne de bızdıŋ ömırımız eşqaşan būrynǧydai bolmaǧan. Endı 35 jyldan keiın bärı qaitalandy. Būl «deja viu» sezımı bolǧan siiaqty, tekqana onyŋ barlyǧy şynaiy boldy. 1986 jyl keşe ǧana bolǧandai, kenet soŋǧy 35 jyl bır zamatqa qysqartqandai boldy. Al älı «naizaǧai bır jerge ekı ret soqpaidy» deidı!
Säuletşınıŋ (arhitektordyŋ) közqarasy boiynşa, osy oqiǧalarda aiqyn jäne anyq zandylyqtary bar. Öitkenı, Keŋes säuletşılerınıŋ oiy boiynşa Respublika alaŋy (sol kezde «Jaŋa alaŋy» dep atalǧan) kielı oryn, mereke künderde qala ömırınıŋ ortalyǧy, Bilık pen Halyqtyŋ bas qosatyn orny bolyp tabylǧan. Keŋes zamanynda mūnda merekeler, mitingıler, paradtar, äskeri şeruler ötıp, respublika basşylary mınber-tribunadan halyq aldynda söz söileitın bolǧan. Būl alaŋ arnaiy adamdardyŋ köp jinaluy üşın jasalǧan. Keŋes ökımetınıŋ küşı kemeldengen kezde, būl alaŋ 15 odaqtas respublikanyŋ bırı, Qazaq Respublikasyndaǧy KSRO-nyŋ quattylyǧy men berıktıgınıŋ simvoly bolǧan. Sondyqtan, Keŋes ökımettıŋ astyndaǧy taq şaiqalyp tūrǧan kezde, 1986 jyly köterılıstegı halyq däl osy jerde şyqqan, sebebı mūndai ötken zamannyŋ eskertkışterı ärqaşan bolaşaq özgerısterdıŋ «bırınşı nysanasy» bolyp tabylady.
1986 jyldan keiıngı aumaly-tökpelı oqiǧalardan son Qazaqstanda jaŋa ükımet qūryldy. Ekpındı de qauıptı 1990-jyldardyŋ ornyna toq jäne tūraqty 2000-jyldary keldı, sol zamanǧa jaŋa post-keŋestık Qazaqstannyŋ amanşylyqtyŋ şyŋy tüstı. Bıraq, 2010 jyldarynan bastap- jaŋa özgerıster kökjiekte bolatyny turaly eskertu belgılerı paida boldy. 2020 jyldaryna qarai, şielenıs tek küşeiıtken, al 2022 jyldyŋ qaŋtarynda Qazaqstan jaŋa däuırge kırıp aiaq basty. Sonymen qatar, alǧaşqy post-keŋestık däuırdıŋ aiaqtaluyn jäne jaŋa däuırdıŋ bastaluyn bıldıretın oqiǧalary Respublika alaŋynda da ötuıne tıptı eşqandai taŋdanatyny joq. Öitkenı ol - kielı orny.
Osylaişa, tarihi ölşemy boiynşa qysqa merzımde, osy bır jerde ekı maŋyzdy oqiǧalar oryn alǧan. Ökınışke orai, oqiǧalarynyŋ ekeuı de qandy qaqtyǧysqa ainaldyrdy, jäne täuelsız Qazaqstannyŋ tarihynda mäŋgılık aşylǧan jara bolyp qalady. Onyŋ üstınde, ekınşı oqiǧasy auqymy, qamtyluy, halyqtyŋ qatysuy, qarqyndylyǧy jaǧynan bırınşıden äldeqaida asyp tüstı – iaǧni, jaǧdaidyŋ naşarlau tendensiiasy aiqyn baiqalady. Egerde būl tendensiia jalǧasady dep boljasaq, onda üşınşı, törtınşı jäne odan ärı qaitalaularǧa daiyn boluymyz kerek, sonymen olar jiırek jäne qarqyndyraq bolu mümkın. Osylai, qalamyzdyŋ Respublika alaŋyndaǧy köşelerınde bolaşaq tank şaiqastary bolu yqtimal. Būl endı «jaman dästürge» nemese tıptı «terıs karmaǧa» ainalyp bara jatyr.
«Jeltoqsan jäne qaŋtar oqiǧalary» qaitalanbau üşın «beibıt azamattyq jolymen» ne ısteuge bolady? Säuletşınıŋ közqarasy boiynşa, qala ortasy, ǧimarattardyŋ, joldardyŋ, trotuarlardyŋ ornalasuy, olardyŋ baǧyty men pışını, abattandyruy jäne bezendıruy - būl qala-qūrylysşynyŋ arsenaldaǧy qūraldary tūrǧyndar men qala qoŋaqtardyŋ mınez-qūlqyna tıkelei äser etedı, jäne ony qalyptastyrady. Dūrys emes qala jobalau terıs ömır süru ürdısterın tudyrady, sondyqtan keibır qala audandary joǧary qylmystyqtan ünemı zardap şegedı, al basqa audandary tynyş jäne aman bolyp tabylady. Būl yqpad säuletşılerge, dizainerlerge jäne qala-qūrylysşylarǧa jaqsy tanys.
Ärine, bır ǧana qalalyq säuletı barlyq äleumettık mäselelerın şeşe almaidy. Soǧan jaqsy tūraqty ekonomika, sauatty el bileu, halyqty jūmyspen qamtu, senımdı bolaşaq, jäne t.b. qajet. Bıraq, säulet salasy ortaq adamdardyŋ ömırın retteudıŋ maqsatyna quatty üles qosa alady. Öitkenı, tıptı ekonomikalyq tūrǧydan küştı qalalardyŋ ışınde de qauıptı depressiialyq audandary bar, al kedei qalalardyŋ ışınde salystyrmaly türde berekelı aimaqtary bar.
Säulet pen dizain Almatydaǧy «Jeltoqsan jäne qaŋtar oqiǧalarynyŋ» bolaşaqtaǧy qaitalanudy qalai boldyrmai alady? Säuletşı jäne qala-josparlauşy retınde men osyndai bırneşe qadamdardy ūsynamyn:
1. Respublika alaŋynyŋ «desakralizasiiasy». Terıs «tarihi jügı» jäne osynda tögılgen qandy eskersek, būl jer almatylyqtar men bükıl Qazaqstannyŋ sanasynda «rejimder qūlatatyn kielı mekenı» retınde mäŋgı saqtalady. Sondyqtan, būl jerdı būrynǧy jaǧymsyz märtebeden aiyryp jıbersek de, jäne ony jaŋa jaǧymdy märtebesıne auystyrsaq, bız osy «terıs karmany» būzamyz.
2. Respublika alaŋynyŋ baǧytyn özgertu. Qalyptasqan dästür boiynşa, halyq är äleumettık-ekonomikalyq narazylyq tuyndaǧan saiyn Respublika alaŋyna şyǧady (būl mäsele keleşek onjyldyqtarda köp bolady), sebebı osy jer bızdıŋ ūjymdyq sanamyzda aǧymdaǧy Bilıkpen bailanysty dep sezınedı. Osylaişa, Respublika alaŋy Halyqtyŋ Bilıkke narazylyǧy men senımsızdıgın bıldıretın alaŋǧa ainaldy. Eger bız onyŋ maqsatyn özgertsek, onda būl «jaman dästür» öz maǧynasyn joǧaltady da jäne būl jerde şyǧuy qisynsyz bolyp qalady.
3. Osyǧan bailanysty Respublika alaŋynyŋ nysanaly maqsatyn özgertıp, ony «Central Park Almaty» (Almaty Ortalyq saiabaǧy) qalalyq saiabaǧyna etıp ainaldyrudy ūsynamyn. Mysalyǧa, älemge äigılı «Central Park New York» ülgısı retınde aluǧa bolady. Būl - planetadaǧy eŋ bedeldı jäne aituly, «älem astanasy» märtebesıne ūmtylǧan qalalardyŋ bırı, - Niu-Iork qalasynyŋ däl ortasynda ornalasqan ülken tıkbūryşty saiabaǧy.
4. Ol üşın ne ısteuımız kerek? Aldymen bız Sätbaev köşesı boiynda, Jeltoqsan köşesınen Nazarbaev daŋǧylyna deiın (şamamen 550h90 metr adaŋda) köşe segmentınde jer üstındegı kölık qozǧalysyn alyp tastaimyz. Onyŋ ornyna bız bükıl alaŋdy (şamamen 50 000m2) kögaldandyryp salamyz, ony tolyǧymen şöppen, aǧaştarmen, būtalarmen, güldermen jäne basqa jasyl ösımdıktermen egıp bezeŋdıremız. Zamanaui landşafty dizain eŋ üzdık jetıstıkterın qoldap, subūrqaqtar, jaiau jüru joldar, piknik jäne demalys oryndary bar ädemı saiabaq aimaǧyn qūramyz.
5. Jaŋa alaŋdy şaǧyn säulet nysandarymen bezendıremız (şaǧyn arhitekturalyq formalar - müsınder, besedkalar, otyrǧyştar jäne t.b.). Osylai būl jerde demalys jäne tynyştyq ahualdy jasaimyz.
6. Jaŋa saiabaq alanyn däl qazırgı uaqytta rekonstruksiia ötıp jatatyn «Almaly» sauda ortalyǧymen tyǧyz türde bailanystyramyz. Būl sauda ortalyǧy kalalyq orta säuletı tūrǧysynan soŋǧy jyldar boiy bükıl qaladan Sätbaev köşesınıŋ tas jolymen ajyratylǧan boldy. Sondyqtan ol sozylmaly türde qala ortalyǧynyŋ tömengı tūrǧyn audandarynan «jaiau jürgınşıler aǧynnan» az aldy. Qazır «Almaly» sauda ortalyǧynda tanymal ärı ūnamdy balalar oiyn alaŋy bar - ony saqtaumyz kerek.
7. Al avtokölık qozǧalysymen ne ısteu kerek desek, öitkenı būl Sätbaev köşesınıŋ bölıgı – öte maŋyzdy kölık toraby bolyp tabylady? Būl op-oŋai – osy Sätbaev köşesınıŋ bölıgınıŋ Täuelsızdık ekkertkışı jaǧynan («Altyn adam» beinelengen stela) jerastymen ötetın «Almaly» sauda ortalyǧynyŋ kıre-berıstegı yŋǧaisyz jaiau jüretın tonnelderın alyp tastaiyq - öitkenı endı sauda ortalyǧyna jer betınnen kıruge bolady. Onyŋ ornyna osy Sätbaev köşesınıŋ bölıgın jer astyndaǧy tonnelmen ötkızıp salamyz. Osylai kölık qozǧalysy tolyǧymen saqtalyp, bıraq jer astynda ötedı.
8. Menıŋ oiymşa, Täuelsızdık eskertkışı tarihymyzdyŋ bır bölıgı retınde saqtaumyz qajet. Bıraq ony jaŋaşa bezendırıp, bolaşaq saiabaq ortasyna ädemı jäne organikalyq türde säikeske keltıruımız kerek.
9. Äkımşılık ǧimaratty men keşennıŋ basqa zardap şekken ǧimarattardy (būrynǧy «Habar» ǧimaraty jäne RBK bank ǧimaraty) qoǧamdyq ǧimarattarǧa ainaluymyz tiıs. Ekı ret şabuylǧa tüsken närsenı qaita tırıltudıŋ qajetı joq - «üşınşı ret qauıp-qaterı ötıp ketedı» dep oilamau kerek. Osy ǧimarattar tarihi eskertkışterı bolǧandyqtan būryŋǧy kelbetıne saikes qalpyna keltıruımız qajet, bıraq olardyŋ maqsatyn özgertıp - qalaǧa berumız kerek. Olardyŋ jaŋa paidalanu nūsqalary: qoǧamdyq ömır ortalyǧy, mädeniet saraiy, institut ǧimaraty jäne t.b.
10. Baisetova köşesımen bailanysy. Bala kezımde Almatyda mūndai qatty kölık qozǧalysy bolmaǧandyqtan, qala Äkımşılıgınıŋ (sol kezde «Ükımet üiı») janyndaǧy töbeşıkterge velosipedpen, şanamen qydyruǧa baru üşın bız Jaŋa alaŋnan kez kelgen jerden ötıp ketetınbız. Būl yŋǧaily jäne qauıpsız baǧyt bolǧan, ata-analarymyz bızdı ūaiymdamai jalǧyz jıbergen. Ökınışke orai, täuelsızdık jyldarynda būl tyǧyz bailanys kölıkterdıŋ köbeiuıne bailanysty üzılgen. Bügınde Sätbaev köşesını öz ömırın qaterge ūşyratpai ötu üşın, Jeltoqsan köşesı men Nazarbaev daŋǧyly jaiau jürgınşıler ötkelderı arqyly ǧana ötuge bolady. Osy ekı ötkelderı bır-bırınen jarty şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan.
11. «Jaŋa alaŋ» jobasy avtorlarynyŋ öte sättı ideiasy boiynşa, ol Baiseiıtova köşesımen bırtūtas keşenge qosylǧan. Baiseitova köşesı Abai daŋǧylynan tömenge qarai şyǧyp, qalanyŋ «jaŋa» joǧarǧy bölıgın «eskı» tömengı bölıgımen, tıkelei TIýZge deiın (Jastar teatry) bailanystyratyn. Iаǧni Keŋes zamanda kez kelgen adam Mämetova köşesı audanynan şyǧyp, kedergısız Arbat, Ortalyq ämbebap düken (Zaŋǧar), Univermag, maŋyzdy kommunaldyq jäne qoǧamdyq ǧimarattar men saiabaqtar, «Eskı alaŋy», Opera jäne balet teatry maŋaiynnan qydyryp, Abai daŋǧyly jäne odan ärı Sätbaev köşesınen jer betındegı ötkelı arqyly ötıp, Jaŋa alaŋǧa deiın jetetın.
Osylai Baiseiıtova köşesı Almaty qalasynyŋ keŋestık säulet önerınıŋ «ınju-marjan» ǧimarattardy tızılgen jıbı siiaqty bolǧan. Al bügın kölık qozǧalysynyŋ köbeitkennen soŋ jäne kölıktıŋ jaiau jürgınşıden basymdylyǧynan būl bailanys bırneşe tüiındı jerlerde (Sätbaeva, Abai) üzılıp, ädepkı säulettık jobasynyŋ mänı joiyldy. Bıraq ony qalamyzdyŋ tūrǧyndary men bilıgı qalasa, ony ärqaşan jaŋadan qalpyna keltıruge bolady, äsırese ol qazırgı «jaiau jürgınşıler qalasy» trendtık konsepsiiasyna däl säikes keledı.
Osylaişa, menıŋ ūsynǧan jobam mynalardy qamtidy:
1. Respublika alaŋynyŋ nysanaly maqsatyn özgertu, ony «Almaty Ortalyq saiabaǧyna» ainaldyru.
2. Bolaşaqtaǧy «Jeltoqsan jäne qaŋtar oqiǧalarynyŋ» qaitalanuyn boldyrmau üşın jäne ötken zamandaǧy jaǧymsyz beinesınen airylu üşın desakralizasiialauyn ötkızu.
3. Qalanyŋ joǧarǧy ortalyq bölıgınıŋ tömengı bölıgımen būzylǧan bailanysyn Baiseiıtova k-sı arqyly qalpyna keltıru.
4. Äkımşılıktıŋ ǧimarattarymen, «Almaly» sauda ortalyǧymen, jäne basqa keşenındegı ǧimarattarymen bailanystyru.
5. Mämetov-Sätbaev jaiau jüru baǧytyn jaŋadan qalpyna keltıru.
6. Oŋtüstık astana tūrǧyndary men qonaqtary üşın jaŋa demalys jäne bosuaq ornyn qūru.
Eger menıŋ ūsynystarym bıreuge «tym batyl» jäne ädettegıden tys bolyp körınse, onda men ideialarym bırtūtas jahandyq trend ruhyna säikes keledı dep aita alamyn. Mysalyǧa, aitylǧan «Niu-Iork Ortalyq saiabaqtyŋ» üstınde kelesı ūqsas jobalar turaly aituǧa bolady:
1. «Chonghechon» özenı - Oŋtüstık Koreianyŋ Seul qalasynyŋ ortalyǧynda būrynǧy tas joly ūzyndyǧy 11 şaqyrym qoǧamdyq demalys keŋıstıkke ainalǧan. 2005 jylda şamamen 280 million dollar tūratyn qaita qūrudan keiın aşyldy. Būl Seul tūrǧyndary men turisterı arasynda qalanyŋ basty tanymal körıktı jerlerınıŋ bırı.
2. Niu-Iork qalasyndaǧy «High Line». Manhettendegı jerden 10 metr biıktıkte köterılgen temırjoldy jaiau jürgınşıler qydyratyn jolǧa ainaldyrylǧan. Onyŋ jalpy ūzyndyǧy 2,33 km, jäne ol megapolis tūrǧyndary men qonaqtary üşın aşyq auada demaluǧa arnalǧan maŋyzdy oryn bolyp tabylady.
3. «Taims-skver» - Niu-Iork qalasyndaǧy Manhetten audanda, Brodvei men Jetınşı aveniu qiylysynda ornalasqan. Niu-Iorktegı «teatr kvartal» ortalyǧy. Taims-skver - jyl saiyn 50 millionǧa juyq keluşılerdı tartatyn älemdegı eŋ körıktı oryndardyŋ bırı. Būl alaŋdy «älemnıŋ qiylysy» dep ataǧan, öitkenı 2009 jyly onda kölık qozǧalysy tıptı toqtatylyp, jaiau jürgınşıler aimaǧyna ainalǧan.
Osy jäne basqa jüzdegen dünie jüzındegı eskı qalalyq keŋıstıkterdı zamanaui ruhyna säikes qaita qūrǧan sättı jobalary bızdıŋ ärdaiym özgeretın älemde ülken oŋ äser etetındıgın körsetedı. Halyqtyŋ özgergen basymdyqtary qala säuletınde körınıs tapqanda - būl müldem qalypty jaǧdai. Al bızdıŋ Almaty qalasy osyndai özgerıske ülgı bolyp, özınıŋ mūŋdy ötken oqiǧalardan qalǧan jaralarynan «em» ala alady.
Säulet pen dizain Almatydaǧy «Jeltoqsan jäne qaŋtar oqiǧalarynyŋ» bolaşaqtaǧy qaitalanudy qalai boldyrmai alady? Säuletşı jäne qala-josparlauşy retınde men osyndai bırneşe qadamdardy ūsynamyn:
1. Respublika alaŋynyŋ «desakralizasiiasy». Terıs «tarihi jügı» jäne osynda tögılgen qandy eskersek, būl jer almatylyqtar men bükıl Qazaqstannyŋ sanasynda «rejimder qūlatatyn kielı mekenı» retınde mäŋgı saqtalady. Sondyqtan, būl jerdı būrynǧy jaǧymsyz märtebeden aiyryp jıbersek de, jäne ony jaŋa jaǧymdy märtebesıne auystyrsaq, bız osy «terıs karmany» būzamyz.
2. Respublika alaŋynyŋ baǧytyn özgertu. Qalyptasqan dästür boiynşa, halyq är äleumettık-ekonomikalyq narazylyq tuyndaǧan saiyn Respublika alaŋyna şyǧady (būl mäsele keleşek onjyldyqtarda köp bolady), sebebı osy jer bızdıŋ ūjymdyq sanamyzda aǧymdaǧy Bilıkpen bailanysty dep sezınedı. Osylaişa, Respublika alaŋy Halyqtyŋ Bilıkke narazylyǧy men senımsızdıgın bıldıretın alaŋǧa ainaldy. Eger bız onyŋ maqsatyn özgertsek, onda būl «jaman dästür» öz maǧynasyn joǧaltady da jäne būl jerde şyǧuy qisynsyz bolyp qalady.
3. Osyǧan bailanysty Respublika alaŋynyŋ nysanaly maqsatyn özgertıp, ony «Central Park Almaty» (Almaty Ortalyq saiabaǧy) qalalyq saiabaǧyna etıp ainaldyrudy ūsynamyn. Mysalyǧa, älemge äigılı «Central Park New York» ülgısı retınde aluǧa bolady. Būl - planetadaǧy eŋ bedeldı jäne aituly, «älem astanasy» märtebesıne ūmtylǧan qalalardyŋ bırı, - Niu-Iork qalasynyŋ däl ortasynda ornalasqan ülken tıkbūryşty saiabaǧy.
4. Ol üşın ne ısteuımız kerek? Aldymen bız Sätbaev köşesı boiynda, Jeltoqsan köşesınen Nazarbaev daŋǧylyna deiın (şamamen 550h90 metr adaŋda) köşe segmentınde jer üstındegı kölık qozǧalysyn alyp tastaimyz. Onyŋ ornyna bız bükıl alaŋdy (şamamen 50 000m2) kögaldandyryp salamyz, ony tolyǧymen şöppen, aǧaştarmen, būtalarmen, güldermen jäne basqa jasyl ösımdıktermen egıp bezeŋdıremız. Zamanaui landşafty dizain eŋ üzdık jetıstıkterın qoldap, subūrqaqtar, jaiau jüru joldar, piknik jäne demalys oryndary bar ädemı saiabaq aimaǧyn qūramyz.
5. Jaŋa alaŋdy şaǧyn säulet nysandarymen bezendıremız (şaǧyn arhitekturalyq formalar - müsınder, besedkalar, otyrǧyştar jäne t.b.). Osylai būl jerde demalys jäne tynyştyq ahualdy jasaimyz.
6. Jaŋa saiabaq alanyn däl qazırgı uaqytta rekonstruksiia ötıp jatatyn «Almaly» sauda ortalyǧymen tyǧyz türde bailanystyramyz. Būl sauda ortalyǧy kalalyq orta säuletı tūrǧysynan soŋǧy jyldar boiy bükıl qaladan Sätbaev köşesınıŋ tas jolymen ajyratylǧan boldy. Sondyqtan ol sozylmaly türde qala ortalyǧynyŋ tömengı tūrǧyn audandarynan «jaiau jürgınşıler aǧynnan» az aldy. Qazır «Almaly» sauda ortalyǧynda tanymal ärı ūnamdy balalar oiyn alaŋy bar - ony saqtaumyz kerek.
7. Al avtokölık qozǧalysymen ne ısteu kerek desek, öitkenı būl Sätbaev köşesınıŋ bölıgı – öte maŋyzdy kölık toraby bolyp tabylady? Būl op-oŋai – osy Sätbaev köşesınıŋ bölıgınıŋ Täuelsızdık ekkertkışı jaǧynan («Altyn adam» beinelengen stela) jerastymen ötetın «Almaly» sauda ortalyǧynyŋ kıre-berıstegı yŋǧaisyz jaiau jüretın tonnelderın alyp tastaiyq - öitkenı endı sauda ortalyǧyna jer betınnen kıruge bolady. Onyŋ ornyna osy Sätbaev köşesınıŋ bölıgın jer astyndaǧy tonnelmen ötkızıp salamyz. Osylai kölık qozǧalysy tolyǧymen saqtalyp, bıraq jer astynda ötedı.
8. Menıŋ oiymşa, Täuelsızdık eskertkışı tarihymyzdyŋ bır bölıgı retınde saqtaumyz qajet. Bıraq ony jaŋaşa bezendırıp, bolaşaq saiabaq ortasyna ädemı jäne organikalyq türde säikeske keltıruımız kerek.
9. Äkımşılık ǧimaratty men keşennıŋ basqa zardap şekken ǧimarattardy (būrynǧy «Habar» ǧimaraty jäne RBK bank ǧimaraty) qoǧamdyq ǧimarattarǧa ainaluymyz tiıs. Ekı ret şabuylǧa tüsken närsenı qaita tırıltudıŋ qajetı joq - «üşınşı ret qauıp-qaterı ötıp ketedı» dep oilamau kerek. Osy ǧimarattar tarihi eskertkışterı bolǧandyqtan būryŋǧy kelbetıne saikes qalpyna keltıruımız qajet, bıraq olardyŋ maqsatyn özgertıp - qalaǧa berumız kerek. Olardyŋ jaŋa paidalanu nūsqalary: qoǧamdyq ömır ortalyǧy, mädeniet saraiy, institut ǧimaraty jäne t.b.
10. Baisetova köşesımen bailanysy. Bala kezımde Almatyda mūndai qatty kölık qozǧalysy bolmaǧandyqtan, qala Äkımşılıgınıŋ (sol kezde «Ükımet üiı») janyndaǧy töbeşıkterge velosipedpen, şanamen qydyruǧa baru üşın bız Jaŋa alaŋnan kez kelgen jerden ötıp ketetınbız. Būl yŋǧaily jäne qauıpsız baǧyt bolǧan, ata-analarymyz bızdı ūaiymdamai jalǧyz jıbergen. Ökınışke orai, täuelsızdık jyldarynda būl tyǧyz bailanys kölıkterdıŋ köbeiuıne bailanysty üzılgen. Bügınde Sätbaev köşesını öz ömırın qaterge ūşyratpai ötu üşın, Jeltoqsan köşesı men Nazarbaev daŋǧyly jaiau jürgınşıler ötkelderı arqyly ǧana ötuge bolady. Osy ekı ötkelderı bır-bırınen jarty şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan.
11. «Jaŋa alaŋ» jobasy avtorlarynyŋ öte sättı ideiasy boiynşa, ol Baiseiıtova köşesımen bırtūtas keşenge qosylǧan. Baiseitova köşesı Abai daŋǧylynan tömenge qarai şyǧyp, qalanyŋ «jaŋa» joǧarǧy bölıgın «eskı» tömengı bölıgımen, tıkelei TIýZge deiın (Jastar teatry) bailanystyratyn. Iаǧni Keŋes zamanda kez kelgen adam Mämetova köşesı audanynan şyǧyp, kedergısız Arbat, Ortalyq ämbebap düken (Zaŋǧar), Univermag, maŋyzdy kommunaldyq jäne qoǧamdyq ǧimarattar men saiabaqtar, «Eskı alaŋy», Opera jäne balet teatry maŋaiynnan qydyryp, Abai daŋǧyly jäne odan ärı Sätbaev köşesınen jer betındegı ötkelı arqyly ötıp, Jaŋa alaŋǧa deiın jetetın.
Osylai Baiseiıtova köşesı Almaty qalasynyŋ keŋestık säulet önerınıŋ «ınju-marjan» ǧimarattardy tızılgen jıbı siiaqty bolǧan. Al bügın kölık qozǧalysynyŋ köbeitkennen soŋ jäne kölıktıŋ jaiau jürgınşıden basymdylyǧynan būl bailanys bırneşe tüiındı jerlerde (Sätbaeva, Abai) üzılıp, ädepkı säulettık jobasynyŋ mänı joiyldy. Bıraq ony qalamyzdyŋ tūrǧyndary men bilıgı qalasa, ony ärqaşan jaŋadan qalpyna keltıruge bolady, äsırese ol qazırgı «jaiau jürgınşıler qalasy» trendtık konsepsiiasyna däl säikes keledı.
Osylaişa, menıŋ ūsynǧan jobam mynalardy qamtidy:
1. Respublika alaŋynyŋ nysanaly maqsatyn özgertu, ony «Almaty Ortalyq saiabaǧyna» ainaldyru.
2. Bolaşaqtaǧy «Jeltoqsan jäne qaŋtar oqiǧalarynyŋ» qaitalanuyn boldyrmau üşın jäne ötken zamandaǧy jaǧymsyz beinesınen airylu üşın desakralizasiialauyn ötkızu.
3. Qalanyŋ joǧarǧy ortalyq bölıgınıŋ tömengı bölıgımen būzylǧan bailanysyn Baiseiıtova k-sı arqyly qalpyna keltıru.
4. Äkımşılıktıŋ ǧimarattarymen, «Almaly» sauda ortalyǧymen, jäne basqa keşenındegı ǧimarattarymen bailanystyru.
5. Mämetov-Sätbaev jaiau jüru baǧytyn jaŋadan qalpyna keltıru.
6. Oŋtüstık astana tūrǧyndary men qonaqtary üşın jaŋa demalys jäne bosuaq ornyn qūru.
Eger menıŋ ūsynystarym bıreuge «tym batyl» jäne ädettegıden tys bolyp körınse, onda men ideialarym bırtūtas jahandyq trend ruhyna säikes keledı dep aita alamyn. Mysalyǧa, aitylǧan «Niu-Iork Ortalyq saiabaqtyŋ» üstınde kelesı ūqsas jobalar turaly aituǧa bolady:
1. «Chonghechon» özenı - Oŋtüstık Koreianyŋ Seul qalasynyŋ ortalyǧynda būrynǧy tas joly ūzyndyǧy 11 şaqyrym qoǧamdyq demalys keŋıstıkke ainalǧan. 2005 jylda şamamen 280 million dollar tūratyn qaita qūrudan keiın aşyldy. Būl Seul tūrǧyndary men turisterı arasynda qalanyŋ basty tanymal körıktı jerlerınıŋ bırı.
2. Niu-Iork qalasyndaǧy «High Line». Manhettendegı jerden 10 metr biıktıkte köterılgen temırjoldy jaiau jürgınşıler qydyratyn jolǧa ainaldyrylǧan. Onyŋ jalpy ūzyndyǧy 2,33 km, jäne ol megapolis tūrǧyndary men qonaqtary üşın aşyq auada demaluǧa arnalǧan maŋyzdy oryn bolyp tabylady.
3. «Taims-skver» - Niu-Iork qalasyndaǧy Manhetten audanda, Brodvei men Jetınşı aveniu qiylysynda ornalasqan. Niu-Iorktegı «teatr kvartal» ortalyǧy. Taims-skver - jyl saiyn 50 millionǧa juyq keluşılerdı tartatyn älemdegı eŋ körıktı oryndardyŋ bırı. Būl alaŋdy «älemnıŋ qiylysy» dep ataǧan, öitkenı 2009 jyly onda kölık qozǧalysy tıptı toqtatylyp, jaiau jürgınşıler aimaǧyna ainalǧan.
Osy jäne basqa jüzdegen dünie jüzındegı eskı qalalyq keŋıstıkterdı zamanaui ruhyna säikes qaita qūrǧan sättı jobalary bızdıŋ ärdaiym özgeretın älemde ülken oŋ äser etetındıgın körsetedı. Halyqtyŋ özgergen basymdyqtary qala säuletınde körınıs tapqanda - būl müldem qalypty jaǧdai. Al bızdıŋ Almaty qalasy osyndai özgerıske ülgı bolyp, özınıŋ mūŋdy ötken oqiǧalardan qalǧan jaralarynan «em» ala alady.
"Adyrna" ūlttyq portaly
