"Adyrna" ūlttyq portalynyŋ «Tarazy» baǧdarlamasynda kezektı qonaǧymyz — politolog, QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty Saiasat Nūrbek. Sūhbatty jürgızuşı — Arman Äubäkır.
— Jaqynda ǧana deputat bolyp sailandyŋyz. Bır deŋgeiden basqa deŋgeige auysyp jatyrsyz. Ainalaŋyzdaǧy adamdardyŋ psihologiiasynda qandai da bır özgerıs baiqala ma?
— Adamdardyŋ maǧan degen qarym-qatynasy bırınşı künnen-aq özgerdı deuge bolady. Ökınışke qarai, soŋǧy jyldary qazaqstandyqtardyŋ, onyŋ ışınde qazaqtardyŋ mentaldy küiı dūrys bolmady. Bodandyq sana-sezım deuge bolmaityn şyǧar, bıraq bız täuelsız bola almadyq, tübegeilı özgermedık. Mäselen, bız alǧaşqy künnen bastap-aq deputat bolǧan adamnan bırdeŋe kütemız. Däl solai menıŋ jaqyndarym men tanystarym da maǧan öz ötınışterı men tılekterın jaudyrdy. Olardyŋ arasynda «Deputattyq saual degen şoqparyŋ bar ǧoi» deitınder de boldy. Menıŋ jūmys jasaǧanyma bır ai boldy, osy aralyqta jūmysqa ornalastyru, memlekettık organdardy jazalau, sot jüiesınde ädılettılıkke qol jetkızu siiaqty mäseleler boiynşa adamdar köp jügınude. Qazır adamdardyŋ sabyrlylyq merzımı qatty qysqarǧan. Sebebı bır aida ne ıstedıŋız dep sūraityndar köp. Sondyqtan saiasatty armandap jürgen jastarǧa aitarym, saiasatta kez kelgen şeşımdı qabyldaityn adam bolu oŋai emes. Populist bolu da oŋai emes.
Negızı qazaqqa batyr bolu ǧana oŋai. Mäselen, Zelenskiidıŋ keŋesşısı Arestovich öz sūhbatynda mynadai bır qyzyqty fakt aitqan bolatyn. Onyŋ aituynşa, ukrainalyqtardyŋ psihologiialyq ortaşa jasy — 11-de. 11 jastaǧy balany aldau, arandatu oŋai. Al bızdıŋ qazaqtyŋ psihologiialyq jasy odan da tömen. Öitkenı bız tez aldanamyz.
— «Jaŋa Qazaqstan qūramyz» degennen keiın köp ūzamai Almaty qalasynda būrynǧy «Nūr Otan» partiiasynyŋ ūrandaryna ūqsas aksiia öttı. Sony estıp, bılgen halyq «Amanat» partiiasynda eşteŋe özgermegen ǧoi, Jaŋa Qazaqstanda eskı ädıstı qoldanyp jatyr» dep pıkır bıldırıp, bır senımsızdık paida bolǧanyn aŋǧartty. Rasynda da partiia naqty ıspen, äreketpen, elge paidasy bar düniemen körınuı kerek emes pe edı, qalai oilaisyz?
— Bırınşıden, Almatyda 7,5 myŋ adamdy jinaǧan, äkımdık ūiymdastyrǧan konsert öttı. Al ǧylym ordasynyŋ aldynda bolǧan miting «Amanat» partiiasynyŋ şarasy edı. Ökınışke qarai, konserttı partiianyŋ şarasy dep oilady. Al mitingke 800-ge juyq adam jinaldy. İä, ony moiyndau kerek, özgeru öte qiyn. 30 jylda qalyptasqan, bır baǧytta kele jatqan adamdardy, jalpy memlekettık apparatty bırden özgertu mümkın emes. Menıŋşe, būl inersiia älı jalǧasady. Adam 30 jyl üirenıp qalǧan jaǧdaidy bır künde özgerte almaidy, būl proseske bırneşe jyl kerek boluy mümkın. Sondyqtan bız Jaŋa Qazaqstandy qūramyz desek, tübegeilı standarttardy özgertuden bastauymyz qajet.
— Sız Jaŋa Qazaqstandy qalai elestetesız?
— Şyn mänınde, būl sūraqqa naqty, jüielı jauap joq. Būl bızdıŋ Prezidentımızdıŋ ündeuı dep tüsınuımız kerek. Mäselen, Memleket basşysy öz Joldauynda jaŋa saiasi reformalardy jüzege asyrudy tapsyrdy. Qazır äleumettık, ekonomikalyq reformalar da daiyndalyp jatyr. Būl tek qana Prezidenttıŋ bır beinesı, armany bolmauy kerek, bızdıŋ halqymyzdyŋ ūjymdasyp, toptasyp bırauyzdan şyqqan közqarasy boluǧa tiıs. Nelıkten būǧan deiın qabyldanǧan «Mäŋgılık el», «Qazaqstan—2050» atty tūjyrymdamalyq qūjattardy halyq qabyldai almady? Sebebı būl qūjattar belgılı bır organdardan, partiialardan jinalǧan ūsynystar negızınde ǧana jasalǧan.
Al Prezidenttıŋ ündeuın bız är adamǧa jetkızuımız kerek. Bız būl ündeuge qarapaiym adamdardyŋ tılek-ūsynystaryn kırgızuımız kerek.
Mäselen, men üşın «Jaŋa Qazaqstan» tūjyrymy qanşalyqty maŋyzdy? Bırınşıden, ol — aşyq, saiasi tepe-teŋdıktı saqtaǧan, myqty saiasi jüie. Prezidentımız būl baǧytty aldymen saiasi jüieden bastady. Ökınışke qarai, elımızde bügınge deiın saqtalǧan superprezidenttık jüie tepe-teŋdıktı būzyp keldı. Sebebı bükıl bilık bır adamnyŋ qolynda boldy. Būl modeldıŋ jaman jerı myqty azamattar özderınıŋ jeke ideialaryn, közqarasyn aita almady, oǧan mümkındık berılmedı. Mäselen, myqty memleketter instituttar jaqsy damyǧan, olar qalyptasqan sot, ekonomikalyq jüiesımen küştı. İnstitut — oiyn qaǧidattary, erejelerı. Al bızde ekonomikalyq ,äleumettık, bılım salasyndaǧy erejeler bırdei emes. Sondyqtan bızdıŋ elde aldymen osy erejeler özgeruı kerek. Menıŋ armanym — Jaŋa Qazaqstanda sol instituttardy qūru, qalyptastyru, olardyŋ jūmysyn küşeitu.
— Sız qalai oilaisyz, memlekettık qyzmetşıler, äkımdık qyzmetkerlerı Prezidenttıŋ Joldauyn tüsıne aldy ma?
— İä, şyndyǧynda da, biylǧy Joldaudy tüsınbei jürgender köp. Negızınde, Joldau mätınınde Prezidenttıŋ partiiadan şyqpaityndyǧy, müşelılıgın, töraǧalyǧyn uaqytşa toqtatatyndyǧy aitylǧan. Qazır deputattar sol zaŋdardy qabyldauymyz kerek.
Mäjılıs özıne tüsken auyrtpaqşylyqty, jauapkerşılıktı tüsınedı. Mäselen, qazır spikerımız Erlan Qoşanov myqty şeşımderdı qabyldap, Prezidentımızdı qoldap jatyr. Aldaǧy uaqytta Mäjılıstıŋ janynda qoǧamdyq palata aşylady. Onyŋ qūramyna myqty sarapşylar, qoǧamdyq belsendıler kıredı. Qoǧamdyq palata negızınde zaŋdardyŋ tūjyrymdamasyn aşyq türde talqylaityn bolamyz. Mysaly, aldaǧy uaqytta Parlamenttıŋ qabyrǧasyna kez kelgen adam kelıp, aşyq türde pıkırtalas jasauy mümkın. Ekınşıden, «Sarapşy saǧaty» siiaqty pıkırtalas ūiymdastyryp, myqty sarapşylar deputattar aldynda därıs ötkızuı de mümkın. Qysqaşa aitqanda, bız qazırgı taŋda Mäjılıste taldau-zertteu «būlşyqetterın» ösıruge tyrysyp jatyrmyz. Sebebı qazır Mäjılıs köp jaǧdaida beitarapsyz baǧa bere almaidy, barlyq aqparat bızge Ükımetten keledı. Sondyqtan aldaǧy alty ai-bır jylda Mäjılıstıŋ kelbetı mülde basqaşa bolmaq.
— Aldaǧy 5-10 jylda qandai mamandyqtarǧa sūranys köp bolady, qandai mamandyqtardyŋ joiylyp ketuı yqtimal?
— Bız soŋǧy jyldary «Jaŋa mamandyqtar atlasy» jobasyn jüzege asyryp jatyrmyz. Būl turaly enbek.kz-atlas saitynda tolyq jazylǧan. Sol jerde mamandyqtar jaily zertteudıŋ qorytyndysyn da aluǧa bolady. Mäselen, mūnda 463 mamandyq turaly zertteuler jazylǧan. Onyŋ ışınde 129-y «ölıp jatqan» mamandyq bolsa, 95-ı — özgerıp jatqan mamandyq, al 260-tan astamy — jaŋa mamandyq.
Men bes ülken salany aita ketkım keledı. Aldyŋǧy orynda aqparattyq tehnologiialar salasy tūr. Mäselen, elımızde käsıbi IT mamandar tapşy. Ekınşı baǧyt — kiberqauıpsızdık salasy. Qazır älemde, onyŋ ışınde elımızde kiberqylmys boiynşa derekter köbeiıp otyr. Üşınşı baǧyt — kommunikasiia. Qazır aqparattyŋ kölemı köp. Sondyqtan servirlık infraqūrylymǧa mamandar öte qajet. Sondyqtan servirlerdı josparlaityn, olardyŋ arhitekturasyn dūrys ornatatyn mamandar bolaşaqta ülken sūranysqa ie bolmaq.
Ekınşı ülken sala — densaulyq saqtau salasy. Mäselen, Qazaqstanda epidemiologiia, virusologiia, mikrobiologiia, genetika salalarynda mamandar öte az. Bız pandemiia kezınde mūny tüsındık.
Üşınşı orynda tūrǧan sala — bılım salasy. Mysaly, byltyr elımızde 423 myŋnan astam bala düniege kelgen. Mūndai rekord keŋes zamany kezınde bolǧan, naqtyraq aitsaq, 1987 jyly 417 myŋ bala ömırge kelgen. Prezidentımız būǧan deiın elımızde bır myŋ mektep salu kerektıgın tapsyrǧan bolatyn. Qazırgı taŋda Qazaqstanǧa myŋ mektep te jetpeidı. Sebebı bır auysymdy mekteptermen qamtu üşın kemınde 3,5 myŋ jaŋa mektep saluymyz kerek. Sol myŋ mekteptı mamandarmen qamtu üşın 100 myŋ mūǧalım qajet. Eŋ quanyştysy, qazır ūstazdardyŋ märtebesı artyp, jalaqysy artty.
Törtınşı sala — kölık-logistika salasy. Qazır kez kelgen tauardy tūtynuşyǧa jetkızu üşın jaŋa tehnologiia qajet. Mıne, osy tūrǧyda mamandar bızde tapşy.
Besınşı sala — auyl şaruaşylyǧy salasy. Būl sala aldaǧy bes jyldyqta eŋ maŋyzdy salaǧa ainaluy mümkın. Sebebı qazır elımızde genetikter, mal därıgerlerı, agronomdar jetıspeidı. Alda qiyn kezeŋ kele jatyr, tıptı aşarşylyq boluy mümkın. Sondyqtan bügınnen bastap būl salany damytudy qolǧa aluymyz kerek.
Bügınge deiın Resei men Ukraina dünie jüzınıŋ 30 paiyzyn mai, ūn, bidai siiaqty önımdermen qamtyp keldı. Endı biyl Ukrainada dūrys egın bolmaidy, sonyŋ kesırınen bızdıŋ elımızde de qiyndyqtar boluy mümkın.
Jalpy aldaǧy bes-on jyldyqta sız osy mamandyqtardy meŋgerıp, oqysaŋyz, bolaşaǧyŋyzǧa senımmen qarai alasyz.
— Älemde damyǧan memlekettıŋ qai-qaisysyn alsaq ta ǧylymǧa erekşe köŋıl böledı. Al Qazaqstanda ǧylym salasy qaryştap dami almai keledı. Ǧalymdardyŋ statusy joq, jalaqysy az. Jaŋa Qazaqstanda ǧylym salasynda qandai oŋ özgerıster bolady?
— «Jaŋa Qazaqstan» ǧylymi Qazaqstan boluy kerek. Ǧylymdy baǧalamaǧan, tüsıne almaǧan kezde bız qazırgı jaǧdaiǧa jetemız. Mäselen, bızdıŋ basşylar qiyn jaǧdaida, sebebı bızde ssenaristika joq, bır şeşım qabyldau üşın onyŋ saldary, qauıp-qaterı qandai bolatynyn bılmeimız. Qazır bızde şeşımdı şeşu üşın josparlai bılu qabıletımız bırneşe aimen, ärı degende bır jylmen ǧana şekteledı. Sondyqtan ǧylymǧa den qoiuymyz kerek. Al damyǧan elder 20, 30, 50 jyldyq stragetiiamen ömır süredı.
Soŋǧy 3-4 jylda men «forsait» atalatyn boljam jasaityn ǧylymnyŋ bır türımen ainalysyp jürmın. Damyǧan elder «forsaitty» keŋınen qoldanady. Osyndai boljamdar, saraptamalar bızdıŋ elımızde de jüzege asyrylsa eken deimın. Jalpy bız ǧylymdy qoldanbaly-praktikalyq tūrǧyda damytuymyz kerek. Akademiia jūmysyn jandandyryp, ǧalymdardyŋ märtebesın köteruımız kerek.
— Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
https://youtu.be/EDBkTA9X-us
Sūhbattasqan Arman Äubäkır,
Video-operator, montajdauşy Bauyrjan Jahanūly.
Sūhbattyŋ jazbaşa nūsqasyn äzırlegen Danagül Qazihan,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
