Jaqynda ǧana sailanǧan Qazaqstan Jazuşylar Odaǧy töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary Aqberen Elgezek ǧalamtorda menıŋ bedelımdı tüsıruge özınşe küş salypty. Maǧan jetken mälımet boiynşa Aqberen Şyŋǧyshan ruhyn erekşe qasterleitın, tıptı özı de täŋırşı dınımen ruhtas adam körınedı. Kezınde Şyŋǧyshan töŋıregındegı älemdık deŋgeige ūlasqan ülken daudyŋ, menıŋ «Jazager jady kosmoformulasy» («Şyŋǧyshannyŋ pendelık qūpiiasy») atty şyǧarmamnan örbıgenın jūrttyŋ bärı bıledı. Şyŋǧyshanşyl bolǧandyqtan Aqberen maǧan ejelden qarsy eken. Būl arada köp adamdardyŋ künı bügınge deiın tüsıne almai jürgen bır mäselesı bar. Mysaly, «Qūran Kärımde» «Eger bıreu jazyqsyzdan jazyqsyz bır adamdy öltırse, bükıl adamzatty öltırgenmen bırdei» – dep jazylǧan. Al Şyŋǧyshannyŋ älemdegı 900 qalany qiratqanyn, tek qylyşpen, naizamen 40 millionǧa juyq adamdy o düniege attandyrǧanyn eskerelık. Bıraq mūny paiymdamai, Şyŋǧyshandy teŋdesı joq ūly tūlǧa sanap, ony moŋǧol emes, qazaq etıp, tıptı keibır rular ūly qiratuşynyŋ öz ruynan şyqqandyǧyn däleldep, qalyŋ qauymnyŋ basyn qatyruda.
Ǧalamtordaǧy Aqberen Elgezektıŋ maǧan tiısken sözıne ün qosqan 49 paraqtyq pıkırlerdıŋ bel ortasynda jürgenderdıŋ ekeuı – Berdaly, Eraly Ospanovtar. Būlar Şymkent qalasynda tūratyn jıgıtter. Olardyŋ äkesı – Äsılhan Ospanūly degen meiırımdı jan edı. Men auyldaǧy traktor rulınen kelıp, «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınde korrektordyŋ kömekşısı – jıtıköz bop ıstep jürgenımde de, keiınnen mädeniet bölımınde ädebi qyzmetker mındetın atqarǧanymda da jäne Şymkent pedagogikalyq institutynyŋ syrttan oqu bölımıne tüsken şaǧymda da maǧan erekşe qamqorlyq körsetken bolatyn. Äsılhan aǧammen ara qatynasymyzdyŋ būzyluyna mynadai oqiǧa äser ettı.
Menıŋ Aleksandriiadan keiıngı älemdegı eŋ ülken kıtaphanasy saltanat qūrǧan, Äbu Nasyr Äl-Farabiden basqa matematika, fizika, astronomiia salasynda taŋǧajaiyp jaŋalyqtar aşqan otyz Äl-Farabiı bar ūly Otyrar qalasyn tas-talqan etıp qiratqan, Şyŋǧyshan zūlymdyǧy jaily poema jazuym Äsılhan aǧa ekeumızdıŋ ara-qatynasymyzdy kürt būzdy. Ol kısı özın Şyŋǧyshanmen rulaspyn dep esepteidı eken. Bükıl jan-tänımen Şyŋǧyshan ruhyna berılgendıgı aiqyndaldy. Aqberen Elgezektıŋ menı jamandaǧan pıkırın qoldaǧan Erlan Ospanov bylai dep jazady:
Şyŋǧys Aitmatov pen Mūhtar Şahanov bırıgıp şyǧarǧan «Jer betındegı bırdeme?» degen kıtapty oqyp şyqqan äkem, ädebietşı, ǧalym Äsılhan Ospanūly “Men Mūhtar Şyŋǧysqa erıp tau basynan körıner dep ümıttenıp edım, qaita Şyŋǧyshandy daladaǧy taqyrǧa otyrǧyzdy” degenı bar.
Eŋ qyzyǧy mynada. Berdaly men Eraly Ospanovtardyŋ suretteuınşe men Şymkent qalasyndaǧy araqty essız, tüssız ışetın, ekı künnıŋ bırınde qaladaǧy aryq boiynda qūlap jatatyn naǧyz maskünem adam bop kün keşıppın.
Öz qalamdastarym arasyndaǧy araqqa ernın tigızbegen jalǧyz aqyn men bolǧanymdy ainalamdaǧy ruhtastarymnyŋ kez kelgenı däleldei alady. Ras, qyzmet babyna orai (ol kezde kelgen qonaqqa ışımdık bermeseŋız naǧyz saraŋ atanatynsyz) stakanǧa jasyryn türde türlı – tüstı şyryn qūidyryp, qonaqtarmen soǧystyryp otyratynmyn. Tıptı qatty ışıp jürgen şaǧynda Şämşı Qaldaiaqov “Menı toqtata almaisyŋdar, al Mūhtardyŋ ernıne araq tigıze almaisyŋdar” dep äzıldeitın.
Eger Berdaly, Erdaly Ospanovtar menı ǧaibattaǧan bylapyt sözderı üşın keşırım sūramasa, menıŋ jaqtastarym olardy sotqa beruge äzır...
Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ şynşyl ruhty jaŋa basşysy Ūlyqbek Esdäulettıŋ ıs-saparǧa ketkenın paidalanyp, onyŋ bırınşı orynbasary Aqberen Elgezek keibır Şyŋǧyshanşylardy jinap jäne men aşy şyndyǧyn jaiyp salǧan belgılı adamdardyŋ rulastarymen, tuystarymen ülken äŋgıme ötkızıptı. Olar bır auyzdan «Şahanovty Jazuşylar Odaǧynyŋ müşelıgınen şyǧaru kerek» – degen ūsynys aitypty.
Būl ūsynysty men de tolyq qoldaimyn. Qazaqstan Jazuşylar Odaǧy jaŋa basşynyŋ bırınşı orynbasary Aqberen Elgezek jan-tänımen maǧan qarsylyq bıldırıp tūrǧanda, Odaqta menıŋ qandai şaruam bar? Şyndyqqa jügınsek, Jazuşylar Odaǧyna qarap qalǧan künım joq. Kezınde, şyndyq üşın respublikamyzdyŋ eŋ joǧarǧy “Halyq qaharmany” ataǧynan bas tartsam, esımım Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ altyn kıtabyna jazylsa, Noveldıŋ altyn medalın jäne tek şet memleketterdıŋ 120-dan astam syilyqtaryn ielensem, Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ men üşın qandai bedelı boluy mümkın?
Ötkende Aqberen Elgezekke telefon soǧyp, «Maǧan ädıletsız küie jaqqanyŋ üşın, ǧalamtor arqyly keşırım sūramasaŋ arnaiy mälımdeme jasaimyn» – dep eskerttım. Bälkım joǧaryda qyzmet ısteitın bır senımdı adamy bar şyǧar, menıŋ ūsynysymdy nemqūraily qabyldady.
Şyndyq üşın jäne keibır qalamgerlerge qol üşın beru maqsatynda ǧana Tölen Äbdıkūly, Dulat İsabekov, Qabdeş Jūmadılov, Temırhan Medetbek bärımız bırlesıp Qazaqstan Jazuşylar Odaǧyn 23 jyldai basqarǧan, sonda da “Mäŋgılık töraǧa” bolyp qalǧysy kelgen, talai alaiaqtyq ıs atqarǧan Nūrlan Orazalinge qarsy şyǧyp, qyzmetınen taidyrǧanbyz. Sol Nūrlan Orazalin Mūqaǧali Maqataevtyŋ rulasy eken. Ataqty aqyn Mūqaǧalidyŋ tuǧan jerı Qarasazǧa bara salyp, onyŋ rulastaryn jinap, olarǧa men turaly bylapyt sözder jazdyruda.
Būryn jariialanǧan «Şyndyqtan mülde şet jüru, ūlt namysyn pendelıkke teptıru emes pe?» –degen mälımdememde mynadai joldar bar edı:
«Bügıngı kezeŋde bükıl qazaq halqyn rulyq sezım jaulap aldy. Bıreumen jolyǧa qalsaŋyz, ol mındettı türde aldymen qai jüzden, qai rudan ekenıŋızdı sūraidy. Ras, ärkım ata-tegın, ruyn bılgenı jön. Bıraq, rulyq sezım bükıl qazaqqa ortaq – eldık, ūlttyq müddenı basyp ketpeuı kerek. Ökınışke orai, qazır solai boldy. Kei jerlerde ärbır ru özderıne arnap, jeke beiıt salyp alǧan. Kezınde baspasözde jazyldy, qytaidan kelgen, ruy basqa bır qandasymyzdy sol rudyŋ beiıtıne jerlegen eken, olar ülken aiqai şyǧaryp, älgı adamdy basqa beiıtke jerleuge mäjbürleptı. Mäselen, menıŋ tuǧan ölkem Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda keibır rular öz ata-tegıne ülken eskertkışter ornatyp qoiǧan. Baz bır rular özderıne arnap änūran da şyǧarǧan.
Aşy şyndyq mynada. Eger bızder, ūltymyzdyŋ paiymdy, parasatty adamdary bırlesıp, şekten şyǧyp ketken rulyq sezımderge tosqauyl qoia almasaq, bolaşaqta ūltymyzdy saqtap qala almasymyz aiqyn».
Endı menıŋ myna bır jyryma da nazar būrularyŋyzdy sūraimyn:
Bükıl älem tūrǧandai ǧoi, ruhsyzdyq torynda,
Materialdyq bailyq, sport şyqty basty orynǧa.
Jäne ekı iyǧyn jūlyp jegen,
Gürıldegen, ǧyryldaǧan, dırıldegen,
Maimyl, qoraz, bır sät būlbūl ünımenen,
Telearnadan än salatyn künımenen,
tünımenen,
Keide tıptı jalaŋaştanyp bileitın,
Izettılık, ızgılıkke mülde basyn imeitın,
Būl zamannyŋ maqtanyşy, basty daŋqy atalǧan,
Jeŋıl änder oryn aldy eŋ bırınşı qatardan.
Jūrt quana tamsanatyn,
Bilep jürıp qol soǧatyn,
Tıptı «Zyŋ-zyŋ» jäne «Zu-zu» degen atpen än şyqty.
Män-mazmūnǧa qūlyqsyzdyq,
Şekten şyqqan qūlypsyz ruhsyzdaq,
Qalyŋ eldıŋ oi-sanasyn qūldyratty tömenge,
Essız änder qasıretı şyqty dara kemerge...
Al adamdy adam eter aibynymyz,
Ruhani-parasat bailyǧymyz,
Sekıldenıp auyldaǧy bedelı ölgen at arba,
Syrǧyp kettı eluınşı, alpysynşy qatarǧa.
Barlyq jerde ruhy joq jeŋıl änder hit boldy.
Bız sol üşın qaiǧylymyz,
Älgınde aitqan ruhani bailyǧymyz,
Egesı ölıp, kün köre almai, dala kezgen it boldy.
Jazylardai tıptı qara taspaǧa,
Bır dükender paida bopty,
būl ne degen masqara?
Äiel demei, erkek demei,
Sekıldenıp jyrtyq kömei,
Tamaq dükenıne tek jalaŋaştanyp barasyz...
Oi tolǧaiyq, kımdı-kımder tonaǧan?
Jalaŋaştanǧanyŋyz üşın zatyŋyzdy qalaǧan,
Bes-alty ese arzan etıp alasyz.
Sonda kımge qajet bop tūr ruhsyzdyqqa satylu,
Adamdardy şekten şyqqan ūiatsyzdyqqa şaqyru?
Būl kezeŋ qadırleidı qulyq pen eptılıktı.
Jemqorlyqtyŋ jūrt senımın jalmaǧany ras,
Satylmaityn eşteŋenıŋ de qalmaǧany ras,
Kei telearnaǧa tek qana aqşa berseŋ jetkılıktı.
Aqşasy köp adamdardyŋ önegesız, böspelı,
Oi-sanasyz, mäz-mazmūnsyz keşterı,
Tıptı bır aptada tört-bes ret berıledı,
El-talǧamyn jaulap aldy ruhsyzdyq serılerı...
Endı qaittık, daŋǧoi küşter ūlt mazmūnyn kese me?
Osy arada būǧyp jatyr bır qauıptı mäsele:
–Ūly ämırşım, jeŋıs jeŋıs bolar ma eken jeŋgenge,
Eger bızder baǧyndyrǧan jauymyzdy aiasaq?
Şyǧystaǧy jaulap alǧan elderge,
Qoldanamyz qandai dara saiasat? –
Dep Gitlerden sūraǧanda,
Oidan mazmūn qūrai kep,
Oǧan Gitler jauap bergen bylai dep:
–Ol halyqqa kündız-tünı tek muzyka berılsın,
Jan tynysy jeŋıl yrǧaq, jeŋıl änmen örılsın.
Oilanuǧa jäne kıtap oquǧa,
Oidaǧysyn sanasyna toquǧa,
Jol bermeudıŋ mümkındıgı jan-jaqty qarastyrylsyn,
Bar qimyly paiymsyzdyqpen talastyrylsyn...
Bızderge tek ruhani saiaz küşter qolaily,
Ruhani saiaz adam, –
Özın ylǧi baqytty adam sanaidy!
Mıne, qyzyq, Gitlerdıŋ osy arman – talǧamy,
Ülken jeŋıs ielenıp, küllı älemdı şarlady.
Özın şeksız baqytty adam sezınetın,
Tek baqytty sezımmen köz ıletın,
Jeŋıl yrǧaq, jeŋıl änder bolyp dara maqtany,
Jerdıŋ betın «ruhani saiaz adam» qaptady.
Bızdıŋ el de muzykalyq qiratqyş küş torynda,
Oisyz, misyz jeŋıl änder şyqty basty orynǧa.
Jürmız be bız Gitler aitqan,
Halyq soryn küittep aitqan,
«Ruhani saiaz adam» köbeitudıŋ jolynda?...
...........................................................................................
Būdan eldı alyp şyǧu, käne, kımnıŋ qolynda?
Küllı älemde parasatty adam taŋ qalarlyq daŋǧaza oqiǧalar alǧa şyqty. Kez-kelgen telearnany basyp qalsaŋyz, bar küşımen jūlqyna sekırgen nemese jalaŋaştana bilei jürıp än salǧan änşılerge tap bolasyz. Jūrt süisıne qūlaq türetın paiymdy änder jolyqsa meilı ǧoi. Joq, mazmūn, maǧynadan jūrdai «Super kelınşek», «Jo-jo-joq...», «Kap-kap... tuk-tuk...», «Şudyŋ boiynda...», «Pah-pah...» sekıldı tılımızdı, ruhymyzdy kelemejdeitın änsymaqtar qaptap kettı.
Telearnalar üşın qazırgı kezeŋnıŋ eŋ ardaqty, eŋ syily, eŋ qajettı, eŋ daŋqty, eŋ bai adamdary änşıler. Ortaşa ǧana dauysy bar, eldık, ūlttyq müddeden mülde beihabar, kez-kelgen şalasauatty änşınıŋ ekı-üş qabat jer üiden tūratyn keŋ saraiǧa ūlasqan, eŋ kem degende bır-ekı üiı bar.
Däl osy sätte Gitlerdıŋ: «Jaulap alynǧan elderge erteden-keşke deiın tek muzyka bere bergen jön. Oilanuǧa, kıtap oquǧa mümkındık bermeu kerek. Öitkenı, adam neǧūrlym ruhani jaǧynan saiaz bolsa, ol solǧūrlym özın baqytty sezınedı...» – degen sözıne qaita nazar audarmau ädıletsızdıkke aparatyny aiqyn.
Endı myna qyzyqqa boi būryŋyz: Qazaqstannyŋ basty-basty qalalarynda, tıptı Almaty qalasynda da gazet-jurnal satatyn dükender tügelge juyq jabylǧan...
Sondyqtan da men kündız demei, tün demei, tek dümşe änşısymaqtarǧa ǧana nazar būratyn telearnalardyŋ jetekşılerıne, audan, qala, oblys basşylaryna jäne bükıl bilık ökılderıne mynadai ūsynys aitqandy jön körıp otyrmyn.
Eŋ qauıptısı mynada: Bız qalyŋ qauymnyŋ oi-sanasyn, sezım, talǧamyn mülde älsıretıp, beişara küige tüsırıp aldyq. Mäselen, Almatydaǧy 3 myŋǧa juyq halyq siiatyn Respublika Saraiynda är kün saiyn jarysa ötetın än keşterıne üŋılelık. Sonda 80-ge, 90-ǧa kelgen kempır-şaldarǧa deiın, tek än yrǧaǧyna ǧana boi ūryp, qūlşyna bilep jatqanyn köresız. Bükıl respublikada rulyq sezım bırınşı qatarda tūrǧandyqtan, olardyŋ jūrtqa belgılı rulastarynyŋ pendeşılıgın, kemşılıgın mülde aituǧa bolmaidy. Şyndyq alǧa şyqsa, bälege qalasyz. Sondyqtan da men şyndyqty aitqanym üşın, olardyŋ rulastarynan keşırım sūraǧanym ras.
Menıŋ taza şynşyl faktılerge qūrylǧan 12 myŋ dana bolyp basylǧan kıtabym aldymen örtelmekşı edı, keiınnen tügeldei turalyp, ūntaqtalyp, ūnǧa ainaldyryldy. Kelesı şyǧatyn kıtabym da bilıktıŋ talǧam, talabyna sai jaryq körmek. Oilanalyq. Osylai kete bersek, bolaşaǧymyz qandai küige tüspek?!
Mūhtar ŞAHANOV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
