Tehnika ǧylymdarynyŋ doktory, professor Saiat Ybyrai 2010 jyly «sopylar ısı» boiynşa 12 jylǧa bas bostandyǧynan airylǧan bolatyn. Mıne, soŋǧy 8 jyl boiy ziialy qauym ökılderı men qoǧam Saiat Mūratūlyn bostandyqqa şyǧaru turaly bilıkke talap qoiumen kele jatyr. Osy talap-tılektıŋ äserı bolsa kerek, künı keşe professor merızımınen būryn bostandyqqa şyqty. Matrisa.kz Saiat Ybyraidyŋ advokaty Abzal Qūspanmen habarlasyp, az-kem sūhbattasqan edı.
– «Sopylar ısı» boiynşa aiyptalǧan Saiat Ybyraidyŋ bostandyqqa şyqqany qūtty bolsyn. Professordyŋ bostandyqqa şyǧuyna qūqyq qorǧauşy retınde sızdıŋ eŋbegıŋız köp sıŋdı dep oilaimyz...
– Rahmet. Qatty quanyp jatyrmyz.
– Künı keşe ǧana bır top ziialy qauym ökılderı Saiat Ybyraidy türmeden bosatu turaly prezidentke hat jazyp edı. Aǧamyzdyŋ azattyqqa şyǧuyna osy hat äser ettı me?
– Saiat Ybyraidyŋ bostandyqqa şyǧuyna ziialy qauym ökılderınıŋ aşyq hattarynan bastap, ärbır azamattyŋ tılekşı bolǧany äser ettı dep oilaimyn. Sondai-aq, qataŋ rejimdegı tüzeu koloniiasynda otyrǧanda aǧamyz özın tärtıptı ūstap, qoǧamǧa paidaly jūmystarmen ainalysty.
Jalpy adamdy eŋbekpen tüzeu kerek degen būrynnan kele jatqan qaǧida bar. Osyǧan säikes, aǧamyz tüzeu mekemesınde ekı monografiia jazyp, robot qūrastyrdy. Bır ǧana Asqar Jūmadıldaev aǧamyzdyŋ özı bır emes, bırneşe ret Saiat Ybyraidy bostandyqqa şyǧaru turaly batyl pıkır bıldırdı.
Osyndai qoǧam ökılderınıŋ talap-tılegı qylmystyq atqaru jüiesı men ŪQK basşylaryn oilandyrsa kerek. Äitpese, osy jyldyŋ 15 aqpan künı Semei qalalyq soty bızdıŋ ötınışımızdı oryndaudan bas tartqan edı. Al bügın Şyǧys Qazaqstan oblystyq sotynyŋ apelliasiialyq alqasy Saiat Ybyraidy bostandyqqa şyǧaru turaly şeşım şyǧardy. Qūdai qalasa, aǧamyz bügın bostandyqqa şyǧady.
– Saiat Ybyraidy ziialy qauym ökılderınen bastap, qarapaiym azamattarǧa deiın kınälı emes dep esepteidı. Demek, aldaǧy uaqytta atalǧan azamatty aqtau jūmystaryn jürgızesızder me?
– Men üşın qazırgı taŋda Saiat Ybyraidyŋ aman-esen bostandyqqa şyǧyp, otbasymen qauyşqany maŋyzdy. Al endı aqtalu mäselesın säl demalyp alǧannan keiın özı aitady ǧoi dep esepteimın. Jalpy ol kısınıŋ josparynda sottasyp, daulasu degen mülde joq.
Mäselen BŪŪ adam qūqyqtary jönındegı komitetke aryzdanu üşın ekı apta boiy onyŋ jai-japsaryn oqydym. Alaida aǧa «Abzal, halyqaralyq ūiymdarǧa aryzdansaq, Qazaq elınıŋ imidjıne kerı äser etedı» dep menı toqtatty.
Sondai-aq, Saiat Mūratūly älemdık deŋgeidegı ǧalym bolǧandyqtan halyqaralyq matematikter ūiymymen bailanys ornattyq. Atalǧan ūiym ǧalymdy qoldap, hat jazamyz degende, oǧan da qarsy boldy. Negızı, menıŋ Saiat Ybyraidyŋ ısımen ainalysyp jürgenıme 8 jyl boldy.
Sonda bır baiqaǧanym - aǧamyz Qazaqstanda robototehnika institutyn qūryp, jūmys jürgızgısı keledı. Sondyqtan da ǧalym aqtalyp uaqyt ötkızgenşe, elımızdegı ǧylymdy damytuǧa niettı bolyp otyr. Eger ol aqtalatyn bolsa, halyqaralyq emes, elımızdıŋ sotyna aryz-talap tüsıruı mümkın. Öitkenı ol tüzeu mekemesınde otyrǧanda şeteldık ūiymdarǧa şaǧymdanudan bas tartqan edı.
– Batys memleketterınıŋ yqpalymen elımızge kelgen kez-kelgen dıni aǧym ökılıne şartty jaza taǧaiyndalyp, bostandyqqa şyǧady. Al «sopylar ısı» boiynşa aiyptalǧan top nege ūzaq uaqyt türmede otyrdy?
– Öte dūrys mäselenı köterıp otyrsyŋ. Mäselen, şet elden kelgen dıni aǧymnyŋ artynda tegeurındı sūrauşysy tūr. Aitalyq, İegova ökılderınıŋ artynda Ündıstan, taǧy bır dıni sektanyŋ artynda Ūlybritaniia syndy yqpaldy memleketter bar. Sondai-aq, elımızdegı uahabilerdıŋ artynda Saud Arabiiasy siiaqty qarjylyq mümkındıgı zor joqtauşysy bar.
Al sopylyq ılımnıŋ qazaqtan basqa sūrauşysy joq. Onyŋ üstıne, tarihqa köz jügırtetın bolsaŋyz, sopylyq ılımdı taratuşylar ömır boiy zardap şegıp kele jatqanyn baiqaisyz. Öitkenı, sopylar uahabiler siiaqty qara küşke jügınıp, qūityrqylyqqa barmaidy.
– Saiat Ybyraidan bölek «sopylar ısı» boiynşa İsmatulla Maqsūmnyŋ ūzaq merızımge sottalǧany belıgılı. Bolaşaqta atalǧan azamatty bostandyqqa şyǧaru jūmystary jürgızıle me?
– Men 8 jyl boiy Saiat Ybyraidyŋ qūqyq qorǧauşysy bolyp eŋbektendım. Al İsmatulla Maqsūmnyŋ advokattary ne ıstep jatqanynan habarym az. Kezınde būl azamatqa qatysty abai.kz, masa.kz siiaqty saittarda maqala jazylǧanda, öz oiymdy bıldırıp jürdım.
Alaida ol kısınıŋ advokaty «İsmatulla Maqsūmnyŋ ısın būqaralyq aqparat qūraldaryna şyǧarmaularyŋyzdy sūraimyn. Iske qatysy joq azamattar sūhbat bermeŋızder» degen bolatyn. Osydan bastap İsmatulla Maqsūmnyŋ ısıne qatysty qandai da bır pıkır bıldıruden tyiyldym. Sondyqtan da atalǧan ıske bailanysty naqty jauap bere almaimyn.
– Jaŋaözen köterılısıne qatysty ısten bastap, är türlı daulardyŋ basy-qasynda özıŋız jürsız. Ūlttyq mäselelermen ainalyspai-aq, typ-tynyş jüre bermeisız be?
– Qoǧam qazır qazaq jäne orys tıldı orta bolyp, ekıge bölınıp alǧan. Qazırgı taŋda orys tıldı BAQ aqparat keŋıstıgınde ülken salmaqqa ie bolyp otyr. Olar ne jazsa da, bilık aiaǧynan tık tūryp, jauap berıp aqtalyp jatady. Al qazaq tılınde jazylǧan mäselege bilık män berıp, nazar audarǧan emes.
Bıraq soŋǧy kezderı naqty küş qazaq auditoriiasyna auyp bara jatqany belgılı bola bastady. Mysaly, jer dauynda qazaq qoǧamy dür sılkınıp, bilıktıŋ aiaǧyn aŋdap basuyna äser ettı. Sondai-aq, ratel.kz saityna qatysty jaǧdaiǧa bailanysty orys tıldı BAQ şulap edı, oǧan bızdıŋ qazaq BAQ qosylyp kettı.
Alaida, onda bolyp jatqan oqiǧalar üşın qazaq bärı bırdei alaŋǧa şyqpaidy. Sebebı atalǧan saittar ūlttyq mäselenı köterıp, qazaqtyŋ mäselesıne bas auyrtqan emes. Jalpy men halyqtyŋ alaŋǧa şyǧyp qana emes, sonymen qatar zaŋ boiynşa öz qūqyqtaryn sauatty qorǧaǧanyn qalar edım.
Ūzyn sözdıŋ qysqasy, men ūlttyq mäselege bilıktıŋ nazar audaryp, jūmys jürgızgenıne yqpal etkım keledı. Jaqsy köreiık, jek köreiık, qalai bolǧanda būl bilık – qazaqtyŋ bilıgı. Sondyqtan da ekıjaqty ymyralasyp jūmys jürgızgen äldeqaida tiımdı.
– Saiat Ybyraidyŋ bostandyqqa şyǧuy bilıktıŋ jūmsaryp, qazaqqa bet būruy dep esepteisız be? Sondai-aq Saiat Ybyraidyŋ bostandyqqa şyǧuy salafizm idelogiiasyn tejeuşı küş bola ala ma?
– Menıŋ oiymşa, bilıktıŋ ūstanymy jūmsaryp, qazaqqa bet būra bastady. Öitkenı, soŋǧy kezderı qazaq tıldı ortanyŋ ünı, beinelı türde aitsaq, qattyraq şyǧa bastady. Eger aldaǧy uaqytta qazaq tıldı azamattarǧa bilık qysym körsete beretın bolsa, onyŋ arty ülken mäselelerge alyp keledı.
Mūny bilık qazırgı kezde tüsıne bastady dep oilaimyn. Al Saiat Ybyraiǧa keletın bolsaq, ol «Eger dıni mäselede qoǧamǧa kerek bolmasaq, onda bız jūmysymyzdy toqtatyp, ǧylymǧa keteiık» dep otyr. Naqtyraq aitsam, ol elımızdegı robotehnikany damytyp, jūmys jürgızuge müddelı.
Menıŋ oiymşa, būl jūmystar qazaqqa az qyzmet emes. Al endı dıni mäselege memleket tıkelei özı aralaspasa, būl kısı endı aralaspaidy. Eger memlekettıŋ özı şaqyryp, idelogiia mäselesınde aqyl-keŋes sūramasa endı ol dın mäselesıne kırıspeidı.
– Jaŋa sız Saiat Ybyraidyŋ halyqaralyq ūiymdarǧa şaǧymdanbaǧanyn aittyŋyz ǧoi. Jalpy, būdan basqa aǧamyzdyŋ qandai qasietterın erekşe atap aitar edıŋız?
– Türmede otyryp ekı bırdei ırı ǧylymi monografiia jazdy. Sondai-aq, öndırıske qajettı ekı robotty qūrastyryp şyǧardy. Mysaly, būǧan deiın qūrastyrylǧan robottar döŋgelek arqyly qūrastyrylǧandyqtan keibır jerden öte almaityn.
Al aǧamyz qūrastyrǧan robat adam siiaqty jürıp, kez-kelgen kedergıden öte alady. Būdan bölek, Saiat Mūratūlynyŋ türmede otyrsa da erık-jıgerınıŋ myqty bolǧany taŋǧaldyrady. Saiat aǧamen jolyǧuǧa barǧanda türmedegı qyzmetkerler basyŋnan baqaişyǧyŋa deiın mūqiiat tekseredı.
Tımıskı tekseruden şarşap aǧanyŋ aldyna aşulanyp baratyn kezderım bolady. Alaida, professordyŋ aldyna aşulanyp baryp, ülken küş-jıger alyp şyǧamyn. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, bostandyqta jürgen myna bızdermen salystyrǧanda 8 jyl türmede otyrǧan Saiat aǧanyŋ ruhy myqty.
Sūhbattasqan Hamzat Rahymbekūly,
http://www.matritca.kz
