Taǧy qazaq tılı jaily jazamyz. Bügın Almatynyŋ Bostandyq audandyq sotynda qazaq tılıne qatysty sot prosessı öttı. Öttı deuge kelmes, sot bastalmai jatyp-aq, keiınge şegerıldı.
Jäbırlenuşı Qazaqstan azamaty. Esım-soiy – Äsel Nazarbaeva. Jo-joq, sız oilaǧan Nazarbai äuletıne eş qatysy joq, jäi ǧana tekterı ūqsas. Jauapker – Diana Pereguda deitın adam. Resei azamaty. Qazaqstanda tūrady. Osynda tuǧan. Istı jürgızıp otyrǧan sudia – Kvan Elana Robertovna. Sot prosessınıŋ auany būzaqylyq bolǧanymen, mäselenıŋ tübı qazaq tılıne kelıp tıreledı. Alaida qazaq tılınıŋ ısı orys tılınde qaralyp jatyr. Älgı jauapkerımız – qazaq tılın bılmeitın körınedı. Endı osy jaily keŋeitıp aitaiyq.
Reseidıŋ qyzyl pasportyn iemdenıp, näpaqasyn qazaq jerınde tauyp jürgen Pereguda Diana men Äsel Nazarbaeva arasyndaǧy janjal neden bastalǧan? Qylmystyq ıs materialyna säikes söilesek, Diana deitın orys tıldı azamatşa (azamattyǧy bızdıkı emes, körşımızde tırkeude tūr) jäbırlenuşı Äsel Nazarbaevany soqqyǧa jyǧyp, auzyna kelgendı qūsyp, qazaq tılın äm onyŋ ūltyn kekete söilep, kekıreie külıp, oiyna kelgendı ıstegen. Äbden basynǧan. Qazaqstannyŋ memlekettık tılın, qazaq tılın – «neponiatnyi iazyk» dep, Qazaqstan azamatşasyn aiausyz tepkınıŋ astyna alǧan. Diananyŋ doldanuynyŋ jalǧyz sebebı – bırneşe qazaq onyŋ közınşe qazaq tılınde söilesken. Bızdıŋ bügın ūǧyp bılgenımız – osy.
Bügın sotqa kelgen qoǧamdaǧy sergek sanaly azamattardyŋ qarasy köp boldy. Arasynda jeltoqsanşylar men jurnalister de bar. Bız de bardyq. Bolǧan jaidy közben kördık. Äseldıŋ özın sözge tarttyq. Mäselenı büge-şügesıne deiın ol özı baiandap berdı.
Äsel Nazarbaeva, jäbırlenuşı:
-Būl ıs neden bastaldy deisız ǧoi... 2016 jyldyŋ 27-qaraşasynda Rozybakiev – Äl Farabi jaqtaǧy «Mega» maŋaiynda «Zeta» jihaz dükenıne barǧan em. Däl menıŋ aldymda kezek kütıp, europalyq näsıldegı bır qyz tūrdy. Syrttarynan baqylap tūrǧan em, älgı qyz dükennıŋ satuşylaryna öte dörekı, anaiy söilep jatty. Sol jerde 4 satuşy edı. Olardyŋ barlyǧy qazaq tıldı. Orys tılın tüsıngenımen, söilei almaidy eken.
Älgı qyz özıne qyzmet körsetıp tūrǧan satuşyny aiyptap, äkel degen zatyn (şelektıŋ qaqpaǧy) äkelmegenı üşın ūrysty. Būiyra söilep, dau şyǧaryp jatty. «Äkel dedım, äkelmedıŋ, myna tüsın äkel dedım, mynauyŋ kır» taǧysyn taǧy äŋgımeler boldy. Öte dörekı, beiädep türde barlyǧy. Qūddy ol älgı atalǧan sauda üiınıŋ qojainy da, saudagerler onyŋ qūly sekıldı, būiyra söilep basynyp bara jatty.
Aqyry ne kerek, ūzaq daulasyp jatyp, älgı şelektı almaityn boldy. Söitıp şettep şyqqanyn bılem. Men dau aiaqtaldy ǧoi dep oilaǧan em. Älgıge qyzmet körsetken saudager jıgıt (Azamat Tüsıbekov) şetke şyǧyp, qasyndaǧy ärıptesterıne äŋgıme aityp tūrǧan edı.
(Diana Pereguda)
«Men orysşa aityp tüsındıre almaimyn. Orysşa bılsem tüsındırıp berer edım. Sen orysşa söilei alasyŋ ba?» dep janyndaǧy saudagerden sūrai bergenı sol edı, anau «orysşa» degen sözdı estıp aldy da, qaitadan dau şyǧaryp, aiǧaiǧa basty. «Chto oznachaet orysşa?» dep dauryqty. Men syrttarynan qarap tūrmyn. Saudagerler oǧan eş jauap qaitarǧan joq. Anau bolsa, küşeiıp barady. Sodan men aralasyp, män-jaidy ol qyzǧa tüsındırıp bermek boldym. «Olar sızge orysşa tüsındıre almai tūr. Orysşa bılmeitınıne qynjylyp tūr. Orysşa degenı – po russkii degen söz. Olar sız turaly aityp tūrǧan joq», dep özıne tüsınıktı tılde jauap qattym.
Sol kezde ol maǧan dürse qoia berdı. «Zatknis, mambetka» (auzyŋdy jap, mämbet) dep auzynan aq it kırıp, kök it şyqty. Odan qalsa ekı qolymen keudemnen qatty iterıp jıberdı. Men şatqaiaqtap baryp, qūlap tüse jazdadym. Sol sätte oŋ aiaǧymen ışımnen teuıp, şaşymdy jūlyp, basymdy jerge qarai basa bastady. Men eŋkeigen qalypta qarsylasyp baqtym. Bır qolymen ūstap tūryp, taǧy bır qolymen ūryp, teuıp soqqyǧa jyqty. Jıgıtter tez arada jügırıp kelıp, ajyratyp aldy. Jıgıtter de, men de şok boldyq. Delıqūlylyq qoi naǧyz. Oǧan orysşa söilemegenımız üşın tepkınıŋ astyna alady degen üş ūiyqtasam tüsıme kırmeptı.
Sosyn ol özıne bergen şektı aldy da, būryştaǧy kassaǧa bardy. Dym bolmaǧan adam siiaqty jaibyraqat ketıp barady. Men ne ısterımdı bılmei qaldym. Saudagerlerge qaityp kelgende men oǧan: «Sen ne ıstep jatyrsyŋ?» dep orysşa söiledım. Ärine, menıŋ de balaǧat aitqanym ras. Ol maǧan: «Iа tebia... zatknis skazala, mambetka. Tvar!» dep qaitadan teptı. Şaşymnan süirep kassa jaqqa qarai apardy. Üstımdegı kürteşemdı jyrtyp tastady.
Endı mıne, sotta onyŋ advokattary däl sol kurtkanyŋ jyrtylǧanyn dälelde dep otyr. Olardyŋ beinekameralary bar eken. Bıraq, jazbaidy. Äşeiın köz qylyp, ornatyp qoiǧan.
Sodan ol saudasyn jasap bolyp, ketıp bara jatyr eken. Men saudager jıgıtterge aityp, esıktı japtyryp, ony şyǧarmai qoidyq. Polisiia keldı. Bızdıŋ aryz-şaǧymymyzdy jazyp aldy. Bıraq, ıs materialy retınde kürteşemdı tırkegen joq. Syrtta qys mezgılı edı. Üstımdegı jyrtyq bolsa da sol kürteşenı şeşıp berıp, üige jalaŋaş qaitpaimyn ǧoi. Sony eskergen bolar. Äiteuır, kürteşe ıs materialyna tırkelmedı. Endı mıne, sol kürteşe ekenın dälelde dep jatyr. Osymen neşınşı sot prosessı sol kürteşe üşın keiınge şegerılıp otyr. Bügın de sol sebep.
Osy oqiǧa bolǧan künnıŋ erteŋıne menı uchaskelık polisiia şaqyrdy. Olar bırden qysym jasap, eşteŋenı däleldei almaitynymdy aitty. Qalai sonda? Söitsek, ol qazaq tılın bılmeidı. Saudagerler onyŋ közınşe özara qazaqşa söilestı. Oǧan eşkım qoqan-loqy körsetken joq. Ony eşkım balaǧattaǧan joq. Oǧan eşkım-eşteŋe degen joq. Tek onyŋ közınşe özara qazaq tılınde söilestı. Boldy. Sol üşın osyndai qadamǧa bardy. Uchaskelık polisiia qyzmetkerlerı maǧan: Bız Qazaqstanda tūramyz. Būl saǧan Qytai emes, basqa el emes. Sen eşteŋe däleldei almaisyŋ. Ol Resei azamatşasy, dep basqa aryzǧa qol qoidyrmaq boldy. Aqyrynda polisieiler maǧan kuägerlerdıŋ barlyǧy aryzdan bas tartqanyn aitty. «Kuägerlerdıŋ sözı joq. Kamera tüsırmegen. Eşteŋe däleldei almaisyŋ» dedı. Men şaǧymdaryna qol qoiyp berıp, ketıp qaldym. Söitıp, 108 bapqa syiǧyzypty osynynyŋ barlyǧyn. Ol degenıŋız – ūsaq būzaqylyq eken. Äkımşılık jaza qoldanylady. Bıttı.
(Äsel Nazarbaevany qoldap kelgen belsendıler)
Sodan soŋ, men nege onymen kelısımge keluım kerek dep oiladym da, älgı dükenge qaityp bardym. Saudager jıgıtterdı tauyp alyp, jıgıttermen söilestım. Söitsek, uchaskelık polisiia kelıp, ol jıgıtterdıŋ kuälık aryzdaryn qabyldamai qoiǧan eken. Sebebın «qazaqşa jazuǧa bolmaidy» dep tüsındırgen. Orysşa jazuyn talap etken. Al jıgıtter orysşa jaza almaidy. Sodan uchaskelık polisiiaǧa jıgıttermen bırge kelıp, aryzdaryn jazǧyzdym. Qazaq tılınde jazdy. Qazaq tılı olardyŋ ana tılı. Qazaqşa jazuǧa qūqyly. Olar memlekettı qūruşy ūlttyŋ ökılderı. Olar qazaqşa jazady. Qazaqstanda tūrady. Eger özıŋ qazaqşa bılmeseŋ, qūzyrly organda ısteme mülde.
Keşırıŋıder, qazaq tılı – Qazaqstanda memleketık tıl. Olar (saudagerler) özara qazaqşa söilesuge äbden qūqyly.
Būl ıs sot aldyna 2018 jyldyŋ 9-qaŋtarynda bır-aq jettı. Oǧan deiın sot aldy tergeu boldy. 2 märte ıstı jauyp tastap, arhivke jıberdı. Men şaǧymdanyp jürıp qaita şyǧardym. Tıptı menı töbeleske qatysty dep aiyptady. Qylmystyq ıs qozǧady. Men būny Bas Prokuratura arqyly däleldep şyqtym. Peregudanyŋ ısınde qylmystyq sipat joq degen qalalyq prokurordyŋ qoly qoiylǧan şeşım boldy. Bas Prokuratura arqyly būl şeşımnıŋ küşın joiǧyzdym. Mıne, ıstıŋ män jaiy – osy...
Būl ıstı qolǧa alyp, qorǧauşy bolǧan – belgılı zaŋger Abzal Qūspan eken. Abzal myrzany da sözge tarttyq. Istıŋ qalai jürıp jatqanyn sūrap bıldık.
Abzal Qūspan, zaŋger:
-Būzaqylyq qylmys qūramy jaǧynan qarastyrǧanda, jalpy qylmystyq ısterge jatady. Iаǧni, kürdelı ıs emes. Al bızdıŋ jaǧdaida, Peregudanyŋ tarapynan oryn alǧan būzaqylyq qylmysty däleldeu eş qiyndyq tudyrmaityn mäsele edı. Öitkenı, oqiǧa keşkı saǧat bes jarymda, qoǧamdyq orynda, anau «Zeta» degen dükennıŋ ışınde, pälenbai kuänıŋ közınşe bolǧan. Osy ıspen ainalysqan äuelı Bostandyq audandyq Işkı ıster bölımı, keiın Almaty qalasynyŋ Işkı ıster departamentı, anau Bostandyq audany, Almaty qalalyq prokuraturasy tarapynan tiıstı qadaǧalaudyŋ bolmauy saldarynan, būl ıs pälen märte qysqartylyp, negızsız sozbalaqqa salynǧan. Būǧan qandaida bır alǧy şarttar nemese negız bolǧan joq. Istı däleldeudıŋ eş qiyndyǧy joq. Sol jerdegı kuälerdı jauaptaudyŋ özıne 9 aidan keiın ǧana kırısken. Özıŋız oilaŋyz. Menıŋ qorǧauymdaǧy Äsel Nazarbaevanyŋ aituynşa, tergeu barysynda ıske Reseidıŋ Bas Konsulynyŋ özı aralasqan eken. Osy jaǧdai sebep boldy ma, älde saiasi jaǧdai sebep boldy ma, äiteuır ıs bırazǧa sozylǧan. Qylmys – ol qylmystyq kodekstıŋ aiasynda tergeluı kerek. Eşbır saiasi organ nemese saiasi tūlǧalar ıstıŋ tergelu barysyna yqpal etpeuı kerek. Men oilap tapqan ereje emes, būl – Qazaqstanyŋ zaŋy.
Eger ärbır närsege saiasi baǧa berıp, saiasi tūrǧydan qarastyra bersek, mynau būzaqylyq qylmystyŋ özı öte qauıptı qylmystar qataryna jatatyn bolady. Būzaqylyq qylmys örıstep ketedı. Būzaqylyq qoǧamdyq tärtıpke qarsy baǧyttalǧan ıster qataryna jatady. Qoǧam degenımız – sız ben bız, bızdıŋ balalarymyz. Kez kelgen adam. Qazaqstan azamaty.
Mıne, qoǧamdyq qylmystyŋ der kezınde aldyn alyp, eger aldyn almai qalyp, osyndai jaǧdai oryn alǧan kezde onyŋ dūrystap tergelıp, tekserıluıne kedergı keltıretın bolsaq, būl degen memleketke öte qauıptı.
Būl jerde ainaldyrǧan bes-alty kuänı jauaptap, saraptamany uaqytynda ötkızgende ıs basqaşa bolar edı. Äseldıŋ dene jaraqattarynyŋ bärı anyqtalǧan. Osyny sotqa der kezınde jıbermegen. Äsel şyryldap Astanaǧa deiın baryp, IIM men Bas Prokuraturanyŋ qabyldauyna kırgennen keiın ǧana tergeu öz jüiesıne tüsken. Būl da Äseldıŋ tabandylyǧynyŋ arqasynda bolǧan jaǧdai.
Äsel Nazarbaevanyŋ maǧan deiın bırneşe qorǧauşylary boldy. Ainalyp kelgende, ol qorǧauşylary Äseldıŋ özıne qarsy şyqqan. Ol boiynşa advokattar alqasyna aryz jazyp, qyzmettık tekseruler jürıp jatyr.
(Äsel Nazarbaevany qoldap kelgen belsendıler)
Būl ıspen ainalysyp jürgenıme 3 aidan asa uaqyt boldy. Men būl ıstı äleumettık jelıde jazyp, qoǧamdyq rezonans tudyrǧym kelmedı. Oǧan sebebım de bar. Osynyŋ aldynda qoǧamdyq şu tudyrǧan ıster boldy. Özıŋ de jaqsy bılesıŋ ǧoi. Sol kezde köptegen adam: «Abzal piarşik», «özınıŋ bılımımen jeŋe almaityn bolǧan soŋ qoǧamnyŋ küşımen jeŋbek» degen auanda ärtürlı pıkırler aityldy.
Bırınşıden, men üşın būnyŋ barlyǧy qoǧamdyq jūmystar. Men būl ısterden aqşa tauyp, jaǧdaiymdy jasap jürgen advokat emespın. Menıŋ negızınen mamandanǧan salam – ekonomikalyq sybailas jemqorlyq sipatyndaǧy qylmystar. Jäne ol ıster boiynşa men joǧary tabys tauyp jürgen adammyn. Sondai sözderdı estıgennen keiın eşkımge aitpai, ün-tünsız jürgızıp jatqanmyn.
Alaida sot ǧimaratynda jurnalist Säule Äbedinova hanymdy kezdestırıp qaldym. Ol öz ısımen jürgen eken. Bır ǧimaratta bolǧan soŋ, keide osy sotqa, keide Säulennıŋ sotyna kırıp ketem. Sodan ötken jūmada menımen bırge osy sotqa qatysty. Sudia onyŋ jurnalist ekenın bılıp qalyp, ekeuı sözge keldı. Aqyry sudia Säulenı sot zalynan şyǧaryp jıberdı. Şyqqan boida Säule Feisbukte ülken jazba jariialapty. Ony myŋdaǧan adam oqyp, 400-den astam adam bölısken eken. Nätijesınde keşelı berı sot prosessıne köptegen adamdar kelıp qatysyp jatyr. Men būl adamdardyŋ eşqaisysyn şaqyrǧan joqpyn. Özderı keldı.
Özımnıŋ qatysyp jatqanym – būl ūlttyŋ müddesı. Būl jerde ūlttyq mäsele tūr. Senıŋ elıŋe kelıp, böten eldıŋ azamaty senıŋ elıŋnıŋ azamatynyŋ qazaqşa söilegenıne narazylyq körsetıp jatqany qanşalyqty dūrys? Sotta Pereguda aşyq aitty. «Osy janjaldyŋ boluyna ne sebep?» degen menıŋ sūraǧyma ol bylai dep jauap berdı: «Oni govorili na neponiatnom mne iazyke» dedı. Sözbe-söz – osy.Sotqa deiıngı aitqandary öz aldyna. Sotty baqyraityp qoiyp, aityp tūrǧany mynau. Neponiatnyi iazygy – qazaq tılı. Ol az bolǧandai Äseldı ūryp jyǧyp, ony ajyratyp alǧannan keiın qaitadan soqyǧa jyqqan. Būdan asqan qorlyq boluy kerek pa? Qazaqta: «Qyz namysy – el namysy» degen bar. Men būl jerde qyzdyŋ namysy üşın, Qazaqstan azamaty Äsel Nazarbaevanyŋ namysy üşın jürmın. Halyqtyŋ keluın öz basym dūrys dep esepteimın.
Sotqa qatysyp kelgen Nūrgeldı Äbdıǧaniūly
Äsel Nazarbaeva, jäbırlenuşı:
-Būl ıs neden bastaldy deisız ǧoi... 2016 jyldyŋ 27-qaraşasynda Rozybakiev – Äl Farabi jaqtaǧy «Mega» maŋaiynda «Zeta» jihaz dükenıne barǧan em. Däl menıŋ aldymda kezek kütıp, europalyq näsıldegı bır qyz tūrdy. Syrttarynan baqylap tūrǧan em, älgı qyz dükennıŋ satuşylaryna öte dörekı, anaiy söilep jatty. Sol jerde 4 satuşy edı. Olardyŋ barlyǧy qazaq tıldı. Orys tılın tüsıngenımen, söilei almaidy eken.
Älgı qyz özıne qyzmet körsetıp tūrǧan satuşyny aiyptap, äkel degen zatyn (şelektıŋ qaqpaǧy) äkelmegenı üşın ūrysty. Būiyra söilep, dau şyǧaryp jatty. «Äkel dedım, äkelmedıŋ, myna tüsın äkel dedım, mynauyŋ kır» taǧysyn taǧy äŋgımeler boldy. Öte dörekı, beiädep türde barlyǧy. Qūddy ol älgı atalǧan sauda üiınıŋ qojainy da, saudagerler onyŋ qūly sekıldı, būiyra söilep basynyp bara jatty.
Aqyry ne kerek, ūzaq daulasyp jatyp, älgı şelektı almaityn boldy. Söitıp şettep şyqqanyn bılem. Men dau aiaqtaldy ǧoi dep oilaǧan em. Älgıge qyzmet körsetken saudager jıgıt (Azamat Tüsıbekov) şetke şyǧyp, qasyndaǧy ärıptesterıne äŋgıme aityp tūrǧan edı.
(Diana Pereguda)
«Men orysşa aityp tüsındıre almaimyn. Orysşa bılsem tüsındırıp berer edım. Sen orysşa söilei alasyŋ ba?» dep janyndaǧy saudagerden sūrai bergenı sol edı, anau «orysşa» degen sözdı estıp aldy da, qaitadan dau şyǧaryp, aiǧaiǧa basty. «Chto oznachaet orysşa?» dep dauryqty. Men syrttarynan qarap tūrmyn. Saudagerler oǧan eş jauap qaitarǧan joq. Anau bolsa, küşeiıp barady. Sodan men aralasyp, män-jaidy ol qyzǧa tüsındırıp bermek boldym. «Olar sızge orysşa tüsındıre almai tūr. Orysşa bılmeitınıne qynjylyp tūr. Orysşa degenı – po russkii degen söz. Olar sız turaly aityp tūrǧan joq», dep özıne tüsınıktı tılde jauap qattym.
Sol kezde ol maǧan dürse qoia berdı. «Zatknis, mambetka» (auzyŋdy jap, mämbet) dep auzynan aq it kırıp, kök it şyqty. Odan qalsa ekı qolymen keudemnen qatty iterıp jıberdı. Men şatqaiaqtap baryp, qūlap tüse jazdadym. Sol sätte oŋ aiaǧymen ışımnen teuıp, şaşymdy jūlyp, basymdy jerge qarai basa bastady. Men eŋkeigen qalypta qarsylasyp baqtym. Bır qolymen ūstap tūryp, taǧy bır qolymen ūryp, teuıp soqqyǧa jyqty. Jıgıtter tez arada jügırıp kelıp, ajyratyp aldy. Jıgıtter de, men de şok boldyq. Delıqūlylyq qoi naǧyz. Oǧan orysşa söilemegenımız üşın tepkınıŋ astyna alady degen üş ūiyqtasam tüsıme kırmeptı.
Sosyn ol özıne bergen şektı aldy da, būryştaǧy kassaǧa bardy. Dym bolmaǧan adam siiaqty jaibyraqat ketıp barady. Men ne ısterımdı bılmei qaldym. Saudagerlerge qaityp kelgende men oǧan: «Sen ne ıstep jatyrsyŋ?» dep orysşa söiledım. Ärine, menıŋ de balaǧat aitqanym ras. Ol maǧan: «Iа tebia... zatknis skazala, mambetka. Tvar!» dep qaitadan teptı. Şaşymnan süirep kassa jaqqa qarai apardy. Üstımdegı kürteşemdı jyrtyp tastady.
Endı mıne, sotta onyŋ advokattary däl sol kurtkanyŋ jyrtylǧanyn dälelde dep otyr. Olardyŋ beinekameralary bar eken. Bıraq, jazbaidy. Äşeiın köz qylyp, ornatyp qoiǧan.
Sodan ol saudasyn jasap bolyp, ketıp bara jatyr eken. Men saudager jıgıtterge aityp, esıktı japtyryp, ony şyǧarmai qoidyq. Polisiia keldı. Bızdıŋ aryz-şaǧymymyzdy jazyp aldy. Bıraq, ıs materialy retınde kürteşemdı tırkegen joq. Syrtta qys mezgılı edı. Üstımdegı jyrtyq bolsa da sol kürteşenı şeşıp berıp, üige jalaŋaş qaitpaimyn ǧoi. Sony eskergen bolar. Äiteuır, kürteşe ıs materialyna tırkelmedı. Endı mıne, sol kürteşe ekenın dälelde dep jatyr. Osymen neşınşı sot prosessı sol kürteşe üşın keiınge şegerılıp otyr. Bügın de sol sebep.
Osy oqiǧa bolǧan künnıŋ erteŋıne menı uchaskelık polisiia şaqyrdy. Olar bırden qysym jasap, eşteŋenı däleldei almaitynymdy aitty. Qalai sonda? Söitsek, ol qazaq tılın bılmeidı. Saudagerler onyŋ közınşe özara qazaqşa söilestı. Oǧan eşkım qoqan-loqy körsetken joq. Ony eşkım balaǧattaǧan joq. Oǧan eşkım-eşteŋe degen joq. Tek onyŋ közınşe özara qazaq tılınde söilestı. Boldy. Sol üşın osyndai qadamǧa bardy. Uchaskelık polisiia qyzmetkerlerı maǧan: Bız Qazaqstanda tūramyz. Būl saǧan Qytai emes, basqa el emes. Sen eşteŋe däleldei almaisyŋ. Ol Resei azamatşasy, dep basqa aryzǧa qol qoidyrmaq boldy. Aqyrynda polisieiler maǧan kuägerlerdıŋ barlyǧy aryzdan bas tartqanyn aitty. «Kuägerlerdıŋ sözı joq. Kamera tüsırmegen. Eşteŋe däleldei almaisyŋ» dedı. Men şaǧymdaryna qol qoiyp berıp, ketıp qaldym. Söitıp, 108 bapqa syiǧyzypty osynynyŋ barlyǧyn. Ol degenıŋız – ūsaq būzaqylyq eken. Äkımşılık jaza qoldanylady. Bıttı.
(Äsel Nazarbaevany qoldap kelgen belsendıler)
Sodan soŋ, men nege onymen kelısımge keluım kerek dep oiladym da, älgı dükenge qaityp bardym. Saudager jıgıtterdı tauyp alyp, jıgıttermen söilestım. Söitsek, uchaskelık polisiia kelıp, ol jıgıtterdıŋ kuälık aryzdaryn qabyldamai qoiǧan eken. Sebebın «qazaqşa jazuǧa bolmaidy» dep tüsındırgen. Orysşa jazuyn talap etken. Al jıgıtter orysşa jaza almaidy. Sodan uchaskelık polisiiaǧa jıgıttermen bırge kelıp, aryzdaryn jazǧyzdym. Qazaq tılınde jazdy. Qazaq tılı olardyŋ ana tılı. Qazaqşa jazuǧa qūqyly. Olar memlekettı qūruşy ūlttyŋ ökılderı. Olar qazaqşa jazady. Qazaqstanda tūrady. Eger özıŋ qazaqşa bılmeseŋ, qūzyrly organda ısteme mülde.
Keşırıŋıder, qazaq tılı – Qazaqstanda memleketık tıl. Olar (saudagerler) özara qazaqşa söilesuge äbden qūqyly.
Būl ıs sot aldyna 2018 jyldyŋ 9-qaŋtarynda bır-aq jettı. Oǧan deiın sot aldy tergeu boldy. 2 märte ıstı jauyp tastap, arhivke jıberdı. Men şaǧymdanyp jürıp qaita şyǧardym. Tıptı menı töbeleske qatysty dep aiyptady. Qylmystyq ıs qozǧady. Men būny Bas Prokuratura arqyly däleldep şyqtym. Peregudanyŋ ısınde qylmystyq sipat joq degen qalalyq prokurordyŋ qoly qoiylǧan şeşım boldy. Bas Prokuratura arqyly būl şeşımnıŋ küşın joiǧyzdym. Mıne, ıstıŋ män jaiy – osy...
Būl ıstı qolǧa alyp, qorǧauşy bolǧan – belgılı zaŋger Abzal Qūspan eken. Abzal myrzany da sözge tarttyq. Istıŋ qalai jürıp jatqanyn sūrap bıldık.
Abzal Qūspan, zaŋger:
-Būzaqylyq qylmys qūramy jaǧynan qarastyrǧanda, jalpy qylmystyq ısterge jatady. Iаǧni, kürdelı ıs emes. Al bızdıŋ jaǧdaida, Peregudanyŋ tarapynan oryn alǧan būzaqylyq qylmysty däleldeu eş qiyndyq tudyrmaityn mäsele edı. Öitkenı, oqiǧa keşkı saǧat bes jarymda, qoǧamdyq orynda, anau «Zeta» degen dükennıŋ ışınde, pälenbai kuänıŋ közınşe bolǧan. Osy ıspen ainalysqan äuelı Bostandyq audandyq Işkı ıster bölımı, keiın Almaty qalasynyŋ Işkı ıster departamentı, anau Bostandyq audany, Almaty qalalyq prokuraturasy tarapynan tiıstı qadaǧalaudyŋ bolmauy saldarynan, būl ıs pälen märte qysqartylyp, negızsız sozbalaqqa salynǧan. Būǧan qandaida bır alǧy şarttar nemese negız bolǧan joq. Istı däleldeudıŋ eş qiyndyǧy joq. Sol jerdegı kuälerdı jauaptaudyŋ özıne 9 aidan keiın ǧana kırısken. Özıŋız oilaŋyz. Menıŋ qorǧauymdaǧy Äsel Nazarbaevanyŋ aituynşa, tergeu barysynda ıske Reseidıŋ Bas Konsulynyŋ özı aralasqan eken. Osy jaǧdai sebep boldy ma, älde saiasi jaǧdai sebep boldy ma, äiteuır ıs bırazǧa sozylǧan. Qylmys – ol qylmystyq kodekstıŋ aiasynda tergeluı kerek. Eşbır saiasi organ nemese saiasi tūlǧalar ıstıŋ tergelu barysyna yqpal etpeuı kerek. Men oilap tapqan ereje emes, būl – Qazaqstanyŋ zaŋy.
Eger ärbır närsege saiasi baǧa berıp, saiasi tūrǧydan qarastyra bersek, mynau būzaqylyq qylmystyŋ özı öte qauıptı qylmystar qataryna jatatyn bolady. Būzaqylyq qylmys örıstep ketedı. Būzaqylyq qoǧamdyq tärtıpke qarsy baǧyttalǧan ıster qataryna jatady. Qoǧam degenımız – sız ben bız, bızdıŋ balalarymyz. Kez kelgen adam. Qazaqstan azamaty.
Mıne, qoǧamdyq qylmystyŋ der kezınde aldyn alyp, eger aldyn almai qalyp, osyndai jaǧdai oryn alǧan kezde onyŋ dūrystap tergelıp, tekserıluıne kedergı keltıretın bolsaq, būl degen memleketke öte qauıptı.
Būl jerde ainaldyrǧan bes-alty kuänı jauaptap, saraptamany uaqytynda ötkızgende ıs basqaşa bolar edı. Äseldıŋ dene jaraqattarynyŋ bärı anyqtalǧan. Osyny sotqa der kezınde jıbermegen. Äsel şyryldap Astanaǧa deiın baryp, IIM men Bas Prokuraturanyŋ qabyldauyna kırgennen keiın ǧana tergeu öz jüiesıne tüsken. Būl da Äseldıŋ tabandylyǧynyŋ arqasynda bolǧan jaǧdai.
Äsel Nazarbaevanyŋ maǧan deiın bırneşe qorǧauşylary boldy. Ainalyp kelgende, ol qorǧauşylary Äseldıŋ özıne qarsy şyqqan. Ol boiynşa advokattar alqasyna aryz jazyp, qyzmettık tekseruler jürıp jatyr.
(Äsel Nazarbaevany qoldap kelgen belsendıler)
Būl ıspen ainalysyp jürgenıme 3 aidan asa uaqyt boldy. Men būl ıstı äleumettık jelıde jazyp, qoǧamdyq rezonans tudyrǧym kelmedı. Oǧan sebebım de bar. Osynyŋ aldynda qoǧamdyq şu tudyrǧan ıster boldy. Özıŋ de jaqsy bılesıŋ ǧoi. Sol kezde köptegen adam: «Abzal piarşik», «özınıŋ bılımımen jeŋe almaityn bolǧan soŋ qoǧamnyŋ küşımen jeŋbek» degen auanda ärtürlı pıkırler aityldy.
Bırınşıden, men üşın būnyŋ barlyǧy qoǧamdyq jūmystar. Men būl ısterden aqşa tauyp, jaǧdaiymdy jasap jürgen advokat emespın. Menıŋ negızınen mamandanǧan salam – ekonomikalyq sybailas jemqorlyq sipatyndaǧy qylmystar. Jäne ol ıster boiynşa men joǧary tabys tauyp jürgen adammyn. Sondai sözderdı estıgennen keiın eşkımge aitpai, ün-tünsız jürgızıp jatqanmyn.
Alaida sot ǧimaratynda jurnalist Säule Äbedinova hanymdy kezdestırıp qaldym. Ol öz ısımen jürgen eken. Bır ǧimaratta bolǧan soŋ, keide osy sotqa, keide Säulennıŋ sotyna kırıp ketem. Sodan ötken jūmada menımen bırge osy sotqa qatysty. Sudia onyŋ jurnalist ekenın bılıp qalyp, ekeuı sözge keldı. Aqyry sudia Säulenı sot zalynan şyǧaryp jıberdı. Şyqqan boida Säule Feisbukte ülken jazba jariialapty. Ony myŋdaǧan adam oqyp, 400-den astam adam bölısken eken. Nätijesınde keşelı berı sot prosessıne köptegen adamdar kelıp qatysyp jatyr. Men būl adamdardyŋ eşqaisysyn şaqyrǧan joqpyn. Özderı keldı.
Özımnıŋ qatysyp jatqanym – būl ūlttyŋ müddesı. Būl jerde ūlttyq mäsele tūr. Senıŋ elıŋe kelıp, böten eldıŋ azamaty senıŋ elıŋnıŋ azamatynyŋ qazaqşa söilegenıne narazylyq körsetıp jatqany qanşalyqty dūrys? Sotta Pereguda aşyq aitty. «Osy janjaldyŋ boluyna ne sebep?» degen menıŋ sūraǧyma ol bylai dep jauap berdı: «Oni govorili na neponiatnom mne iazyke» dedı. Sözbe-söz – osy.Sotqa deiıngı aitqandary öz aldyna. Sotty baqyraityp qoiyp, aityp tūrǧany mynau. Neponiatnyi iazygy – qazaq tılı. Ol az bolǧandai Äseldı ūryp jyǧyp, ony ajyratyp alǧannan keiın qaitadan soqyǧa jyqqan. Būdan asqan qorlyq boluy kerek pa? Qazaqta: «Qyz namysy – el namysy» degen bar. Men būl jerde qyzdyŋ namysy üşın, Qazaqstan azamaty Äsel Nazarbaevanyŋ namysy üşın jürmın. Halyqtyŋ keluın öz basym dūrys dep esepteimın.
Sotqa qatysyp kelgen Nūrgeldı Äbdıǧaniūly
Abai.kz
