Məskeudegı jalǧyz qazaqtyŋ kiız üiınıŋ törınde arlan qasqyrdyŋ terısı kerege basynan bırşama biıkteu jerge ılınse de qūiryǧy jerge tiıp, otauǧa erekşe paŋdyq berıp tūratyn edı. Col qasqyrdyŋ terısı joǧalyp kettı, qoldy boldy. Jolsaparda ūzaq jürıp, üige bıraz uaqyt bas sūqpaǧanyma özımdı kınəlaudan basqa amalym qalǧan joq. Işım udai aşydy. Düniege qyzyqqandyqtan emes. Būl terı sonau balalyq şaqty eske salar eskertkıştei, osynda oqyǧan studentterdıŋ közındei bolǧan öte bır qymbat dünie edı. Endı mıne sonyŋ barlyǧyn ötken şaqpen ǧana əŋgımelep otyrǧanym ökınıştı. Tör aldynda, Qazaqstan Respublikasynyŋ tuynyŋ qasynda, dalamnyŋ qasiettı ruhyn paş etkendei, ata-baba dəstürınıŋ bır saltanatyndai bolyp tūratyn. Esıkten kırgen bette menı sonau alaŋsyz balalyq şaǧyma tırı qasqyrdy közbe-köz körgen atyna zaty sai, Aqtoǧai degen qart Qarataudyŋ bökterındegı auylyma bır aparyp qaitaratyn.
Endı mıne qasqyrdyŋ terısın emes ömırdıŋ bır bölşegın joǧaltqandaimyn. Būdan bırneşe jyl būryn jūmys bölmeme Məskeudegı Halyqtar Dostyǧy unversitetınde oqityn bır top studentter kırıp keldı. Qoldarynda qomaqty zattary bar. Oqu jyly bastalǧaly on kündei bolǧan, elden kelgen betterı. El jaŋalyqtaryn, şarualaryn aityp, məz bolyp qaldyq.
Aldaǧy jūmys josparlarymen bölıse otyryp, əkelgen zattaryn körsete bastady. Qazır Qazaqstanda qyzmette jürgen, ol kezde Halyqtar Dostyǧy universitetı jəne bırneşe universitetterde oqityn qazaqstandyq studentterdı bırıktıretın «Sana» atty jastar qoǧamynyŋ basşysy Janbolat pen əlı de osy unversitet ırgesınde jürgen Kamşat: «Apai, mynau sızge syilyq, Oraldan keldı» dep, qasqyrdyŋ jəne sarǧyş öŋdı dala tülkısınıŋ terısın ūsyndy. Taǧy bırneşe qazaqtyŋ ūlttyq kiımderın sızde bolsyn dep qaldyrdy.Qasqyr terısın bölme törıne ıldım. Aqsūr tüstı, arqa jalynan qūiryǧynyŋ ūşyna deiın qara jolaǧy bar, qalyŋ jündı kültelengen juan qūiryǧy jerge səl timei tūrǧan qasqyrdyŋ terısı osy körınısımen-aq tırısınde qasqyr bıtkennıŋ sūluy, arlany bolǧanyn paş etıp tūrǧandai. Süisıne qaradym, būl qasqyrdy būryn körgendeimın. Ol kezde əlı mektepke barmaǧanmyn, şamasy alty-jetılerde bolsam kerek. Əkem marqūm qūralaidy közge atqan mergen kısı bolatyn. Keŋes kezındegı aŋşylar qoǧamynyŋ qūrmettı müşesı. Myltyǧy qaşan da törde ılulı tūratyn. Bızdıŋ üi kez kelgen mausymda, təulıktıŋ kez kelgen uaqytynda oblystan keletın aŋşylardyŋ beketı siiaqty edı. Anam mektepte mūǧalım bolsa da, erteŋgı sabaǧyna daiyndala jürıp, qonaq kütuge renjımeitın. Əkemnıŋ özı de jiı-jiı aŋǧa şyǧyp, arqar (ol kezde Qaratau jotalarynda arqar köp bolatyn), qoian, keklık, qyrǧauyl alyp keletın. Şarbaq ırgesınde irektelgen arqar qūljalarynyŋ müiızderı jatuşy edı. Qyzyl qoŋyr tüstı, tūrqy ırı, aiaqtary juan aty men qūlaqtary salpaŋdaǧan jüirık, qyzyl tazysy babynda tūratyn. Jeŋgelerı əkemdı «Būzaqy» dep atauşy edı. Bır əulettıŋ eŋ kışısı, on jetı qūrsaq kötergen əjemnıŋ kenjesı bolǧandyqtan, erke bolyp össe de, jastaiynan qandy qyrǧyn soǧysqa qatysqanynan ba, əlde alǧyrlyǧynan ba, kez kelgen şaruaǧa yŋǧaily, barlyq ıstıŋ közın taba bıletın əkem dombyra tartyp əsem qoŋyr dauyspen ən de salatyn. Qiian şettegı Qaratau bökterı arasyndaǧy kışkene auylda tūrsa da közı aşyq, jaŋalyqqa qūmar, qazaqşa-orysşa sauatty söilep, taza jazatyn, jazuy marjandai bolǧan. Tehnikany da jetık meŋgergen, motordy şaşyp tastap jiiatyn şeberlıgı, jürgızuşılık önerı qatarynyŋ arasynda aŋyzǧa ainalǧan edı. Maldy soiyp jılıktegende, qoly-qolyna jūqpaityn. Üide sol zamanda sirek kezdesetın patefon, radio, motosikl, şaŋǧy, konki, doiby tastary bırneşe taqtasymen bolatyn. Öz aramyzda jarystar ūiymdastyratyn. Auyl qarttary renjısıp qalsa, mal soiyp, üige şaqyryp tatulastyryp jüretın, sol kezde bızder önerımızdı körsetıp bırımız bilep, bırımız ən aityp, bırımız əkemız şyǧarǧan öleŋdı jatqa oqityn edık. Eşqaşan tausylmaityn auyl tırlıgınde, jiı jolsaparǧa şyǧa jürıp, özı jürgızuşı, özı satuşy edı. Sonyŋ bərıne uaqyt tapqanyna qazır taŋǧalamyn. Sol künı aŋǧa şyǧuǧa jinaldy ma, şaǧyn ūialary bar qyzyl kırpışke qorǧasyn qūiyp bytyralar daiyndady.
Mūndai kezderı qasynan qalmai jüretın ədetım. Əkem de menıŋ jürgenımdı qalaityndai körınıp tūratyn. Ūly şetınep ketıp, tört qyz qatar tuylyp, menen keiın ūzaq kütken ekı ūly düniege kelgennen be, betımnen qaqpai, menı «Qara qasqyrym» dep erkeletetın. «Əlı bərıŋ osy qyzdy kütıp alyp, şyǧaryp salyp jüresıŋder» deitın ünemı. «Alysqa ketetınımdı qaidan bıldı eken» dep oilaimyn keide. Auyl tünı erte keledı emes pe, şaruany rettep jatyp qaldyq, qai uaqyt ekenın bılmeimın üidıŋ artqy jaǧyndaǧy jalǧyz terezenı tarsyldata: «Şango, Şango tūr, qasqyr şapty, qyryp barady, myltyǧyŋdy al, tez şyq!» degen dauystan oiandym.Japon soǧysyna da qatysyp, eldıŋ soŋynan qyryq altynşy jyly oralǧan əkemdı qūrdastary «Şango» ataityn, būl japonşa «Şyǧys Batyry» degen syily söz dep qaljyŋdaityn. Aldyŋǧy bölmedegı, aŋşylarǧa tən sergek jatyp, şapşaŋ qimyldaityn əkemnıŋ bılte şamdy jaǧyp kiınıp jatqanyn estıp jatyrmyn. Esık saŋylauynan tüsken şamnyŋ jaryǧymen men de tūryp üstıme qolyma ılkkendı kiıp, onymen qoimai bauyrlarymdy oiatyp, esıkke qarai ūmtyldym. Əkem qabyrǧada ılulı tūrǧan myltyǧyn alyp, anama «Balalardy dalaǧa jıberme» dep, esıktı nyǧyrlai jauyp, syrtqa şyqty. Şapşaŋ qimyldap, terezenıŋ aldyna keldım. Auyl itterınıŋ qyŋsylap jylaǧandai jan dauystary estıledı. Əkemnıŋ: «Syrttan, Syrttan» degen aiqaiy alystap barady. Tysta qyzyl tazydan basqa töbet ittıŋ ekı kışkene küşıgı de qyŋsylaidy. Sol jyly qalyŋ qar jauǧan, qazır ondai qar joq qoi! Bızdıŋ tau jaqtaǧy biık şarbaq qardan körınbei qalatyn. Syrtqy esık qysqy aiazdan ısınıp tolyq jabylmai tūr, men qorqa basyp, esıkke jaqyndadym. Sol kezde «Qaida barasyŋ?» dep artymnan qolynda fonar şamy bar anam da keldı. Odan ərı batyldanyp, esıktı jailap iterıp qaldym. Aspan şaidai aşyq. Aidyŋ jaryǧy, qoldaǧy şamnyŋ jaryǧy… Taŋ atyp qalǧan siiaqty. Qardyŋ üstınde şuaqqa bölenıp közı ottai janyp, şamasy būzaudai aqsūr tüstı, basy dəu, kültelengen juan qūiryǧy jerge qarai salbyraǧan ülken qasqyr tūr. Yryldai ma, əiteuır auzy aşylyp, ezuı yrjiyp, aq tısterı körınedı. Ol qorqatyn emes, kelseŋ-kel dep, keudesın kerıp bızge qarap maŋǧazdanyp tūr. Qūddy şeber müsınşı jasaǧan eskertkış sekıldı. Bükıl əlemdegı qasqyrlardyŋ patşasy dersıŋ! Erekşe paŋdyq bar, şırkın! Moiynyn bolar-bolmas qana erıne būryp, ədeiı appaq ūzyn tısterın körsetu üşın auzyn aşyp tūrǧandai. Qorqynyştan ba, əlde əjemnıŋ aitqan ertegısınen ǧana bıletın qasqyrdy öŋımde körıp tūrǧanyma tüsınbegenım be, bərın ūmytyp, arbalǧandai qozǧalmastan qanşa tūrǧanym esımde joq. Qasqyrdyŋ sol tūrysy suretke tüsırgendei jadymda əlı künge deiın saqtalyp qaldy. Keiınnen qasqyrdyŋ talai eskertkışın kördım. Bıraq olardyŋ bırde-bıreuı maǧan ūnaǧan emes. Ətteŋ müsınşı emespın! Kerılıp tūrǧan arlannyŋ auyl adamdaryna tigızgen ziianyna qaramastan, sol bır səttegı eskertkıştei sūlu beinesı üşın jaqsy körıp, köpke deiın ūmyta almadym. Qasqyr jaily əŋgıme bolsa qalsa, keşe ǧana körgendei köz aldyma keledı de tūrady. Studentterdıŋ syiyn alyp tūryp, «mynau özı sol qasqyrdyŋ tūqymy emes pe?» degen, sūraq keude tūsymdy bülk etkızdı…
Esık tūtqasyna ūmtylǧan anam men menı tars etıp atylǧan myltyq dauysy selk etkızdı. Kerılıp tūrǧan qasqyr qaŋq etıp, biık şarbaqtan körşınıŋ qorasyna qarai sekırıp joq boldy. Bızden ekı üi aryraq tūratyn Sərsen molda degen atamyz bar edı.Qasqyr solardyŋ qorasyna tüsıptı.Būzaulaiyn dep tūrǧan siyrynyŋ dauysyn estıp, şal men kempırı şamyn ūstap qoraǧa qarai jügıredı. Özıne qarai atylǧan qasqyrdy körıp, atamyz esıkpen qasqyrdyŋ basyn qysa qoiady. Bükıl auyldy şulatqan qasqyrdy kempır-şal on minut töŋıregınde ūryp alady.Sol kezde seksenge kelıp qalǧan atamyz, myqty-au arlan qasqyrdy esıkpen qysyp ūstap tūrǧan dep oilaimyn qazır. Qairan auyldyŋ qarttary! «Tau balasy tauǧa qarap ösedı» degen osy emes pe!?Qasqyrmen jekpe-jekke tüsken talai tülkı-qasqyr alyp jürgen əkemnıŋ qyzyl tazysy sol aiqasta ajaly tura kelıp tūr ma, əlde küşı səikes kelmedı me, «jaqsy it ölıgın körsetpeidı» degen ras eken, auyldan ketıp, süiegın taptyrmady. Əkemnıŋ aŋşylyqpen qoştasuynyŋ basy osylai bastaldy-au deimın. Sodan berı üidıŋ bosaǧasyna it qūtamaityn boldy. Būl qasqyr auru qasqyr eken dep, erteŋıne audannan dərıgerler kelıp, auyldaǧy qasqyrǧa jaqyndaǧandarǧa ine salyp bır ai emdedı.Arlan qasqyr menıŋ kışkene auylymdy bır ai osylai əlekke salǧan edı. Balalyqpen qasqyrdy endı körmeitın boldym dep, ony öltırgenderge ıştei renjıp men jürdım. Al ton tıktırem dep jürgende, auru taratuy mümkın dep dərıgerler örtep jıbergen qasqyr terısınen aiyrylǧanyna marqūm Sərsen atam talaiǧa deiın qinalyp jürdı. Terını törge ılgennen keiın, osynyŋ bərın eske tüsırıp, «Menı Məskeuge keltırgen taǧdyr, senı qalai keltırgen?», degen sözdı dauystap aitqanymdy baiqamai da qaldym. Jarty ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende sūlu qasqyrmen qaita kezdeskendei boldym. Osylai taǧdyr būiryǧymen kelgen terını Elbasy syilaǧan kiız üidıŋ törıne yrym etıp ılıp edım. Sonau balalyq kezdegı bır səttık körnıstei taǧy da, sūlu qasqyr közden ǧaiyp boldy… Ol alysta qalǧan balalyq şaǧymdy, kündız esten, ūiyqtasam tüsımnen ketpeitın auylymdy köz aldyma keltırıp tūruşy edı. Kımnen boldy eken? Qalai ǧana batyly bardy eken? Jazda bır myqty qazaq toi ötkızıptı osy kiız üide, qūdaǧa ma, qūdaǧiǧa ma ılu etıp berdı me? Əiteuır, osy qazaqtyŋ kiız üiıne ziiannyŋ bərı tek özımnıŋ qazaǧymnan keledı de, tūrady. Onysy nesı eken?
Jarqyn UTEŞOVA, Mäskeu
Uteşova Jarqyn Qoŋyrbaevna,1956 jyly, 17 ianvarda, Jambyl oblysy, Sarysu audany , Aqtoǧai auylynda düniege keldı. 1973 jyly mekteptı, 1974-1980 jyly Almaty qalasy,Abai atyndaǧy Pedagogikalyq inistitutyŋ, Jaratylys tanu (EGF) fakultetınıŋ himiia–biologiia mamandyǧyn bıtırdı.1980-1988 Aqtau qalasynda № 11 metepte mūǧalım jäne direktordyŋ orynbasary boldy. - 2005-2007 jyly Mäskeu qazaq balalaryn qazaq tılınen oqytu üşın,Qyzylorda qalasy, Qorqyt –Ata atyndaǧy universitettıŋ , filiologiia fakultetın syrttai oqyp aiaqtady. -1988 jyldan,Mäskeu qalasynda sol künnen Mäskeu qazaq diasporasynda qoǧamdyq, volonterlık jūmyspen ainalysyp, qazaq diasporasy balalaryn ana tılınen oqytyp keledı. - 2000-2008 jyldary, Mäskeudegı «Qazaq tılı» qoǧamynda Töraǧanyŋ orynbasary boldy.QR-nyŋ Reseidegı Elşılıgımen bırge qazaq halqynyŋ mädenietın, ana tılın şet elde ūlyqtau jūmystaryna qatysuda. -2008 jyldan Mäskeu qalasynda, «Halyqtar dostyǧy men ūlttyq mädenietterın saqtau jäne qoldau «Astana» qoryn qūryp, osy künge deiın osy qordyŋ prezidentı. - 2004-2014 jyldary üzbei,Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ jarlyǧymen QR –da qazaq tılı men ädebietı boiynşa Qazaqstanda ötetın «Qazaqstan –ata jūrtym, qasietım –ana tılım» atty Halyqaralyq olimpiadaǧa diaspora balalaryn oqytyp, öz qarajatymen qatysty.Nätijesı: 6 oquşy Qazaqstanǧa oralyp,qyzmet etude. -2005-2010 jyldary Resei Syrtqy Ister Ministrlıgınıŋ Nahabinodaǧy golf-klubyna Elbasy N.Ä.Nazarbaev syilaǧan kiız üidı qamorlyqqa alyp, «Nauryz» merekesı, «Elşıler künı», «Qariialar künı», «Densaulyq künı» atty keşter ötkızıp otyrdy. - 2003- 2010 jyldar aralyǧynda Aqtöbe, Türkıstan, Taraz, Şymkent, ölkesındegı tarihi jerlerge, Mäskeudegı qazaq qariialary men qazaq balalaryn bırneşe ret , tegın saiahatqa apardy. -2005 j.Mäskeudegı qazaq diaspora ömırıne arnalǧan,«Jüregımnıŋ jügı köp», -2006 jyly «Mäskeu Qazaq tılı qoǧamyna -15 jyl» atty kıtaptary jazylyp şyqty. - 2007 jyly «Saǧynyşym jyryma qanat bergen» atty kıtaby jaryq kördı. -2010 jyly, Ekı el arasyndaǧy dostyq köpır atty taqyryppen, «Mäskeu: Ömır özen» atty kıtabynyŋ Almatydaǧy Jazuşylar üiınde , Taraz qalasynda, Sarysu audanynda , Qordai audanynda osy kıtaptyŋ tūsaukeserı öttı. - 2012 jyly Belorussiia memleketınde ötken «Älem ūlttarynyŋ folklory» atty festivalda gran-pridı jeŋıp alǧan, qazaq jastarynyŋ jetekşısı boldy. Nätijesınde jeŋımpaz oquşy Qazaqstandaǧy joǧarǧy oqu orynyna grantqa qabyldandy. -2014 jyldan QR –nyŋ Reseidegı Elşılıgınıŋ Resei boiynşa qazaq tılınen ūiymdastyryp kele jatqan olimpiadasynyŋ belsendı alqa müşesı. - 2016 jyly, «Ūlt qasietı» nemese «Mäŋgılık eldıŋ syrttaǧy ūrpaqtary» atty kıtaby jaryq kördı. Osy jyly, Mäskeu Ūlttar üiınde, «Ädebiette şekara joq» , 2021 jyly « Poeziiada şekara joq» keşterı öttı. Keşke Mäskeude tūratyn ūlttar ökılderı qatysty. - 2017 jyly Orynbor qalasyna qazaq jastarymen «Ūlttyq tılımız jäne mädenietımız» atty kezdesuge şaqyryldy.Osy jyly qazaqtyŋ bel aqyny Tölegen Aibergenovtyŋ 80-jyldyq toiyn Mäskeudegı Ūlttar üiınde ötkızdı. -2018 jyly, Mäskeu qalasynda ,QR-nyŋ Reseidegı Elşılıgımen bırge «Orenburgskii put Ahmeta Baitursynova» atty kıtaptyŋ tūsaukeserın, 2021 jyly Ahmet Baitūrsynovqa arnalǧan « Ūlt ūstazy» atty döŋgelek stol otyrysyn ūiymdastyrdy. -2020 jyly,21-fevralde «Abai-175» toiyna arnap,Qazaqstannyŋ Reseidegı jäne Germaniiadaǧy Elşılıkterınıŋ qoldauymen, Germaniia memleketınıŋ Berlin qalasynda «Euraziia aqyndary» atty ädebi-muzykaly keş ötkızdı.Būl keşke Evropadaǧy memleketterde tūratyn qazaq diasporasy ökılderı qatysty.Estafeta Fransiiada tūratyn qazaq diasporasy ökılderıne tapsyryldy. Aldaǧy uaqytta Abaidy , qazaq halqyn şet elderge tanystyru maqsatynda, Amerika ştattarynda osy taqyrypta keş ötkızu josparlanuda. Mäskeu qalasynda jyl saiyn ötetın «Nauryz» merekesınde 2000 jyldan osy künge deiın, qazaqtyŋ ūlttyq būiymdarynan körme ūiymdastyryp keledı. Qazaqstannyŋ Reseige şekaralas oblystarynnan ūlttyq būiymdar körmelerı ūiymdastyru josparlanuda. Mäskeudegı jergılıktı ükımetpen bırge barlyq qoǧamdyq jūmystarǧa qatysyp keledı. Şet elde tūryp jatqan 35- jyl ömırın qazaq halqy mädenietın,salt-dästürın, tılın saqtau jolyna jūmsauda. Uteşova Jarqyn Qoŋyrbaevna, Halyqaralyq Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı, Qazaqstan Respublikasy Jurnalister Odaǧynyŋ müşesı, Qazaqstan Ūlttyq «Ana tılı» gazetınıŋ Reseidegı ştattan tys koorospendentı, Mäskeu qalasyndaǧy, «Halyqtar dostyǧy men ūlttyq mädenietterın saqtau jäne qoldau «Astana» qorynyŋ prezidentı."Adyrna" ūlttyq portaly
