Äleumettık jelıde «Mūqaǧali Maqataev nemese «Jūqaǧali Būqataev» turaly oitolǧau» degen öleŋ jariialanǧaly berı jyrsüier qauymnyŋ kökeiınde «Osy öleŋnıŋ avtorynyŋ esı dūrys pa özı? Basy ketıp qalǧan siiaqty-au...» degendei küdık pen kümän tuyndady. Jazylu stilı qazaqtyŋ äigılı aqyny Mūhtar Şahanovqa qanşalyqty ūqsap tūrsa da ony jamandyqqa qiǧysy kelmegen qaisybır oqyrmany äleumettık jelıdegı talqylaularda: «Qoi, ol boluy mümkın emes. Arandatu maqsatymen sonyŋ stilımen tapsyryspen jazylǧan boluy kerek, körkemdık därejesı de sonşalyqty tömen. Bız bıletın aqyn osynşama ūsaqtalmasa kerek edı. Älıptıŋ artyn baǧyp, uäde etılgen jūmany küteiık» dep dauly mäselenıŋ tıgısın jatqyzuǧa tyrysty.
Şyny kerek, «Rasymen de sondai bır qūityrqy, tübı şikı äŋgıme emes pe eken?..» degen kümän bızdıŋ de oiymyzǧa oralǧan. Tıptı köŋılımızdıŋ bır tükpırınen: «Solai bolyp, iaǧni jalǧan bolyp şyqsa eken...» degendei bır tılektıŋ de boi kötergendıgın jasyryp qaitemız. Bıraq ädette köŋıldı küptı etıp, alaŋdatqan habardyŋ ras bolyp şyǧatyny bar emes pe, sol aitqandai, būl äŋgıme de tüptep kelgende şyndyqqa ainaldy. Köp keşıkpei «Adyrna» ūlttyq etnografiialyq portalynda Mūhtar Şahanovtyŋ «Bız tıl üşın küresıp jürgende Mūqaǧalidyŋ araq ışuden qoly bosamady» degen mälımdemesı jariialandy.
Şahanov jyrlarynda özın şyndyq üşın şyryldap jürgen adam etıp körsetuge tyrysady emes pe? Alaida basty keiıpkerı Mūqaǧali Maqataev, özı aitqandai «Jūqaǧali Būqataev» bolǧan oi-tolǧauynda būl «şyndyǧynyŋ» öŋı ainalyp ketkenge ūqsaidy. Aqiyq aqynnyŋ ataq-daŋqyna degen ışkı qyzǧanyştyŋ qyzyl itı kündız-tünı qyŋsylap maza bermei jatsa, şyndyq şırkınnıŋ de öŋı ainalmai qaitsın?!
Mūhtar aǧamyz eŋ aldymen «Nege aqyn bop osy auyldan şyqpadym?» dep ökındım» dep Qarasaz auyly tūrǧyndarynyŋ qonaqjailyǧyna da, olardyŋ Mūqaǧalidai jerlesterıne degen özgeşe qūrmetterıne de qyzǧanyşpen qaraidy. Sezımıne sol tünı san qily oilar tünegendıkten de (öz sözı), «qazırgı şyŋ – Mūqaǧali, bıraq, keşe ol kım edı?» degen sūraqqa jauap tabuǧa tyrysady.
Bız būl jerde «Mūqaǧali Maqataev ışpep edı, oǧan jala jabylyp otyr» dep tūjyrymdaudan aulaqpyz. Ol kezde kım ışpedı deisız? Küiıngendıkten, şarasyzdyqtan Mūqaŋ da ışken şyǧar, ışken de. Bıraq būl jerdegı mäsele onyŋ ışkendıgıne emes, Şahanovtyŋ aituynşa, ūlt, tıl üşın bır sät te kürespegen (rasynda solai ma?) aqynnyŋ öleŋderınıŋ el arasynda öz öleŋderınen köbırek aitylatyndyǧyna kelıp tıreledı.
Şyndyq üşın tırespegen,
Ūlt, tıl üşın bır sät te kürespegen,
Mūqaǧali bilıkke öte qajet ärı qolaily.
Sözı basqa, ısı basqa adam bügın araily.
Telearnada tek bilıktıŋ tapsyrmasy arqyly,
Ertelı-keş Mūqaǧali jyry ǧana şalqydy.
Mıne, osylai, bilık ony eŋ zor aqyn sanaidy,
Olar tıptı şetke ysyrdy Mahambettı, Abaidy...
Dauly şyndyqty qalasaŋyz da, qalamasaŋyz da Şahanovtyŋ öleŋı, mıne, osylaişa örıledı. Onyŋ aituynşa, telearnada Mūqaǧali jyrynyŋ ertelı-keş şalquy, iaǧni aqynǧa degen el mahabbaty bilıktıŋ tapsyrysymen ǧana bolyp jatqan saiasi nauqan, uaqytşa qūbylys. Al basty tūlǧa, basty aqyn taǧy da sol bilıktıŋ tapsyrmasymen tasada qalyp qoiǧan... Sodan keiın de Şahanov:
Qazaq tılın memlekettık tıl etken men bolsam da,
Şet elderden jüz jiyrmadan astam syilyq alsam da,
Al, IýNESKO älemge aşyp ruhani oi-syrymdy,
«Poeziia biıgı» dep tanysa da jyrymdy,
Öz elımde daŋqym qūpiia jıptermenen örılgen, – dep özınıŋ būlaişa därıptelmei jatqanyna qynjylys bıldıredı. Sodan keiın de 65 aqynnan 65 som dämetken, özı aitqandai «jan aiarlyq jūqalyq mınez körsetken, aqşa sūrap būqalyq mınez körsetken» Mūqaǧaliǧa «Jūqaǧali Būqataev» degen at qoiady. Erteŋgı künı äldeqandai bır äŋgımeler tuyndap qalyp jatsa būlt ete qalu üşın de şyǧar, būl sözderdıŋ soŋyna «Tek ol sözım äzıl edı örelı» degen söilemdı qosaqtaidy.
Bügın menıŋ tuǧan künım, oi, bäle-ai,
Myna adamdar nege jatyr toilamai?!
Banket jasap berer edım özım-aq,
Täŋırdıŋ bır jarytpai-aq qoiǧany-ai, – dep jüregı qan jylap ötken aqyndy bilıkke jaǧymdy edı, jaqsylyǧyn köp körıp edı dep tūjyrymdaudyŋ qandai qisynǧa syiatyndyǧyn kım bılgen?
Şahanovtyŋ «şyndyǧy» mūnymen de tausylmaidy. Batyr Baukeŋnıŋ bır kezde köp eşkımge tanylyp ülgermegen jas aqynnan «keşırım sūraǧany» sekıldı, pendelık tanytyp qoiǧany üşın Mūqaǧali da odan keşırım sūraidy, oǧan özgeşe bır ötınış jasaidy. «Jalyn» almanaǧyna ekeumızdıŋ öleŋımız qatar basylyp jatyr eken, ekeumız bır sanǧa şyqpaiyqşy» dep tömenşıkteidı. Mūndai özgeşe ötınıştıŋ, mölteŋdep tömenşıkteudıŋ sebebı de köp ūzamai belgılı bolady. Öitkenı Mūqaǧali sol kezde:
– San salaly oqiǧamen baurap alar halyqty,
Öleŋderıŋ soŋǧy kezde dara sipat alypty.
Qazır jyrǧa jūrt talǧammen nazar salar zaman ǧoi,
Ekeumızdı salystyrsa...
Men ūiatqa qalam ǧoi... –
dep «qatty qinalǧan» körınedı. Ol az bolǧandai «Qaitem endı, pendelıgım biık tūrsa jyrymnan, qaitem jäne taǧdyrymdy «tentek suǧa» būrylǧan?..» dep ah ūrady, «Keşır menı, ainalaiyn, jürgen bolsam ūsaqtap» dep aqyn ınısın qūşaqtap tūryp közıne jas alady. Būl sözderdı basqa emes, Mūqaǧalidyŋ özınıŋ auzyna salyp tūrǧan soŋ oqyrmannyŋ senbeske şarasy joq. «Masqara!» demeske özıŋnıŋ de şaraŋ joq... Masqara-ai!
Aqşa sūraǧanyna «kuä» tabuǧa daiyn Şahanov aqynnyŋ özınen keşırım sūraǧanyn qalai däleldei almaq? Sodan keiın de dalbasalap pendeşılıgınıŋ köptıgın Mūqaǧalidyŋ özıne «moiyndatady», kerısınşe, «öz öresınıŋ biıktıgın», özınıŋ «şynşyl aqyn retınde» tym alysqa ketetındıgın de Mūqaŋnyŋ sözımen naqtylai ketedı. Söite kelıp «Aiyra almau qaiǧy emes pe qalaiy men jaqūtty?» dep oqyrmanyna «öte kürdelı» saual joldaidy.
Būl jerde onyŋ «jaqūt» dep kımdı nūsqap tūrǧandyǧyna bal aşpai-aq qoiaiyq, al «qalaiyǧa» özın teŋei qoimaityndyǧy beseneden belgılı. Eŋ bır öreskeldıgı, el jüregınen oiyp tūryp oryn alǧan aqiyq aqyndy sonşalyqty tömendetıp otyryp ta ony «Mūqaǧali ekeuınıŋ ortaq tıl tapqany, özgeşe batyl tılek bıldırgenı» dep esepteitındıgı der edık. Soǧan qaraǧanda ūlylyq auruyna şaldyqqan aǧamyz jalpy köpşılıktı aqymaq körıp, bügınde aramyzda joq aqyndar men basqa da dara tūlǧalar jaiynda ne aitsam da altyn retınde baǧalana beredı dep oilaityn bolsa kerek. Sodan keiın de ol «Jambyldyŋ «dara erekşelıgı» jäne onyŋ tuǧan auylynda bolǧan kezdesu» atty öleŋınde de köpe-körneu ötırıkke jol beredı. «Sız bır şynşyl aǧaisyz, Jambyldyŋ daŋq, ataǧyna qandai közben qaraisyz?» dep özıne köpşık qoia söilegen jas qyzdyŋ sūraǧyna Şahanov:
– İä, Jambylǧa bükıl Odaq qūrmetpenen qaraǧan,
Onyŋ daŋqy – dedım külıp, – älı öşken joq sanadan.
Stalinnıŋ tufliın mahabbatpen jalaǧan...», – dep jauap beredı.
«Ändıjanda bır apam bar, menen ötken soraqy» degendei, öleŋnıŋ ar jaǧy būdan da ötken soraqy.
Sonda da ol jyr alyby, Stalin sengen asyl jan,
Asyl janǧa bükıl bilık zor qūrmetpen bas ūrǧan! –
degenımde,
Tuystary boldy alǧandai nar soqqy,
Al qalyŋ jūrt ornynan tūryp ūzaq qol soqty, –
dep jalǧasady.
Jambyl jyraudyŋ esımı qai jerde de qūrmetteledı. Al endı özı tūrǧan, tırlık keşken auylda aitylǧan mynadai paryqsyzdyqqa jūrtşylyqtyŋ «ornynan tūryp ūzaq qol soǧuy» auru qiialdan tuǧan körınıs emei nemene? Ondai sözdı aitqan adamǧa qol soǧudan būryn qyzu qandy azamattar qol köterıp jürmesın deŋız...
Jalpy qazaq o dünielık bolǧan adamdar jaiynda eşqaşan jaman aitpaǧan. Marqūmdarǧa ǧaibat aitudy asyl dınımız de qūp körmeidı. Mūhtar aǧamyz bolsa, şyndyqty aitamyn dep sausaqpen sanarlyqtai az ǧana ūlylarymyzdyŋ aruaǧyn qorlap, sonysymen eldı şatastyryp, sol eldıŋ sözın söileitın, betke ūstaityn aqyn-jazuşylarynyŋ arasyn da alataidai büldırıp barady. Onyŋ Qyzyr daryp, baq qonǧan Jambyl jyraudyŋ aruaǧyna tıl tigızıp, älem tanyǧan alyp jazuşy Mūhtar Äuezovtı qaralauy, Säbit Mūqanovty aiyptauy, Äbdılda Täjıbaev pen Ǧali Ormanovtardyŋ atyna jasaǧan tūspaly aruaq attau emei nemene? «...ūltymyzdyŋ ūly aqyny Abai atamyzdyŋ keibır paiymsyz tuysqansymaqtary, Jambyl aqynnyŋ jaqynsymaqtary, Mūhtar Äuezovtıŋ, Säbit Mūqanovtyŋ, Äbdılda Täjıbaevtyŋ, Ǧali Ormanovtyŋ bauyrsymaqtary» (Şahanovtyŋ öz sözı) būl üşın renış bıldırmei, onyŋ atyna maqtau aituy kerek pe? Aita qoimaityn şyǧar...
Osyndaida ūly Abaidyŋ:
Sonda jauap bere alman men bişara,
Sızderge erkın tier, baiqap qara.
Ekı küimek bır janǧa ädılet pe?
Qany qara bır janmyn, jany jara, –
degen öleŋı oiǧa oralmai qoimaidy. Tırşılıgınde de altybaqan alauyzdyqtyŋ, künşıldıktıŋ zardabyn tartyp ötken jandardyŋ ekınşı ret küimegı şyndyǧynda ädılet pe?
Ras, otyzynşy jyldar oiranynyŋ oryny oŋailyqpen tola qoimaidy, zūlmat kezeŋnıŋ zardabyn älı qanşa uaqyt tartatynymyz bır Allaǧa ǧana belgılı. Ūltymyzdyŋ süt betıne şyǧar qaimaǧy – ziialy qauymynyŋ köpşılıgı atylyp, lagerlerge aidalyp, ärkım öz basymen qaiǧy bolyp ketken tūsta jaza basqandar, bırın bırı körsetkender bolǧan da şyǧar. Endı bıreulerdı aiyptau, qaralau qaǧazyna qol qoiuǧa mäjbürlegen de bolar. Mūnyŋ bärı jete zertteudı, saraptap, saralaudy, tarazylaudy qajet etedı. Bıreuden estıp, bır kıtaptan oqyp degendei, jalaŋ faktı jinap alyp dabyralata beru parasatty adamnyŋ ısıne jatpasa kerek.
Alǧy şepte Stalin esımın ūrandap jauyp tūrǧan oqqa ūmtylǧandarda esep joq boldy, mūrtty kösemge şyn senıp, qazasyna äkesı ölgendei qara jamylyp, eŋıregende etekterı tolǧandar qanşama? Sol mūrtty kösemdı şabyttanyp jyrǧa qosqandardyŋ barlyǧy kölgır me, atyna maqtau aitqandardyŋ bärı jaǧympaz, jaltaq, iaǧni «tufli jalaǧyştar» ma? Sol kezdegı aqyndardyŋ qaisysy Bas hatşyǧa maqtau aitpady, qai jazuşy şyǧarmasyna qospady? Ügıt-nasihatqa qūlai senıp, Lenin men Stalindı şynaiy ardaq tūtqandardy qaida qoiamyz?
Jambyl jyrau da jaŋa zamannyŋ saiasatyna şyn senıp, şabyttana jyrǧa qosty. Azdan keiın, kommunistık kezeŋdı jyrlaǧan jalǧyz Jäkeŋ ǧana ma edı? Kommunistık partiiany, Stalindı jyrlamaǧan aqyn ol kezde qaldy ma eken deseŋızşı?! Ony kemşılık demei, sol zamannyŋ bır erekşelıgı desek bolmas pa?
«Jaqynyŋdy jamandap, jaqsyny qaidan tabarsyŋ?» degendei, alyptarymyzdyŋ bärın osylaişa syzyp tastaǧanda mınsız asyldardy qaidan ızdermız? Däl osy qisynmen öleŋın jazyp, arasynda azdaǧan syrasyn ışıp, bala-şaǧalaryn äreŋ asyrap jürgenderdıŋ bärın aqyn-jazuşy qatarynan syzyp tastaimyz ba?
Ärine, Şahanov synady eken dep joǧaryda söz bolǧan alyptardyŋ tūǧyry tömendemeidı. Bügıngı zamandastardyŋ arasynda basarazdyq pen ökpe-renış örşi tüsedı demeseŋız, basqa dünie de özgerıp kete qoimaidy. Al tatulyq pen bırlıktı oilap jatqan kım bar deisız?..
Jaŋaǧydai ūlylardyŋ barlyǧyn biık tūǧyrynan yǧystyryp, qūzǧa qūldilatqanda bos qalǧan oryndy kım jailamaq? Ärine, ondai oryn bos qalmaidy. Äulielı orynnyŋ eşqaşan bos tūrmasy haq. Ol orynǧa kım jaiǧasady dep oilaisyz?.. Kırşıksız ömırbaian iesı deitındei, inenıŋ jasuyndai da kemşılıgı joq qai azamatymyz bar?.. Ümıtker belgılı...
Şahanov şyndyqty ǧana aitamyn dep qanşa şyryldasa da onyŋ: «Orazalindı basşylyq qyzmetınen taidyrdyq» degen sözıne de bügınde eşkım senbeidı. Özınıŋ sözımen aitatyn bolsaq, ondai jaǧdaidyŋ bolmaǧandyǧyna jazuşylardyŋ qūryltaiyna qatysqan, şyndyǧyn joǧaltpaǧan barlyq aqyn-jazuşy kuä.
Būl jerde men Mūhtar Şahanovtyŋ aqyndyǧyn, tıl, ūlt müddesı üşın etken eŋbegın joqqa şyǧaraiyn dep otyrǧan joqpyn. Joqqa şyǧara da almaimyn, şyǧaruǧa tyryspaimyn da. Äitse de, äleumettık jelılerde jazylyp jatqanyndai, aǧamyzdyŋ ädemı qartaia bılgenı jön edı. Bır-bırın ökpege qisa da ölımge qimaityn halyqpyz ǧoi, basşylyq qyzmetten ketetının, sailauǧa tüspeitının aldyn ala jariialaǧan Nūrlan Orazalinnıŋ soŋynan tas atpai-aq, soŋyra mūqatyp qaluǧa tyryspai-aq: «Jūmys barysynda bır-bırımızge artyq-kem aitqan tūstarymyz boldy, endı ketıp bara jatyr ekensıŋ, aman-sau bol» dep bır auyz jyly söz aitsa, aǧamyzdyŋ abyroiyna abyroi qosyla tüspes pe edı?! Mūqaǧalidy mūqatuǧa tyryspai-aq aqyndyǧyn asqaqtatyp, öleŋınıŋ bır-ekı jolyn jatqa oqyp jıberse, qandai jarasymdy bolar edı?! Jyr alyby Jambyl atamyzdyŋ atyna bır auyz jyly söz aitsa, Jäkeŋnıŋ ūrpaqtary töbelerıne köterıp öter edı-au! Ūlt müddesı üşın asa qajettı auyzbırlıkke, yntymaqqa ūmtylu degenımızdıŋ özı de osy bolmas pa edı? Ony aitar aǧalar qaida?..
Nüsıpbai ÄBDIRAHYM,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı.
