1990 jyldyŋ şılde aiy. Radioqabyldaǧyştan Şämşı aǧamyzdyŋ konsertı berılıp jatyr eken. Arasynda jurnalist qyzdyŋ sūraqtaryna Şäkeŋ özı jauap berıp otyr. Demımdı ışıme tartyp, tyŋdai qaldym. Sazdy äuen tūla boiyŋdy balqytyp, qiialyŋa-qiial qosqandai baurap barady... Esıme 60- jyldardyŋ bas kezı tüstı...
Ol kezde mektepte oqimyn. Ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldary Kentau qalasy, Tau-ken salasynda "prohodkalau" jönınen älemdık rekordttardy jaŋartqan ekonomikalyq ta, äleumettık mädeni jaǧynan da, respublikada aldyŋǧy qalalardyŋ bır boldy. Kärı Qarataudyŋ bauraiynda ornalasqan osy bır şaǧyn da, äsem qalada menıŋ baldauren balalyq şaǧym öttı. Köktemnıŋ jaima-şuaq künderınıŋ bırınde № 2 mektep internaty, synyp jetekşımız Hasenov degen aǧai än sabaǧynda: «Al, balaqailar, bügın bız myna bır tamaşa ändı üirenemız»,- dedı. Qolyndaǧy bır japyraq qaǧazda än mätını. «Ännıŋ avtory – süiıktı kompozitorymyz Şämşı Qaldaiaqov» dedı de, özı şyrqai jöneldı. «Ana tuarly jyr» änınıŋ äuenı men tamaşa sözı bärımızdı bırden baurap aldy. Şalǧai auyldardan kelıp, qalada mektep-internatta oqyp jatqan qara domalaq balalar alysta qalǧan analary esıne tüsıp, közderıne jas aldy. Süiemeldeuşı akkardeonşy bala bızden 4-5 synyp joǧary oqityn, keiınnen el tanyǧan kompozitor, marqūm Seidolla Bäiterekov edı...
Radioqabyldaǧyşty tyŋdap otyrmyn.
Än qalyqtap baryp basyldy. Şäkeŋ öner turaly, änderı jaiynda äŋgıme aita bastady... Aqiqatyna jügınsek, ötken ǧasyrda 90-jyldardyŋ bas kezınde kompozitor aǧamyzdyŋ beinesın, özımen aralas-qūralas üzeŋgıles joldastary bolmasa, jalpy halyq bıle bermeitın edı. Şämşı Qaldaiaqovtyŋ tūsynda kino, televidenie respublikamyzda damyǧan kezı emes pe? Ol kezderı teledidardy qosa qalsaŋ änşılerımız än aityp, aqyn-jazuşylarymyz öleŋderın oqyp, aldyŋǧy qatarly jūmysşy, kalhozşy jalyndy sözderımen este qalatyn. Bıraq olardyŋ ortasynda halqy şyn süiıp qabyldaǧan Mūqaǧaliǧa da, Jūmekenge de, Şämşıge de oryn tabylmady. Kezınde Reseidıŋ aqyn-kompozitory, kino-teatr ärtısı V.Vysosskii de ortalyq televidenieden alastatylǧan eken.
1990 jyldyŋ tamyz aiynda Şämşı aǧamyz 60 jasqa toldy. Radiodan bır habar, 2-3 gazette ol turaly maqalalar jaryq kördı. 1991 jyly qaŋtar aiynda Almatydaǧy ortalyq konsert zalynda kompozitor änderınen konsert bolyp, ekı keş zal halyqqa lyq toldy. Bıraq Ortalyq Komitetten, mädeniet ministırlıgınen bırde-bır lauazymdy adamdardy baiqamadym, ataq-daŋqynan at ürketın öner adamdary da közge tüspedı. Ataqtan jūrdai, şalǧaida jürgen Şämşı kım edı olardyŋ janynda? Keştı ūiymdastyruǧa qarsy bolyp, kedergıler de keltırgender bolǧan eken. Osy jaǧdailardyŋ bärı sezımtal Şämşınıŋ den-saulyǧyna kerı äserın tigizgenı dausyz. Tek qana halqynyŋ Şämşıge degen ystyq yqylasy ǧana ony ūstap tūrǧan eken ǧoi... «Konserttı ötkızıŋder, bıraq mereitoi turaly bır auyz söz bolmasyn» degen būiyryqqa qaramastan, aqyn Tūmanbai Moldaǧaliev sahanada Şämşıge arnaǧan öleŋın oqydy. Ūly rejisser-pedagog Asqar Toqpanov mereitoi iesıne batasyn berdı.
Sol salqyn qabaq Şäkeŋnıŋ 60 jyldyǧyna orai ataq bergenınde de baiqaldy, sonyŋ dälelı retınde jazuşy Orazbek Bodyqovtyŋ myna äŋgımesın tolyq berudı jön kördım.
"Şämşınıŋ būl ömırde tartqan tauqymetı az emes-tın. Äitse de, oǧan "Qazaq SSR-y önerıne eŋbegı sıŋgen qairatker" degen ataq berıler me eken? - dep kütıp jürgen künderdıŋ sarsyldyrǧan azabyn aityp jetkızuge tıl jetpeidı.
Būl – 1989 jyldyŋ jaz aiy bolatyn. Bızder Şymkenttıŋ tübındegı Leninsk degen auylda Temırbekov Raiymqūl degen muzykant jıgıttıŋ üiınde qonaq bolyp otyǧanbyz. Taŋertengılık gazettı qarap otyrǧan Şämşınıŋ dausy oqys şyqty.
- Mä! - dedı ol maǧan gazettı ūsynyp, - myna ukazdy oqy.
Men qarasam, gazette Şämşıge "Qazaq SSR-na eŋbegı sıŋgen mädeniet qyzmetkerı" degen ataq berılgen jarlyq jariialanypty. Ekeumız bır-bırımızge jalt qarastyq. Saǧattyŋ tyqyly toqtap qalǧandai boldy. Jüregımızde jürtın bır ädemı saryn bar edı, ol da sap tiyldy... Al, eŋ bastysy, ekeumızdıŋ bar ümıtımız bırden üzıldı. Äsırese, Şämşınıkı.
Sebebı, bar ömırın şyǧarmaşylyqpen ötkızgen Şämşıde ne eŋbek kıtapşasy, ne staj joq bolatyn. Sondyqtan da oǧan zeinetaqa tiıstı emes-tın. Eger onyŋ kompozitorlyq eŋbegı baǧalanyp, "öner qairatkerı" degen qūrmettı ataq alsa ǧana arnaiy zeinetaqy alatyn. Al, "üzdık mädeniet qyzmetkerıne" ondai erekşelık tiıs emes.
- İe, bärı bıttı... Tyndy... - dedı Şämşı tereŋ kürsınıp. – «Sengen qoiym sen bolsaŋ, küisegenıŋdı ūraiyn» degen eken bıreu...
- Apyrai, nege būlai ettı? Olardyŋ būl ısı sızdı kompozitor emes, avtoklub bastyǧy degenı ǧoi, - dep qaldy Raiymqūl.
İe, kım dese o desın! Äiteuır, Şämşıge zeinetaqy joq. Bükıl qazaq halqyna otyz bes jyl ruhani azyq bergen Şämşı, endı alpystan asyp eŋkeiuge ainalǧan şaǧynda kök tiynsyz qaldy degen söz būl.
-Düniede ne närse tereŋ? Qai köl? - dedı Şämşı dausy äreŋ şyǧyp.
-Bılmeimın. Mümkın, Baikal şyǧar...
- Joq, köŋıl,- dedı Şämşı. - Bıraq, sol köldıŋ şölge ainalǧany jaman... Qūdaiym, Baikal suala körmesın.
Men Şämşıge jalt qaraǧan edım, esıl er jylap otyr eken. Ol ekeumız üş jyl bırge jürgende, men Şämşınıŋ şyn jylaǧanyn körgen emespın. Jüregı näzık, özı sezımtal Şämşı op-oŋai köŋılı bosap, közıne üiırılgen qos tamşyny üzıp tastap otyruşy edı. Al, būl joly şyndap jylady. Äldekımderdıŋ oŋdyrmai atqan oǧyna, qolynan bar kelgenı ǧoi, köz jasymen jauap berdı. Şämşı – bala siiaqty qorǧansyz, keiuana sekıldı därmensız edı. Sondai adamdy jylatu – adam jüregıne quanyş egetın äsem ändı jylatqandai bop sezıldı maǧan. Mıne, kompozitordyŋ 60-jyldyǧy qarsaŋyndaǧy bolǧan oqiǧa».
Şyndyǧynda Şämşı Qaldaiaqovtyŋ ekınşı ömırı, egemendıgımızdı alǧan kezden bastau aldy dese de bolady. Halqy qanşa süiıp, qūrmettese de, Memleket tarapynan marapattardan qaǧjau körıp qajyǧan Şäkeŋe 1991 jyly jeltoqsan aiynyŋ soŋynda, Qazaqstannyŋ tūŋǧyş prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ alǧaşqy jarlyqtarynyŋ bırı bolyp "Qazaqstannyŋ halyq artisı" degen eŋ joǧarǧy ataǧy berıldı. Būl kezde Şämşı auruhanada jatqan edı. Ne bary ekı aiǧa jeter jetpesten qairan Şämşı dünieden öttı. Keiınnen "Menıŋ Qazaqstanym" änı Egemendı elımızdıŋ Gimnıne ainaldy. Memlekettık syilyqtyŋ laureaty atandy... Bıraq, tym keş edı, būl marapattaulardyŋ qyzyǧyn ol köre almai kettı.
Sonymen alpysty alqymdaǧan Şämşı Qaldaiaqov osy jasyna deiın ne kino, ne televidenie mamandaryn qyzyqtyrmaǧan eken.
Osyndai kommunisttık qoǧamnyŋ Şämşıge degen terıs közqarasy qalyptasqan auyr kezeŋde, halqynyŋ süiıktı kompozitory Şämşınıŋ jarqyn beinesın ekranǧa şyǧaruǧa bel bailadym. Būl da bolsa ūly Şämşınıŋ jaraly jüregıne demeu bolar degen ülken ümıtten edı... Halyqtyŋ qalauy da solai bolatyn.
Kompozitor aǧamyzdyŋ ekrandaǧy beinesın keiıngı ūrpaq köre almai qala ma? Sonda tek foto-suretterımen şektelıp qalamyz ba? – degen oi menı mazalai berdı. Halyq änderın jatqa aitady, bıraq avtordy bır köruge zar. Qoi, būl bolmas. Qoldan kelse, Şämşı aǧamdy tauyp alyp, kinoǧa tüsıreiın, özın söiletıp, arman-şerın aqtaryp halqyna körseteiın degen şeşımge keldım.
Mıne «Qairan, Şämşı» atty telefilmnıŋ jobasy da sol şaqta köŋılge ūialaǧan edı. Ol kezde men «Qazaqtelefilm» studiiasynyŋ rejisserımın. Aldynda ǧana "Baryp qait, balam, auylǧa" atty qazaqtyŋ bırtuar ūly, şyǧys jekpe-jegınıŋ maitalmany «Mūstafa Öztürık» filmın tüsırıp bıtken edım. Ol öz aldyna bır tarih.
Kerektı materialdar jinamaq bolyp, kino-foto mūraǧatyna, ūlttyq kıtaphanaǧa barǧanymmen tük bıtıre almadym. Arhivtık kinohronikalarda Şäkeŋnıŋ bırde-bır beinesı bolmai şyqty. Sonda ǧana men özıme artylǧan jauapkerşılıktıŋ asa zor ekenın sezıngendei boldym.
Sasaiyn dedım. Endı ne ıstemekpın? Ssenarii jazu üşın de köp närsenı zertteu kerek. Şäkeŋ turaly bırdeŋe bıledı-au degen adamdardan sūrastyryp edım: «E-e, sen Şämşını Almatydan taba almaisyŋ. Ony Jambyl, Şymkent jaqtan ızde» dep keŋes berdı. Söitıp qatty qinalyp jürgenımde, Qūdai berıp, «Leninşıl jas», «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetterınde jariialanǧan jazuşy-dramaturg Orazbek Bodyqovtyŋ «Şämşı turaly jyr» degen novellasyn oqyp, jerden jetı qoian tapqandai quandym.
Orekeŋnıŋ qazaq halqyna tabystap ketken qūndy eŋbegınıŋ bırı osy estelıkter kıtaby. Şäkeŋnıŋ ömırınıŋ soŋǧy tört jylynda janynda bırge jürgende, Qairan Şämşı bar syryn aqtaryǧany belgılı. Şäkeŋnıŋ basynan ötken oqiǧalaryn, äŋgıme-düken, äzılderın Orekeŋ qaǧazǧa tüsırıp otyrǧan. Şämşınıŋ kompozitorlyǧy bır basqa, ol tıgısın jatqyzyp äŋgıme aitqanda, tyŋdarmandaryn özıne baurap alady eken. Qazaqtyŋ halyq ändernıŋ tarihyn öte jaqsy bılgen. Äsırese, Aqan Serınıŋ "Şyrmauyq" änı, Estaidyŋ "Qorlanyn" tyŋdaudan bır jalyqpaǧan eken. Taraz qalasy maŋyndaǧy Düngen auylynda, Şäkeŋnıŋ bıtpei qalǧan üiınıŋ garajynda tünegen tünderde, qoiu şäidı ūrttai otyryp, taŋdy atyryp, talai äŋgımeler aitylǧan da şyǧar...
1990 jyly qaŋtar aiynda Şämşı aǧamyzdyŋ 60 jyldyǧy Almatydaǧy konsert zalynda öttı dedım ǧoi. Ekı kün qatarynan bolǧan konsertke halyq köp keldı. «Qairan, Şämşı» filmnıŋ alǧaşqy kadrlary sonda tüsırılgen bolatyn. Sol joly Şäkeŋnıŋ qasyna jolai almadym. Ainalasynda qaumalaǧan qarapaiym halyq qoşemettep-aq jür eken. Quanyp qaldym. Bır baiqaǧanym, resmi lauazymdy şeneunıkterden tek sol kezde Almaty qalalyq keŋesınıŋ töraǧasy Zamanbek Nūrqadılov qana közge şalyndy. «Būl jerde äŋgımelesudıŋ retı kelmes, keiın jeke söilesermız dep şeştım». Alaida, mūnymnyŋ qate ekenın keş sezdım, sebebı, taǧy da Şämşı aǧamyzdy taba almai qaldym. Ol kısımen jüzdeskenımşe de tamyljyǧan tamyz aiy kelıp jettı. Şäkeŋ Şymkent qalasynan menıŋ üiıme telefon şalyp, aldaǧy aptada Almatyǧa keletının eskerttı de, «barǧan soŋ habarlasam» dedı. Būdan būryn sūhbattasyp körmegen adammen kezdesuge ıştei daiyndalyp jürdım.
Aǧamyz aitqan uaqytynda kelıp, telefon şalyp, Qūrmanǧazy orkestırınŋ ǧimaratynda bolatynyn aitty. Salyp ūryp sonda bardym. Dalada aptap ystyq bolǧanymen, būl jerde salqyn eken. Anadai jerde, basynda qazaqy oiulanǧan taqiiasy bar Şämşı aǧamyz änşı Zeinep Qoişybaevamen äŋgımelesıp tūr. Jandarynda eşkım joq. Jüreksıngenımdı bıldırmei jandaryna taqau keldım.
Mıne, sätı tüsıp köpten söilese almai jürgen Şämşı aǧanyŋ janynda tūrmyn. Özı orta boily, qarapaiym kiıngen. Jalpy şyraily jüzıne aq şalǧan mūrty da jarasyp tūr.
-Assalaumaǧlikum, aǧa, - dep amandasyp qolyn aldym. – Sızdı kinoǧa tüsırem dep äbden mazaŋyzdy alyp, artyŋyzdan qalmai jürgen Tılegen Ahmet degen ınıŋızbın.
Şäkeŋ Zeinep apaiǧa: «Osy uaqytqa deiın «sızdı kinoǧa tüsırsek» dep, eşkım kelmegen edı, «menı tüsırıŋder» dep, men de eşqaida barmaǧan ekem. Al, myna ınım qaida jürsem de tauyp alyp, «sızdı qaitsem de kinoǧa tüsıruım kerek» dep, niet qylyp jür eken, men kelısımımdı berdım»,- dedı. Apai da ol kısını qoldap jatyr.
Quanyşymda şek joq. Ne kerek, Şäkeŋ: "Bır aidyŋ şamasynda Şymkent jaqqa baryp kelermın, sodan keiın jūmysty bastaiyq" - degen soŋ kelıstık.
Negızınde bolaşaq filmnıŋ jobasyn oilastyra kele, mynadai şeşımge kelgen edım. Şäkeŋ kezınde Qiyr Şyǧysta tört jyldai äskeri qyzmette komandir bolǧan eken. Kım bıledı, sol bır Sahalinnıŋ qarly borany men teŋız tolqyndarynan, salqyn jazy men küzgı suyqtarynan bır mezgıl tynystap otyrǧanda, alystaǧy köne, qasiettı Otyrar esıne tüsıp, sarǧaiǧan saǧynyşynan nebır äuender tuǧan şyǧar...
Film Şäkeŋnıŋ äskeri qyzmette jürgen jerı – Sahalin aralynan bastaluy kerek. Būl bır jaǧynan, 60-qa kelgen aǧamyzdy 25-ınde jürıp ötken jerlerın aralatyp köŋıl sergıtıp qaitu edı.
Sonymen ne kerek, Sahalinge ūşu üşın bır ai būryn bilet alu kerek eken. Almaty - Habarovsk, odan ärı basqa kölık dei me, äiteuır, ne kerek, bilet qolda, Şämşı aǧany kütıp, tüsıru toby saqadai sai otyrdyq.
Şäkeŋnıŋ «kelemın» degen uaqyty da boldy. Bıraq ol kısı kelmedı. «Apyr-ai, ne bop qaldy eken?» degen oi mazalai berdı, uädesıne berık ekenın alǧaşqy kezdesulerden-aq sezıp qalǧam. Şymkenttegı tuysyna habarlastym. Söitsem Şäkeŋ aiaq-astynan nauqastanyp qalypty, qazır Arys sanatoriiınde emdelıp jatyr eken. «Endı qaittık?» dep ne ısterımdı bılmei jürgende sol jaqtan, Sabyrhan Asanov aǧamyzdyŋ kele qalmasy bar ma... telefon arqyly hal-jaǧdaiyn sūrastyryp jatyrmyn. «Şämşı aǧanyŋ hälı öte naşar, qinalyp jatyr, keşe Şäuıldırdegı qaryndasynyŋ üiıne äkeldı» dedı ol kısı. Sol küngı Almaty - Şymkent jürdek poiyzymen operator Aman Ysmaiyl ekeumız jolǧa şyqtyq. Maqsatym – qaitken künde de auylǧa baryp, aǧanyŋ hälın bılu, yŋǧaiy kelse, kinoǧa söiletıp, tüsırıp alu boldy. Tünı boiy ūiyqtai alsamşy. Oilar san-saqqa jügıredı, oǧan poiyzdyŋ döŋgelekterınıŋ tarsyly qosylǧandai... Taŋ ata közım ılınıp ketken eken... poiyz toqtap tūr. Şymkenttke kelıppız. Taksi jaldap, 150 şaqyrym jerdegı şaǧyn auylǧa jetkenımızşe, tüs auyp qalǧan edı. Typ-tynyş auyl köşesımen jürıp kelemız. Är kımnen sūrastyra kele, üidı de taptyq. Kinoapparattarymyzdy kötere-mötere aulaǧa kırıp kelsek, qairan Şämşı aǧa esık aldynda ekı iınınen äreŋ dem alyp otyr eken. Körmegenıme bır aidyŋ jüzı bolyp qalǧan edı, qatty jüdep ketkenın bırden baiqadym.
Üş kün ornynan tūra almai, qatty qinalyp jatqan Şäkeŋ bız kelerdıŋ aldynda ǧana basyn köterıp, esın jiyp otyrǧany sol eken. Qanşa qinalyp otyrsa da, syr bıldırmei, bıraz äŋgıme aitty. Olardy kinotaspaǧa tüsırıp aldyq. Būl kinokadrlar tügelımen telefilmge engızıldı. Basynda kögıldır eltırı terısınen tıgılgen bas kiımı, közınde mūŋ, nauqastan qajyǧan Şäkeŋnıŋ qolynda temekı... Būl beine körermenderdıŋ esınde qalǧan şyǧar degen oidamyn. Keiınnen osy kinokadr kıtaptarǧa, jurnaldarǧa da basylyp şyǧyp elge tarap kettı. Osy uaqyt ışınde dämdı sorpa da daiyn bolǧan eken. Şäkeŋdı köp qinamai, üige kırıp, qazaqşa jaiylǧan dastarhanǧa kelıp, maldas qūra jaiǧastyq. Şäkeŋ ystyq sorpany jantaiyp jatyp ışkendei boldy. Dastarhan üstınde, bızdı jöndep küte almaǧanyna ökıngendei: "Inım Tılegen, myna aurudan aiyqqan soŋ bız kino tüsırudı Şardaradan bastaiyq, onda bar jaǧdaidy jasaityn ınılerım bar..."dep ol sözın aiaqtai almai, ūzaq jötelıp alyp auyr kürsındı.
Sol jyly Otyrar audanynyŋ merei toiyna daiyndyq jürıp jatqanyn, Şäkeŋnıŋ oǧan qosar ülesı – aqyn Sabyrhan Asanovtyŋ sözıne jazylǧan "Otyrardaǧy toi" ekenın öz auzynan estıdık. "Mazasyn almaiyq, dem alsyn" degen oimen ol kısıge densaulyq tılep, audan ortalyǧyna tarttyq. Köne Otyrar jerınde kinoǧa kıretın bıraz epizodtar tüsırıldı, sodan, bır kezderı Şämşı aǧamyzdyŋ öner joly bastalǧan Taşkent qalasyna baryp, kerektı degen jerlerdı taspaǧa tarttyq.
Būdan keiın Şämşı aǧany, basqa da derektı kadrlardy plenkaǧa tüsırıp aluǧa mümkınşılık bolmaitynyn men qaidan bıleiın... Bärımızde "Sauyǧyp keter" degen ülken ümıt boldy... Amal ne... Allanyŋ ısıne şara bar ma...
Şäkeŋnıŋ aiaq-astynan nauqastanyp qaluyna bailanysty, tolyqqandy film tüsüruge jaǧdai kelmedı. Endıgı maqsatym, halyqtyŋ qalyŋ ortasynda jüregen Şämşı Qaldaiaqov obrazyn, tek qarapaiym auyl adamdary arasynda körsetu kerek dep şeştım. Telefilmdegı mandolmen Şämşı änın aityp otyrǧan auyl traktorisınıŋ beinesı, şaǧyn kalhoz konsertınde kompozitor änın tyŋdauǧa kelgen körermender sūhbaty – sonyŋ dälelı bolsa kerek. Tuǧan jerı qasiettı Otyrarda tüsırılgen osy kinokadrlar Şäkeŋnıŋ auyl topyraǧynan jaralyp, ömırınıŋ soŋǧy kezeŋın qarapaiym jaǧdaida, halqynyŋ arasynda ötkızu beinelengen būl filmde.
Şäkeŋdı sol auylda jatqan jerınen Almatyǧa aldyryp, «Sovminnıŋ» auruhanasyna jatqyzǧan aqiyq aqyn Mūhtar Şahanov aǧamyz bolatyn. Äitpese, tek kommunist şeneunıkter emdeletın auruhanaǧa, partiiaǧa da müşe emes, ömırınde partiia turaly bır än jazbaǧan Şämşı Qaldaiaqovty kım jolata qoiar deisıŋ...
Filmdı montajdau üstındemın, ol kezde qazırgıdei video joq, kinoplenkaǧa tüsıremız, onyŋ da öz qiynşylyqtary jeterlık, köp uaqyt alady.
Künde jūmystan soŋ Şäkeŋe bır soqpai ketpeimın, jaŋa gazetter aparyp, filmnıŋ tüsırılu barysynan habardar etıp tūramyn. Bır künı sol qabattaǧy kezekşı medbikemen söileskenımde ol kısınıŋ jazylmaityn dertke şaldyqqanyn estıdım. Tūla boiymda tok jürıp ötkendei boldy. Būdan keiın menıŋ Şäkeŋe degen ystyq yqylasym arta tüstı. Filmnıŋ sättı şyǧuyn asyǧa küttım. Bar armanym tezırek bıtırıp, Şäkeŋnıŋ özıne körsetu... Ädetımşe auruhanaǧa keldım, söitsem, kezekşı keluşılerdı jıbermei tūr eken. Men onyŋ janyna kelıp, Şämşı Qaldaiaqovqa jıberuın ötındım.
- Ol qai Şämşı? Anau alqaş pa? Ana jyly bır toida araqqa toiyp alyp qūlap jatqanyn körgenmın, - degen dauysty estıp, artyma jalt qarasam, jasy qyryqtardy şamalaǧan, betı ūsqynsyzdau, auzy basy altynǧa tolǧan, ülde men büldege oranǧan, semızdıkten jarylyp keterdei bolyp tūrǧan, päkene kelgen, betı sekpıl-sekpıl äielge közım tüstı. Şydai almai, qanym basyma şauyp: "Sız olai ǧaibat söilemeŋız! Onyŋ qandai halde jatqanyn bılesız be?! Qūdai basyŋyzǧa bermesın", - dedım. Sonda Şäkeŋnıŋ ışımdık degen pälenı auzyna almaǧanyna köp jyl bolǧan, 1991jyldyŋ jeltoqsan aiy edı.
Jaŋa jyl qarsaŋynda 1991 jyldyŋ 30 jeltoqsanynda Şäkeŋdı auruhanadan üiıne alyp ketuge keldık. Otbasyna baryp demalǧanyn qalady. Şäkeŋ osy ekı aida qatty älsırep qalypty. Tıptı älsızdıkten öz aiaǧymen jüre de almai qalǧan eken. Tüsıru tobynyŋ saldyrlap qalǧan eskı "Kuban" avtobusyna deiın koliaskaǧa otyrǧyzyp jürgızıp kelem... "Mıne, osyndai küige tüstık, qaraǧym", - dep auyr kürsındı Şäkeŋ aǧa.
Şäkeŋdı üiıne alyp kelıp, otbasynyŋ ortasynda kinoǧa tüsırıp aludyŋ sätı tüstı. Balalary Äbılqasymdy roialda, Mūhtardy skripkada oinatyp tüsırıp aldyq.
Jaŋa jyldyŋ aldynda kompozitorlar Şämşı Qaldaiaqov pen Äset Beiseuovke "Qazaqstannyŋ halyq ärtısı" degen ataq berıldı.
- Aǧa, Prezidentımız qoldap, halqymyz qūrmettep, sızge abyroily, ülken ataq berıp jatyr! - dep qūtyqtadym.
- Rahmet, elep-eskergenderıne... Erterek bergenderınde temır-tersekterı tausylyp qalmas edı ǧoi...- dep, ol auyr kürsındı.
Bır kezderı Dınmūhammed Qonaevtyŋ Şämşı aǧaǧa syiǧa bergen päterınde, Şämşınıŋ ömırınıŋ soŋǧy kadrlary osylai otbasy ortasynda tüsırılgen edı.
Sonymen ne kerek, filmnıŋ montajyn bıtırıp, köşırmesın jasaityn sehqa tapsyrdym. Degenmen, köŋıl şırkın könşımedı. Sebebı, Şäkeŋnıŋ nauqasyna bailanysty "aityluy kerek edı-au", degen köp närselerdı ıske asyra almadym... Tek qana Şämşı aǧamdy ırı planda, ülken oi üstınde tüsırıp alǧanyma şükırşılık ettım. Sol kadrlarǧa qarap otyryp, ol kısınıŋ betjüzınen, köz janarynan özı ömır sürgen uaqyt tabyn sezımtal jürek sezer dep oilaimyn.
Filmdegı basty epizodtardyŋ bırı, Şämşınıŋ "Menıŋ Qazaqstanym" änıne arnalǧan. Ol būl ännıŋ şyǧu tarihyn qysqaşa baiandap bergen edı.
1986 jylǧy jeltoqsan ainyŋ köterılısı kezınde men Almaty körkem-suret institutynda oqyp jürgenmın. Oqiǧa bastalardan bır kün būryn, dälırek aitsam, 16-nan 17-ne qaraǧan tünı jataqhanadaǧy studentter jantalasyp ūrandar jazyp jatty. Bır top jıgıt tün jamylyp, qala jastaryn alaŋǧa şyǧuǧa ügıtteu üşın, Almatydaǧy studentterdıŋ jataqhanalaryna attanyp ketken.
Menıŋ köz aldymda jeltoqsan köterılısı osylai bastalǧan edı. Sodan qaladaǧy jastar "Menıŋ Qazaqstanym" änımen ruhtanyp qaruly äskerlerge qatty qarsylyq körsettı.
Kadrda: Qart ana jalǧyz özı tribuna janyndaǧy tepkışekte otyr. Äjım basqan bet jüzınde qasıret taby körınedı. Būl – ūl-qyzdary japa şekken köp analardyŋ bırı edı. Alystan büldırşınder horynyŋ oryndauynda "Menıŋ Qazaqstanym" änı estıledı, ol bırte-bırte küşeie tüsedı. Ekranda jeltoqsan köterılısınen körınıster ötıp jatyr. Būl – KGB tyŋşylarynyŋ jasyryn tüsırıp alǧan kinobeinelerı bolatyn.
Mıne, qart ana qan tögılgen alaŋnan äzer ketıp bara jatyr, osy kezde keiuananyŋ jürek dürsılın estimız.
1992 jyldyŋ aqpan aiynda kezektı kino tüsırılım qamymen jol-saparǧa şyqtym. Ol jaqta jürgende de bolaşaq filmnıŋ taǧdyryna alaŋdaumen boldym. Poiyzben Almatyǧa kele jatyp, radiodan Şäkeŋnıŋ – qairan Şämşı Qaldaiaqovtıŋ qaitys bolǧanyn estıdım. Vokzaldan tura Ǧabit Müsırepov atyndaǧy jastar teatryna tarttym. Halyq köp jinalǧan eken, kelıp jatqandar legı tolassyz. Oŋaşada tūryp men Şämşı aǧamen ünsız qoştastym...
Änın aityp er jetkenımmen, Alla taǧala ol kısımen kezdestırudı ömırınıŋ soŋǧy ailaryna jazypty. Men kompozitordyŋ sol beinesın mümkındıgım bolǧanşa, qaz-qalpynda bolaşaq ūrpaqtar üşın tüsırıp alyp qaluǧa tyrystym.
Şämşı aǧa, qaitys bolarynan bır kün būryn, halın sūrai barǧandarǧa, özı turaly tüsırılgen tūŋǧyş filmdı körgısı keletının aitypty... Olar bolsa menı ızdep studiiaǧa keledı, filmdı sūrasa, ondaǧylar köşırmesı daiyn bolmaǧanyn aityp şyǧaryp salypty...
Osyny estıgende nege ekenın bılmeimın: "Aǧanyŋ fänidegı köp armandarynyŋ soŋǧysy osy bolyp qaldy ma eken?"- degen oida qaldym...
Qairan, Şämşı...
Tılegen AHMET,
Abai.kz
