HH ǧasyr Qazaqstan üşın eŋ auyr jäne azapty kezeŋ boldy. Qazaq halqy aştyq, ädıletsız qudalau men soǧys, köterılıs, küştep qonys audaru saiasatyn bastan keşırıp, milliondap qyryldy. Stalindık jüie eldı, halyqty saqtap qaluǧa tyrysqan ūlt ziialylaryn qudalap, saiasi quǧyn sürgın ūiymdastyrdy. Olardyŋ ışınde Alaş arystarynan bastap, qarapaiym şarualarǧa deiın bar edı. Otyzynşy jylǧy qyrǧyn keiın de jalǧasyn tapty. Keŋes-german soǧysynda da qudalau şaralary jürıp jatty, al soǧystan keiın tarihty, ädebiettı zerttegender de qyspaqqa alyndy. Soǧysta Germaniia tarapyna ötıp, «Türkıstan legionynda» soǧysqandar jaily älı naqty aqparat joq, olardy aqtau şaralary ıske aspai jatyr.
Qazaqstan täuelsızdıgın qalpyna keltırgen sätten bastap, repressiiaǧa ūşyraǧandardy aqtau şaralaryn bastady. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary saiasi quǧyn qūrbandarynyŋ basym bölıgı aqtaldy, alaida tolyq emes. Sondyqtan soŋǧy jazyqsyz tūlǧa aqtalǧanşa būl jūmys jürgızıluı tiıs degen pozisiia bar jäne ol ıske asuda.
Qazaqstanda 2020 jylǧy 24 qaraşada Memleket basşysynyŋ tapsyrmasyna säikes saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūryldy. Komissiianyŋ jūmys josparynda 19 ıs-şara qarastyrylǧan. Olar aşarşylyq jyldarynan bastap jazyqsyz qudalanǧandardy aqtap, arnaiy qūjattardy köterıp, arhivtı tekseru üstınde. Tarihymyzda azattyq üşın arpalysyp ötkender az emes. Otyzynşy jylǧy qoldan jasalǧan aşarşylyqta 372 resmi köterılıs bolyp, onda ondaǧan myŋ adam qaza tapty. Onyŋ barlyǧy derlık esımı aqtalyp, ädılettı tarihi baǧasyn almady. Būl ūlt pen ata baba aldyndaǧy oryndaluy tiıs boryştyŋ ötelmegendıgı ıspettes sipattalyp keledı. Araǧa jyldar salyp, sol bozdaqtardy aqtau jūmystary da bastaldy. El arasynda «basmaşylar», al şyndyǧynda azattyq üşın küreskenderdı saiasi tūrǧydan aqtau boiynşa memlekettık komissiia qūryldy.
Jalpy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau komissiia būryn da boldy. Ol tura deputat Berık Äbdıǧaniūly bylai dep pıkır bıldırgen edı: «Qūrbandardy aqtau komissiiasy būryn da boldy. Bıraq belgılı bır baptar boiynşa quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdar sol zaŋnyŋ aiasynan tys qaldy. Mäselen, «banditizm» baby boiynşa aiyptalǧandardyŋ arasynda aqtalǧandar joq edı. Negızınde olar qaraqşylar nemese banditter emes edı ǧoi. 1928, 1931, 1933 jyldary maly tärkılengende bilıkke baǧynbaǧandar boldy, olardyŋ bır bölıgı aqtalmady. Olardyŋ arasynda adam öltırgen adamdar da boldy, olar aqtalmai qaldy. Olar «qyzyldardy» öltırdı. Menıŋşe, sol köterılısterge qatysuşylardyŋ köpşılıgı aqtalǧan joq. Osy komissiiada jūmys ıstei otyryp, aqtalǧandardyŋ basym bölıgı 1989-1992 jyldar aralyǧynda ekenın kördık. Al aqtalmai qalǧandardyŋ köpşılıgı adam öltırgenı üşın qylmystyq ıster boiynşa sottalǧandar. 1993 jylǧy zaŋda sottalǧandardy, sot ükımımen atylǧandardy jäne aty şuly «üştıkterdı» aqtau qarastyrylǧan. Bız būl tızımderdı keŋeitıp, Qytaiǧa, Reseige, Özbekstanǧa, Qyrǧyzstanǧa deportasiialanǧan, mülkınen aiyrylǧandardy qosudy közdep otyrmyz. Būl kısılerdıŋ tızımı joq, atamekenın tastap ketken jüzdegen, myŋdaǧan qazaqtar turaly ǧana mälımet bar. Komissiia olardy oŋaltuǧa jatatyndar tızımıne engızu mäselesın köterıp otyr. Türkıstan legionynda qyzmet etken adamdardy aqtau mäselesı de qarastyryluda. Olardyŋ köpşılıgı tūtqynǧa tüsıp, legion qūramynda soǧysuǧa mäjbür boldy. Olardyŋ arasynda aqtauǧa jatpaityndar da bar deidı. Mūndai adamdar turaly dauly mäselelerdı jeke qarastyru kerek. Olardyŋ köpşılıgı ölım jazasyna kesıldı, iaǧni repressiiaǧa ūşyrady. Keibıreulerı 20-25 jylǧa sottaldy. Bıraq, mysaly, Jambyl oblysynyŋ bır tumasy Fransiiadaǧy barlyq tūtqyndardan jasaq jinady. Osyndai qarama-qaişy jaǧdailardy zertteu kerek. Qazır komissiia aiasynda 1927-1933 jyldary äreket etken qaraqşy dep atalatyn qaruly jasaqtardyŋ mäselesın zertteumen köbırek ainalysamyn. Tızımderı jasalady. Q.Aldajūmanov pen T.Omarbekovtyŋ, basqa ǧalymdardyŋ Batpaqqaradaǧy, Sozaqtaǧy köterılısterge, Maŋǧystaudaǧy Adai köterılısıne, Abyralydaǧy köterılısterge qatysty derekterı bar. Köterılısşılerdıŋ esımderın halyqqa qaitaruymyz kerek. Aty atalǧandardan basqa taǧy jüzdegen toptar boldy. Būl adamdar şynymen batyl äreket ettı. Yrǧyzda, Qaraqūmda, Qyzylqūmda köterılıster bolyp, qyzyldar meşıtterdı atqoraǧa ainaldyrdy. İmamdar men hazıretter mūny aqyrzaman belgısı retınde bastan keşırdı. Al ol jerde köterılısşıler bilıkke aştyqtan emes, dının qorǧap, ruhyn qorlamau üşın şyqty. Maldy tärkıleuge narazylyq ekınşı mäsele bolatyn, bırınşısı ruzani täuelsızdıgın, ruhani bailyǧyn qorǧau üşın edı. Quǧyn-sürgınnıŋ nelıkten bailardan bastalǧany qūjattarda körsetılgen. Halyq arasynda olardyŋ bedelı Keŋes ükımetınen de joǧary boldy. Sondyqtan bırınşı solardan bastady. Mal-mülıktı tärkıleu, bailardy köşıru osy maqsatpen bastaldy. Bailardy şyǧystan oŋtüstıkke, soltüstıkten batysqa jıberılıp, auyldardy taratyp otyrdy», - deidı ol.
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ müşesı, Memlekettık komissiianyŋ qyzmetın qoldau jönındegı jobalyq keŋsenıŋ jetekşısı Sabyr Qasymov quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyqtai qūqyqtyq jäne saiasi aqtau qajettıgı turaly bylai deidı: «Täuelsızdıktıŋ 30 jyly ışınde Qazaqstanda quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ osy sanatyn tolyq qūqyqtyq, eŋ bastysy, saiasi oŋaltu turaly arnaiy memlekettık akt qabyldanǧan joq. 1993 jylǧy 14 säuırdegı «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋynda quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ būl sanaty müldem atalmaǧan, azattyq üşın küresken qūrbandar turaly bır auyz söz joq. Būl quǧyn-sürgın eŋ ūzaq, eŋ jüielı jäne eŋ qatygez jäne jasyryn bolǧanymen», - deidı ol.
Sabyr Qasymovtyŋ pıkırınşe, uaqyt ötkenıne qaramastan Qazaqstannyŋ bostandyǧy men täuelsızdıgı üşın azamattyq küres jürgızgen, bıraq sol üşın quǧyn-sürgınge ūşyraǧan halyqtyŋ, halyq toptarynyŋ, saiasi jäne qoǧamdyq ūiymdardyŋ saiasi äreketterın aqtau qajet. Qoǧamdyq-saiasi, ruhani, ǧylymi, mädeni jäne şyǧarmaşylyq salalardaǧy osyndai qyzmetı üşın quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdardy aqtau da jalǧasyn tabatyn bolady.
Cabyr Qasymov taǧy bır sūhbatynda bylai degen edı memlekettık komissiia men aqtau prosesı jaily: «Qazaqstan üşın, qazaq halqy üşın 1928-1932 jyldardaǧy qazaqstandyqtardyŋ jappai saiasi quǧyn-sürgınımen ūştasyp, qazaq halqynyŋ teŋ jartysynyŋ qyryluyna äkelıp soqtyrǧan saiasi nauqandar eŋ ülken qasıret boldy. Sol kezde qazaqtyŋ jartysy aştyqtan ǧana öldı deuge bolady. Bolşeviktık-stalindık bilıktıŋ halyq köterılısterın basu, saiasatty halyqqa qarsy zorlyq-zombylyqpen jüzege asyruy kezınde qazaqtardyŋ köp bölıgı qyrylyp, qaza tapty. Bız olardyŋ sanyn alǧaş ret anyqtauǧa tyrysamyz.
Osy joly halyqqa qarsy äreketterdıŋ qandai maqsatpen, qandai ädıstermen jasalǧanyn, olardyŋ qandai äleumettık zardaptar men adam şyǧynyna äkelgenın soŋyna deiın jetkızıp, jan-jaqty jäne obektivtı türde teksersek, zerttesek, onda bız barşaǧa naqty körsetıp, däleldei alamyz. Sonda bız halqymyzdyŋ osy qasıretıne halyqaralyq baǧa beru mäselesın senımdı ärı nanymdy türde qoia alamyz. Sondyqtan memleket basşysynyŋ Jarlyǧymen qūrylǧan Memlekettık komissiia 10 jūmys tobynyŋ 5-ı negızınen şarualarǧa qarsy saiasi quǧyn-sürgınderdı zertteidı dep şeştı», - deidı.
Elımızde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau komissiiasy osylaişa öz jūmysyn jasauda. Myŋdaǧan jazyqsyz jannyŋ qyrylyp, milliondaǧan halyqtyŋ bosyp ketuı, aştan öluıne saiasi baǧa beretın, ädılettı şeşım qabyldaityn uaqyt ta jaqyn qalǧany anyq. Bastysy asyǧystyq tanytpai, är qūjatty mūqiiat zerttep, naqty däleldemelermen jūmys jasau. Barlyǧy da jazyqsyz qyrylǧandardyŋ jany jai tapsyn dep ıske asuda...
"Adyrna" ūlttyq portaly
