Jadymdaǵy Jeltoqsan

Qurmanǵazy Rahmetov

Derekti hıkaıa

Jadymdaǵy jeltoqsan

1986

On,

On segiz,

Jıyrma tórt.

Altaý ala,tórteý túgel

Tóbedegi keled,-dep

Jastar shyqty Almatyda,

Bas Alańǵa baıraqty

Namys,

Jiger,

Kózderinde ot

Qaıratty!

Alań toly,yǵy-jyǵy

Aınalamyz qara kóz.

Qara kózde tunyp turǵan

Tarıh,taǵlym sabaqtary

Abaı jazǵan qara sóz.

Alashorda, Álıhannyń

Sákenderdiń elesi,

Babalardyń, tar jol,taıǵaq

Jete almaǵan belesi.

Qar bop ushyp,qan bop qushqan

Mahambettiń jebesi

Jaýjýrekti ,

Han Kenemniń

Basy joq qur denesi!...

17.12.2011j.Alań.Almaty.

Daýyl aldyndaǵy tynyshtyq

Tańerteń erte oıandym. Kóńil kúıim erekshe.

Jýynyp-shaıynyp, jigitter daıyndap qoıǵan qara shaıdan tartyp jiberip, oqý korpýsyna aıańdap kelemin. Aldymnan qarsy shyqqan orta boıly adamnyń júzi tanys sııaqty. Jaqyndaı bere ol kisi tanyp qalyp: “Oı, Qurmanǵazy, sen osynda oqıtyn ba ediń? Halyń qalaı, neshinshi kýrstasyń?” – dedi. Oılamaǵan jerden kezdesip qalǵan adamǵa: “Oı, aǵaı, halyńyz qalaı? Men osynda oqýǵa túskenmin, qazir birinshi kýrsyndamyn, arnaıy aǵylshyn bólimshesinde”, – degenge ǵana shamam keldi. Almaty qalasyndaǵy eksperımenttik qazaq mektep ınternatyndaǵy kezindegi dırektorymyz –  Meshitbaev aǵamyz. Kóp ózgermegen eken, osynda tarıh kafedrasynda sabaq beretinin bildim. Jyly qoshtastyq.

Dostyq dańǵylynyń joǵarǵy jaǵynda ornalasqan mektep-ınternattyń meniń ómirimdegi alar orny erekshe edi.

Aýyldan alys shyǵa qoımaǵan oıyn balasy, qala men ınternattyń ishki tártibin birden qabyldaı qoıýy qıyn eken. Bir jeti ótpesten aýyldy saǵynyp sala bergenim. Sabaqtan shyǵa salysymen, qala ortasynda men mundalap shaqyryp turatyn telemunarany betke alyp, elderden suraı otyryp, “Qazaqstan” telearnasyna bir-aq tartyp otyrdym. Ishke kireıin desem kirgizbeıdi. Qaısarlyǵymdy, álde boıymnyń kishkentaılyǵyn kórip, aıaýshylyq tanytty ma, áıteýir telefon arqyly surastyryp, “Qazir osy arada tur, eshqaıda shyqpa, aǵań osy jerge keledi” – degende qýanyp kettim. Rasymen kóp ýaqyt ótpesten, «áı, Qubash», – degen tanys  daýysty estip, burylyp qarasam, qolynda bir býma qaǵazy bar Qunan aǵam maǵan kele jatyr eken. Qýanǵanymnan mılııoner jigitke rahmetimdi jaýdyryp jatyrmyn. Sóıtip meniń ómirimde teledıdarmen tabysý men tanysý kezeńi bastalyp ketken edi. Ishine kirgen sátten erekshe kúıge enetinmin. Teledıdardan jıi kórsetetin kóptegen tanymal ártister: Nurǵalı Núsipjanov, Lakı Kesoglý, Venera Qarmysova, Sara Tynyshtyǵulova jáne t.b júzbe-júz júzdesý, árkimniń enshisine baılana qoımaǵan baqytty ýaqyt edi. “Qymyzhananyń” qyzyp turǵan sáti, Ámireniń Parıjde salǵan áni men ómiri jaıyndaǵy qoıylym esten ketpes dúnıeler... Keshkisin aǵammen qol ustasyp “Rabochıı poselokqa” qaıtatynbyz. Tańerteń avtobýstar men troleıbýstardy aýystyra otyryp naǵashy inilerim Darhan, Dastan, Dýmandy mektebine jetkizý, odan ári ınternatqa jol. Óstip-óstip  qalanyń qyzý da qyzyq  ómirine aqyryn-aqyryn jaqyndap, synyptastarymnyń ortasyna úırene de bastadym. Qosymsha sabaqtar alyp, QazMÝ-dyń fızıka, onyń ishinde arnaýly (aǵylshyn tilinde) bólimshesine tapsyryp, alǵashqy emtıhannan úzdik baǵa alyp, fakýltet dekany Sársembınov qolymdy qysyp, “Quttyqtaımyn, sen endi bizdiń stýdentsiń” – degen  kezderi keshe ǵana. Iá, endi bar ynta men jigerdi bilim alýǵa jumsap, aǵylshyn tilin barynsha tez arada boıǵa sińdirý maqsaty aldymda tur edi. Iá, sol  kúni jeltoqsannyń 16-sy seısenbi   bolatyn. Tústen keıin, “Kreml  Dinmuhamet Ahmetuly Qonaevty alyp tastapty, onyń ornyna bizge tanys emes Kolbın degen bireýdi qoıypty, Pleným 16-aq mınýt bolypty”, – degen sýyt habar kelip jetti...

Jastyq jalyn, janǵan ot, qurban jastyq

Erteń bizdi ne kútip turǵanyn qaıdan bileıik. bilmegen de edik. Sársenbiniń sátti kúni bizder  eki par sabaqtan keıin, «Dınamo» stadıonynyń ishinde dene tárbıesimen aıaqtalatyn. Kýrstyń onshaqty jigitteri erkin kúrespen aınalysyp, matyda aýnap -qýnap jataqhanaǵa kelsek, abyr-sabyr. Bireýlerinen jaǵdaıdy surastyrsaq jańa ǵana bir top jastardyń Baıtursynov kóshesimen  jańa Alańǵa kóterilip bara jatqandaryn kórgen, qoldarynda urandary baryn da aıtty. Meıirjan, Nurlybek úsheýimiz “Alań qaıdasyń” dep tartyp otyrdyq.  Abaı kóshesinen Baıseıitova kóshesine joǵarylap bara jatqanda-aq halyq kóp kezdese bastady, kóbinese jastar. Alańnyń kire berisi ıin tiresken halyq, ortasynda shoǵyrlanǵan jastardy belbeýleı qorshap turǵan mılııonerlerdiń sapymen arpalysa júrip, ishke endik. Alań toly jastarmen qaýyshyp, deneni bir keremet sezim bılep ala jónelgeni... Ondaı keremet sezim qushaǵyn, buryn sońdy baıqamappyn. Úsh jaqtan jańadan kelip jatqan jastar legi Keńester Odaǵyndaǵy sol kezdegi eń úlken, eń kórikti Alańdy toltyryp ta jiberdi. Iin tiresken jastar. Minber jaǵynda da qozǵalys nyshanynyń kúsheıip kele jatqanyn baıqamaý, múmkin emes edi. Qazir jeltoqsandyqtarǵa ilinip turǵan taqta mańynan úlkenderdiń «Elim-aılatqandary» da qosylyp ketti.

...Qarataýdyń basynan, kósh keledi-aı,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi-aı, – degen jerleri babalarymyzdyń bastarynan ótken san qıly tarıhyn kóz aldymnan ótkizgendeı áser qaldyrdy.Bizdi qorshap turǵan mılıııalarmen jastar alysyp-arpalysyp kirip jatty. Keıbir jerlerde shepterin ózderi ashyp jiberip, lek-legimen ortaǵa jiberip qoıyp jatqandaryn da baıqap qaldym. «Belbeý» sııaqty mılııonerler shebiniń arǵy jaǵy da jastar bolatyn. Megafon qoldan qolǵa ótip, sóılep turǵan adamdy kórý úshin jastar sátte otyra qalyp, jalyndy sózderge qulaq asyp, aýyzbirshiliktiń ozyq úlgilerin de kórsete bastady. Alań biraýyzdan minberge Dinmuhamet Ahmetuly Qonaevtyń ózi shyǵyp, jaǵdaıdy tolyq túsindirip berýin talap etti. Bolmaǵan jaǵdaıda bul Alańnan tarqamaıtynyn, qajet bolsa kesh, tún, taǵy da bir kún kútetinin jetkizdi. «Doloı Kolbına, Kajdomý narodý svoego vojdıa», – degen oryssha, «Kolbın ket! Ár ultqa óz basshysy, Kósemi Áýelbekov, Nazarbaev bolsyn!», – degen urandardy jastar biraýyzdan qaıtalap jatty. Biraq minber jaqtyń talaby: “Tarqańdar, tarqamaıtyn bolsańdar, kúsh qoldanady” – dep, birinen keıin biri aıtyp jatty. Kimniń kim ekenin tanyp, ajyratyp jatqan biz emes. Megafon qolyma tıgen kezinde, partııa basshylyǵyna Kákimbek Salyqovtyń kandıdatýrasyn usynyp, zamandastaryma jalyndy sózimdi arnap úlgerdim. Kópshilik meniń sońymnan keıin úsh-tórt ret qaıtalady. Keıbir jerlerden kózge erekshe túsip qalǵandardy bir-birden shyǵaryp alýǵa tyrysyp, keı jerde alyp ta ketip jatty. Alańnyń batys jaq shetinen engen qolyna jetektegen balasy bar áıeldiń aıǵaılap sóılegen sózine bet burdyq. Bir sát ózimniń yǵysyp trıbýna jaqty jaǵalaı eki-úsh sap qatar turǵan mılıııa qataryna jaqyndaǵanymdy baıqadym. Aldyńǵy qatardan fakýltettiń jigitterin kezdestirip qaldym. Qazirgi kezde jıi-jıi jarııalanyp júrgen sýrettiń aldyńǵy qatarynda turǵan fızfaktyń Serik degen jigiti, qyzylordalyq. Sál artynda Qaırat Sárıev tur. Men obektıvke sımaı qalyppyn, sál solǵa qaraı tórt-bes jigiten keıin turǵan edim. Eki jaqtyń talaptary da oryndalmaıtyndaı kýlmınaııalyq jaǵdaılar da jaqyndap kele jatqanyn ishim sezdi. Alǵashqy qar kesekteri men mılııonerlerdiń bas kıimdi julyp alyp ortaǵa laqtyrǵandaryn da kózim shalyp qaldy. Temir baǵanǵa shyǵam degen jigitterdiń úsh-tórteýiniń joly bolmady. Uzynsha kelgen jigittiń órmelep bara jatqanyn kórip kóńilim eriksiz sol jaqqa aýdy. Ol kóp kidirmesten basyna jetip, bir qolymen temir baǵandy qapsyra, ekinshi qolymen daýys kúsheıtkishti julqyp-julqyp jerge tastaı saldy. Kópshilik shýlap, qol soǵyp jatyr. Keıinnen bildim, ol sol áreketi úshin bes jylǵa bas bostandyǵynan aırylǵan, et kombınatynyń sol kezdegi jumysshysy  Jýandyqov Bolat eken. Osydan keıin-aq, beıbit mıtınginiń sáni men máni ózgerip, bir jaǵy jastar, ekinshi jaqtan qarýly áskerler men mılıııa qyzmetkerleriniń arasyndaǵy qandy qaqtyǵys bastalyp ketti. Jan alysyp, jan berisken osy qaqtyǵys alma kezek, ıt jyǵysqa uqsaǵandaı. Bizderdi alańnyń shetine qýyp tyqsa, bararǵa jeri qalmaǵan jastardyń boıyndaǵy jigeri men namysy qarýly áskerdi alańnyń ekinshi shetine atoılap, arýaqtap, qýyp tastaıdy. Baıqaǵanym, eki jaqtan da 20-30 adamnan ártúrli jaraqat alǵandar Alań ortasynda qalyp jatty. Ishimizden sol jerde jedel túrde jasaqtalǵan top olardy shet jaqqa jetelep, súırelep, tasyp jatty. Osylaı úsh-tórt tolqyndy basymnan ótkergen edim. Sońǵy tolqyn kezinde bir qyzdyń súrinip qulap qalǵanyn baıqadym. Áskerıdiń “dýbınkamen qyzǵa umtylǵanyn baıqap, arýaqtap jetip baryp oń aıaǵymmen teppek bolǵan sátimde, «ıtyn» qoıyp úlgergen eken, tizemnen tómen orta tusyn oryp tústi. Basynda et qyzýymen baıqamaǵan ekenmin, jetektep alǵan qyzymdy jigitterdiń qolyna tapsyrǵannan keıin, aıaǵymnyń bastyrtpaıtynyn baıqap, janymdaǵylarǵa senderge masyl bolmaıyn degendi aıtyp, Alańnan syltı basyp jataqhanama tarttym. Kelsem keıbir jigitterimiz, jaralaryn tańyp, Alańǵa qaıta  ketip te jatyr eken. Men úshin Alańdaǵy aıqas osymen támam bolǵan edi. Aıaǵymdy myqtap tańyp alyp, qazaq jastarynyń erlikteriniń árbir epızodtaryn esime alyp, ásirese, qarshadaı qazaq qyzdarynyń etekterin túrip alyp, tas, mramorlar tasyp, jigitterdiń namys pen jiger ottaryn qaırap, ortaq kúreske qosqan úlesteriniń er azamattardan eshqandaı kem emestigin oılap jatyp, uıyqtap ketippin. Tańerteń  dekanatqa shaqyryp jatyr degesin barsam, orys tobynda  oqıtyn qoǵamdyq «kassırimiz» kelmeı qalǵan eken. Dekanattyń tapsyrmasymen, bir jigitti ertip alyp birinshi kýrstyń stıpendııalaryn ákelýge QazMÝ qalashyǵyna kettim. Jataqhanadaǵy jigitterden bolǵan oqıǵa jaıyn egjeı-tegjeıli surastyrýǵa kirisip kettim. Teledıdardan shetelderdegi qaqtyǵystardy kórgen basqa da, bizdegikóterilisti  kórý basqa. Qalanyń jalpy jaǵdaıyn bilý maqsatymen, naǵashy aǵamnyń úıine tarttym. Jolda qoldaryna qyzyl mata taqqandarmen de bir qyrqysyp aldym. Aıaǵymdy syltı basqanym bolmasa, beti-kózim aman edi. Úıge kelsem, naǵashy aǵam da, mekteptiń onynshy synybynda oqıtyn baýyrym da, barshamyzdyń aıtar taqyrybymyz da osy qandy oqıǵa boldy. Tún ortasy aýa, naǵashymnyń baspa másheńkesine qonjıyp, BUU Assambleıasynyń Bas hatshysy – Haver Peres de Kýelıarǵa bolǵan oqıǵalardy baıandap, bizge kómek kórsetýlerin surap, bir bet hatymdy jazyp,  tańnyń atýy men avtobýstyń qatynaýyn kútip jattym. Ertemen jataqhanaǵa kele salysymen starostalar men komsorgtardy jıyp, oılarymyzdy ortaǵa salyp, «Lenındik ult saıasaty jasasyn!», «QazSSR konstıtýııa qaǵıdalary saqtalýy tıis!», – degen eki uran ázirlep, bir pardan keıin barlyǵymyz Alańǵa qaıta shyǵatyn bolyp kelistik. Árkim ózderi jeke-jeke tapsyrma aldy. Birge oqıtyndar jınalyp, Baıtursynuly kóshesimen joǵary kóterilip bara jattyq. Jol jónekeı janymyzdaǵy teatr kórkemsýret ınstıtýtynyń jataqhanasy men QazMÝ-dyń hımııa fakýltetiniń stýdentterine aıǵaılap, bizderdi qoldaýyn suradyq. Masanchı kóshesiniń buryshyna jete bergenimizde úsh adam bizge búıirimizden qosylyp, úlkendeý bireýi mán-jaıdy surastyrdy. Jaǵdaılarymyzdy túsindirip, beıbit túrde Alańǵa baryp, qyrǵynda ustalyp, eki kún boıy qamaýda otyrǵandardy bosatý jónindegi talaptarymyzdy jetkizbekshimiz dedim. Toptyń artqy jaǵynda kele jatqanmyn. Basymdy kóterip qalsam, aldymdaǵy kýrstastarym jan-jaqqa jamyraı qashyp jatyr eken, túsinip te úlgergen joq edim, artymnan soqqy kelip tıdi. Burylyp jalt qarasam, qarsy aldymda qazaqtyń «menti», oń qolynda dýbınkasy, sol qolynda qalqany, qasqıyp qarap tur. Jerge qarasam, qan tamyp tur eken. Sonda ǵana ıegimnen qan sorǵalap turǵanyn baıqadym. Kúrteshemniń «kapıýshony» bar edi, arttan kelip soqqan kezde, sál ústige nemese astyǵa tıgeninde, tiri qalyp, osyndaı estelik jazyp otyrýym ekitalaı edi. Jaratqannyń kórseter jaryǵy baryn sonda ǵana sezindim. Janyndaǵy mılııonerler jaqyndap, on metrdeı jerde kelip toqtaǵan avtobýstyń ishine tyqpalap otyrǵyza bastady. Meniń jaramdy baıqap, toqtamaı aqqan qannan sekem aldy ma, áıteýir, bosatyp jiberdi. Jataqhanadan onshama uzamaǵan edik.  Kele salysymen, jaramdy jýyp, ózimdi ózim tártipke keltirgenim sol edi, dekanymyz bastaǵan eki-úsh muǵalim bólmege kirip keldi. Men oryn alǵan jaıdy aıttym. Kóp nárseni suramastan, tynyshtalyp, eshqaıda shyqpaıtynymyz jaıynda sózimdi alyp, shyǵyp ketti. Jataqhanamyz stýdentterden kóri muǵalimderge tolyp ketkendeı. Meni ádeıi izdep kýratorymyz kelgen eken. Orys ultynan bolsa da, bolǵan oqıǵalardan maǵlumat alyp, “Túsinispeýshilik boldy, sen qam jeme, jarańdy emde”, – dep eńsemdi bir kóterip ketti. Keshkilik jataqhanama jan dosym, Danııar marqum izdep kelgen eken. Ol AASI-da stýdent edi. Sóıtip jalyndaǵan jastyqtyń alaýymen Aınabulaq yqshamaýdanynda turatyn Danııardyń aǵa-jeńgesiniń tartyp otyrdyq. Maǵan eń qyzyǵy Nurlybaı aǵamyzdyń Alańda ekige bólingen mılııonerlerdiń qaı jaǵyn ustaǵanyn kórý edi. Árıne, men qatelespepin. Ol kisi talaı jastarǵa qolynan kelgen kómegin aıamaǵanyn  aıtyp  berdi. Ertesinde ertemen turyp jýynyp jatsam, janyma koreı jigiti (aty-jóni esimde qalmapty, komsomoldyń belsendilerdiń biri), bizdiń fızfaktyń komsomol jetekshisi ekeýi kelip turǵanyn aıtty. Tezirek jýynyp shyǵýymdy da surady. Taksı kútip tur eken. Sodan qalalyq komsomol uıymyna da kelip jettik. Bıýro músheleri  menen túsinikteme jazyp berýimdi surady. Qazaq tilinde jazatynymdy aıtyp, aıaq astynan qyrsyǵym ustap, eki saǵattan astam ýaqyt kúttirtip qoıyp, jazyp berdim.  Sóıtip komsomol qatarynan shyǵaryldym. Janymdaǵy jastardyń unjyǵyrǵasy túspesin degen oımen, “Saspańdar, qaıta komsomol qataryna alady”, – dep qoıamyn. Medet, Qahar, Serik, menimen qosa bes adamdy komsomol qatarynan shyǵardy. Qudaıdyń qudireti myqty ǵoı, QazMÝ-dyń komsomol jetekshisi Baıandarov myrza taǵy da taksımen sol jerden «KazGÝgrad» qalashyǵyna alyp barǵany. Úlken zalǵa ensek, óńsheń degishter men «jegishter» eki jaqqa bólinip alyp, ortaǵa alsaıshy-aý kelip. Kóp qınalmastan dosymmen aıyrbastasqan muqabasyn sheship aldym da, komsomol bılet qoldaryna ustatyp qoıa berdim. Meni jeti jylǵa sottap,  fızfaktyń 25 stýdentin oqýdan shyǵarypty. Keıin oqýǵa  qaıta ornalasqandary bar. Qaısybiri basqa JOO túsip, keıbiri qoldaryn bir-aq  sermep,  Almatydan múldem ketip qalǵan eken. Baıtal turmaq bas qaıǵy zamanany basymnan ótkizip, keıinnen, oılap qarasam tikeleı bolmasa da kóp jastardyń obalyna qalǵandaı ekenmin. Tarydaı shashylyp ketken sol kýrstastarym esime túsip, otyz jyldyq kezdesýimizdiń aldynda solardyń tizimin ózderińizge usynýdy jón kórip otyrmyn. Jeltoqsan-86-da bir fakýltetten osynshama adamnyń qýdalaýǵa túskenin estimep edim, ondaı bolmaǵan da edi. Bálkim, bireýi kórshińiz, bireýi aýyldasyńyz, bireýimen bir mektepte, bolmasa, JOO qyzmet jasap júrgen de bolarsyzdar?

“Fızfak”-tyń 102 tobynan:

1. Naýryzbaev Meırambek

2. Saýytov Serik

3. Sarıev Qaırat

4. Áripbaev Qahar

5. Ismaǵulov Meıirjan

6. Óteǵulova Lázzat

7. Moldabekova Aqbópe

8. Matkerimova Ardaq

9. Rysqulova Nurjamal

10. Jeksembaeva Aıman

11. Súleımenova Arman

12. Montaeva Saltanat

13. Elýbaev Erbolat

14.  Qýanbaev Nurlybek

15.  Spataeva Zámza

16. Mustafına Gýlmıra

17. Tólegenov Janysbek

18. Shomenov Qanat

19. Jaqaev Bolat

20. Nazarqulov Medet

21. Daıyrova Aıgerim

22. Qalıma

23. Muhamadıev Arhat

101 tobynan:

1. Qulmuhambetov

2. Omarov Álimjan

3. Tóleshov Talǵat

4. Qoshtybaev Talǵat

5. Shumaqov Meıram

6. Tampıeva Tursyngúl

7. Jumanov Serik

8. Kirshibaeva Roza

9. Sydyqova Jaına

10. Sarıeva Sholpan

11. Myrzaeva Jaqsygúl

12. Aıjan

13. Ájetova Gúlmıra

14. Úsenov Ahmet

15. Rystyǵulova Venera

16. Tastekeev Júrsin

17. Qarjaýbaeva Baıan

18. Gúlbaný

19. Shırımova Elmıra

20. Madalıev Birjan

21. Qýandyqov Serik

22. Seıtenov Serajeddın

23. Aǵabekov Sáken

24. Sáıkenov Sáken

25. Raýshan M.

Orys tobynan: Asýbaev Asqar, Ońbyrbaev Bolat, Beısebaev Serik (uranmen ustalyp qalaǵan.),  t.b.

Esime túspeı qalǵandary renjimesin.Arnaıy aǵylshyn tobynan jampeıtilik Meıirjan bolǵan. Qarbalas kezinde jeke muraǵattarymnyń birazy joǵalyp ketken edi.

Jastyq shaq nemese otyz jyl burynǵa saıahat

Dúısenbi   kúni  ortaq lekııa fızıka páninde otyrǵanymyzda, aýdıtorııaǵa jasy egdeleý, shashy appaq kisi kelip «Rahmetov» osynda ma?, – dedi. Joǵarǵy jaqta otyrǵanmyn, oıymda esh nárse joq, “– Iá, menmin”, –  dedim. Syrtqa shyǵyp  ketýimdi ótindi. Syrtqa shyǵa salysymen hal-jaǵdaıymdy, densaýlyǵymdy jaıyn surady. Iegimniń isigin aýzyna alǵanyn soń, qazaqtyń úlken kisisi bolǵasyn, oıymda esh nárse joq, bolǵan, kórgen jaılarymdy aıtyp,  Komsomol kóshesimen asyqpaı áńgimelesip kele jatqanbyz. Bundaı sumdyqty buryn-sońdy kórmegen aqymaq basym, alańdaǵy áskerı kúshter men mılıııa, erikti jasaqtardyń jastarǵa jasaǵan aıaýsyz, adam túrshigerlik áreketteri men qyrǵyndary jaıly qyzý áńgimemen, qazirgi Jeltoqsan kóshesiniń qıylysyna tireldik. Sol jaqtaǵy sur úıdiń aldyna kelgen kezimizde, álgi shaldyń «biz kelip te qaldyq», – degeni. Mańdaıshasyna qarasam: «Prokýratýra po osobo vajnym delam KazSSR», – degen jazý bas emes.  Sonda ǵana baryp, “Basqa pále tilden”  degen halyqtyń danalyǵy esime sart ete qalǵany. Boıym men oıymdy tez jıyp alyp, ishke endim. Ákki shalǵa esh nárse bola qoıǵanyn bildirmeı baqqanymmen, kabınetine jaıǵasyp, qaǵazdaryn alyp shyǵa bastaǵanynda-aq bir nárseniń bolaryn ishim seze qoıdy. Ol áli de bolsa sol qalpynan taıar emes, jáı-jáı sóılep, bolǵan nárselerdi qaǵaz betine túsirip jatty. Bitti-aý áıteýir. Qolyma usynyp, tanysyp shyǵyp, astyna qol qoıýymdy surady. «Svıdetelskıe pokazanııamen» tolyq tanysyp shyqtym, aıtqanymnan ózge sózder kezdespegennen keıin, qolymdy qoıdym. Tek BUU-na qatysty hat jaıyn jasyryp qalǵan edim. “Búginge  osymen bitti, erteń kelesiń”, – dep, jyly shyǵaryp saldy. Esikten shyǵyp bara jatyp, bir kabınetten Tuńǵyshbaı Jamanqulov aǵamyzdy da kórip qaldym.Osyndaı elge tanymal aǵamyz da júr eken, suraǵyna jaýaptaryn alyp, qoıa beretin bolar degen jyly oımen dalaǵa shyǵyp, jataqhanama aıańdadym. Ertesinde ondar shamasynda álgi shaldyń aldyna taǵy keldim. Kóptegen sýretterdi ákelip aldyma jaıyp tastady. Bir-eki  tanys  stýdentterden basqa Hasen aǵamyzdyń sýreti de bar eken. Biraq keshegi jibergen olqylyqtardan keıin,  endi tis jarmaýǵa,  qujattarǵa bet albaty qol qoımaýǵa bekingen edim. Megafonmen saırap turǵan kezimdegi  fotoaıǵaq shyǵa kele me eken degen kúdik te bar edi. Esiktiń aldyna temeki shegýge shyqsam, kýrstasym Júrsin  tur eken. Pasportymdy alýǵa kelip turmyn deıdi. Istiń nasyrǵa shabaıyn dep turǵanyn baıqap qalǵasyp, «pasport-masport» degendi qaıtesiń, osy turǵan jerińnen «qash», artyńa qarama, bir mánisi keıin  bola jatar, – dep keńes berip, qaıta kirdim. Kirsem, keshegi «osvıdetelstvovanıem» jaıyna qalyp, qujattarymdy «svıdetelden podozrevaemyıǵa»aýdaryp jatyr eken. Sol kezdegi, álgi ákki shaldyń maǵan jasaǵan aramdyǵyn kórip, úlken býynǵa degen kózqarastarym tóńkerilip biraq túskeni. Tústen keıin ákki shal meni sol kezdegi “elınnyı” dep atalatyn kınoteatrdyń janyndaǵy SIVS-ǵa tyqty. Temir tordy alǵash kórýim. Sart-surt ashylyp, jabylǵan temir esikter qulaǵyma ersi estilgenimen, tómenge túsip kele jatyp, esigi aıqara ashylǵan úlken kameranyń ishindegi qaısar rýhty qandastarymnyń (shamamen 100-150-deı) qosyla shyrqaǵan áni erkime kúsh-qýat bergenin qaıtyp qana jasyraıyn. Kıim-keshegimdi tolyqtaı sheshindirip, tintip belbeý men taǵy birdeńelerin alyp qalyp, uzyn dálizdiń oń jaǵyndaǵy shetki kameraǵa engizdi. Jalǵyz emes ekenmin,  orta jastan asqan orys azamaty qarsy aldy. Atyn aıtyp, qolyn sozyp, tanysyp jatyr. Atymdy aıttym da,  aǵashtan jasalǵan topchan sııaqty  úlken tósekke kamerama kýrtkam men bas kıimimdi jastana jambastaı kettim. Álgi orysym esik jaqta birdeńelerin jaǵyp, byqsytyp jatqanyn baıqadym. Sálden keıin, “ Aıda sıýda, chıfernem, rasskazyvaı, kakımı sýdbamı”, – dep shaqyrdy. Basqasyn túsinsem de “chıfernemy” nesi, ol ne degeni dep janyna jaqyndadym. Ystalǵan alıýmınıı krýjke toly yp-ystyq, qop-qońyr ay sháıdi kezektese urttap otyryp, anany-mynany aıta otyryp, bitirdik-aý áıteýir. Bir-eki kún  birge boldym, kúni boıy tergeýshilerden tergeýshiler, suraqtardan suraqtar, áıteýir bitpeıtin suraqtar, kameraǵa kirsem álgi orysym óziniń qaı-qaıdaǵy “kosmopolıtızimimen”, basymdy qatyrdy. Adam balasynyń úsh kúnnen keıin, kózi kórge de úırenedi degeni ras pa deımin. Besinshi kúni degende janymyzdaǵy kameraǵa engizdi. Kirip barsam, onshaqty ózimniń qara kózderim  – “býntovıkterim”, kózime ystyq bolyp kóringeni sonshalyqty, bostandyqqa shyqqandaı sezimge bólendim. Janymda menen keıin 10 jylǵa bas bostandyǵynan aırylǵan marqum Asylbaev Moldaǵalı aǵamyz, atý jazasyna kesilip, keıinnen aqtalǵan – Myrzaǵul Ábdiqulov jáne 16-ǵa da tolmaǵan, AShI-diń birinshi kýrs stýdenti keıinnen úsh jylǵa bas bostandyǵynan aırylyp, óziniń túrme jolyn balalar kollonııasynan bastaǵan Orazbaev Dýman. Balalar kollonııasynyń  sol kezdegi jaıyn, tek túrme kórip kelgender jaqsy túsinedi. Moldaǵalı aǵamyzdyń denesi kókala qoıdaı, tereń dem alýǵa shamasy kelmese de, bizdiń rýhymyzdy kóterý úshin, óziniń qandaı sebeptermen osyndaı kúı keship otyrǵanyn  áńgimelep berdi. Ol kisi osy Almaty oblysynyń týmasy kórinedi. Sol kúnderi Almatyǵa dostaryna qydyryp kelip, bolyp jatqan dúnıelerdi óz kózimen kórý úshin Alańǵa keledi. Boıy uzyn, asa kórikti, kıgen kıimi de erekshe. Basyndaǵy qarakól bórkinen arqasynda jaǵalylar bul kisini aınalyp ótip, keıbireýleri amandasyp ta qoıǵan sııaqty. Janynda tólqujaty bolmaǵandyqtan, bul kisini de kópshilikpen osy “elınnyı”-dyń astyna ákeledi. Kirgenderdiń barlyǵyn derlik sheshindiretin. Maıkesin sheshine bastaıdy, astynan (jas kezindegi bir sapardan qalǵan) búkil denesine ınemen salynǵan meshittiń sýreti (nakolka) shyǵa kelgende taıaqtyń astyna qalady. Qatty taıaqtap tastaǵandary sonshalyq, on kún ótse de ózine kele almapty. Myrzaǵul da óziniń qalaı «jeltoqsandyq» bolǵanyn baıandap bergen edi. Ol kisi de sol ýaqytta, Almaty oblysynda turatyn kórinedi, negizi Qyzylorda jaqtyń adamy, qolynda kári sheshesi, bala-shaǵasymen turyp jatsa kerek. Kásibı fotograf. Sol kúni jol jónekeı janynda qaryndasy bar, Tastaq bazaryna kirip, aýylyna  – bazarlyq, as úıine bir pyshaq ta satyp alady. Sodan avtobýsqa otyryp Saıranǵa túser kezinde, shopyr artqy esikti jaýyp, barlyǵyn aldyńǵy esikten shyǵaryp jatady. Aldyndaǵy orystar shyǵyp endi bunyń kezegi kelgende jolyn kes-kesteı tosqan jas orys jigiti balaǵattap jiberedi. Bundaı sózdi kútpegen Myrzaǵul aǵamyzdyń qolyna setkadan saby shyǵyp, turǵan pyshaq ilinip, tartyp kep jiberip, shyǵa jóneledi. Shýyldaǵan halyq, sodan bul kisi qashyp otyryp, kúnniń tolyq qarańǵy bolǵanyn kútip kópirdiń astynda buǵyp jatady. Bir-eki saǵattan keıin, shý basyldy-aý degende, jatqan jerinen shyǵyp kóshe boıynda ańdyp otyrǵandardyń qolyna túsip qalyp, osynda toǵytylǵan eken. Ár nárseniń «áttegeni-aıy» bar degendeı, bizder de, áttegen-aı sol jerde jata bergenińizde ustalmaıtyn ba edińiz dep, qısynsyz jubatyp qoıamyz. Bar sengenimiz, ortamyzdaǵy Dýmanymyz. Erteń seni bosatyp jiberetindeı jaǵdaı bolyp jatsa, anda bar da munda bar dep, árkim óz sálemimizdi qulaǵyna quıyp álekpiz. Men de aýyldan keletin dostarymnyń attaryn aıtyp (slýjaktarymdy), «Tamasha» oıyn saýyq dýmanyna alyp qoıǵan bıletterim baryn aıtyp, meniń ornyma kirip shyǵarsyń dep qyzyqtyryp qoıamyn. Bári biz armandaǵanymyzdaı bolmaı shyqty. “Tamashamyz” ben Jańa jylymyzdy osynda ótkizdik. Jańa jyldyń basynda, qańtardyń besinde meni túrmege alyp shyǵyp, «karantın hatasynan» biraq shyqtym. Túrme dep osyny aıtyńyz. Qolym artymda, júrip kelemiz, júrip kelemiz, birese ońǵa, birese solǵa, shaqur-shuqyr temir esiktiń ashylǵany men sharq-shurq etip jabylǵany, bitetin emes. Bir kúnnen keıin “kamerama” bir qazaq jigiti kirip:  “Men seniń advokatyń bolamyn, Pálembaı Túlenbaı degen, erteń seniń sotyń”,  – degeni. Qýanyp kettim, ne bolsa da tezirek bitýin kútip júrgen edim. Erteńine bir bólke qara nan, qaǵazǵa oraýly eki «seledka» qolymda, «avtozak» degen pálemen sottan biraq shyqtym. Qandaı sottan? QazSSR Joǵarǵy Sotyn ashyq túrde jarııalanǵanymen, syrttan eshkim de kire almady. Ómir birde betin, birde aınalyp kelip basqa jerin tosady degeni ras eken... Sot barysynda kýágerlik etkenderdiń barlyǵy derlik meniń jaǵymda boldy, bergen jaýaptarymdy tolyǵymen quptaıtyndaryn, tipti, Qyrshybaeva Roza qaryndasymnyń sot bıligine tikeleı qarsylyq bildirgeni meniń esimde «taıǵa tańba basqandaı» qalyp qoıypty. Kópshiliginen tergeýshiler jaýapty  orys tilinde alǵan eken, sonymen núktesi men útirin ajyratý bastalyp ta ketti. Biraq kóbi jeme-jemge kelgende meni jaqtap shyqty. Kýágerlerdiń kóptigi sonshalyq, Sot otyrysy kelesi kúnge qaldyryldy. Qudaı qalasa erteń Sot zalynan bostandyqqa shyǵamyn degen oı da jylt ete qaldy. Talaı jyl ańsaǵan oqý ornymmen qoshtasýyma týra keletin boldy, aǵam Qaıyrǵazydan uıat bolatyn boldy dep te qoıamyn, ishimnen. Kelesi kúngi sot barysynda aramyzdaǵy kommýnıst qyzymyz – Mustafına Gúlmıra. «Men olar jıylyp barmaqshy bolyp turǵandarynda, qaıtyńdar, qaıtyńdar dep birneshe ret aıtqanmyn. Olar meni tyńdaǵan joq, Qurmanǵazynyń avtorıteti myqty bolatyn, meni tyńdamaı ketip bara jatty», – demesi bar ma. Jer astynan jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty degendi osyndaı aıtsa kerek. Ondaı sóz múlde bolmaǵan edi.  Jataqhanamyzda myndaı aýyz birshiligi myqty, «drýjnyı pervachtardy» kórgenimiz joq, – degen sózderdi joǵary kýrstardan jıi estip estýshi ek. Jataqhananyń ishindegi dıskotekada ortany bermeıtinbiz, joǵarǵy kýrstardyń jigitteri bizdiń qyzdarǵa jaqyndaýǵa  jasqanatyn. Bul azdaı taǵy bireýi  Gorbachevtyń  «qaıta qurýy» jaıyndaǵy aıtqan sózderime qatysty jyǵyp berdi. Omarov Ádiljan baýyrym óz sózinen ózi jańylyp basyna pále tilep aldy. Jalǵan kýágerlik bergeni úshin eki jyldy arqalady. Al uranmen ustalǵan uzyntura Serik baýyrym, advokattarynyń qoly uzyn bolǵanynan ba, 16-dan jańa asqany eskerilgen be, sotqa deıin bosap ketken eken. Bir jaǵynan oǵan da qýandym. «Sasqan úırek, quıryǵymen súńgıdi», – demekshi, fakýltettiń dekany – Sársembınov myrza Sotqa mynandaı minezdeme beripti: «Rahmetov K.A pokazal sebıa tolko s otrıatelnoı storony. Vstýpıtelnye ekzameny sdal na ýdovletvorıtelno ı horosho». Ol zamanda mektepti altyn medalmen bitirgender, alǵashqy emtıhannan «úzdik» baǵa alǵan kezde qalǵan emtıhandardan bosatylyp, avtomatty túrde JOO stýdenti atanatyn. Ol kisi meniń dáp solaı qabyldanǵan jigitterdiń basshysy bolyp, jataqhananyń jarty jumysyn tegin jasap bergenimdi úsh-tórt aıdyń ishinde qalaı esinen shyǵaryp alǵanyna tań qaldym. Onyń esesine ulty orys  kýratorymnyń taısalmaı jaqsy minezdeme bergenin qalaı aıtpasqa. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn. Jamannyń jamanshylyǵyn aıt, quty qashsyn». Meniń advokatym oryssha eki sózdiń basyn qosa almaıtyn bireý bolyp shyqty. Sondyqtan da Sot barysynda kóbine ózimniń quqyǵymdy ózim qorǵaýyma týra keldi. «Lenındik ult saıasaty jasasyn!», «QazSSR konstıtýııa qaǵıdalary saqtalýy tıis!», – degen urandardyń aspannan alynbaǵanyn, biri jaqynda ǵana birinshi kýrsta mindetti túrde oqytylatyn «SOKP tarıhy» lekııa kýrstarynan alynsa, ekinshisi, 16-17-18 jeltoqsandaǵy Alańnan alynǵan dáleldep álekpin. Ekeýi de jaqynda ǵana bolǵandyqtan esh jańylmadym. Maǵan tańylǵan aıyptarmen kelispeıtinimdi ashyq aıttym. Memlekettik aıyptaýshy – Jarmahan Tuıaqbaı aǵamyzdyń birneshe ret aýzymdy japqanyn nesine jasyraıyn. Sot zalynan bostandyqqa shyǵam degen úmitim sýǵa ketip, QazSSR Joǵarǵy Soty otyrysy Q.T.Kenjebaevtyń tóraǵalyǵymen, jeti jyl bas erkimnen aıyryp, kúsheıtilgen eńbekpen túzeý kollonııasynda kúnásin  ótesip  degen Úkimin shyǵaryp kep jibergeni. Ne senerim, ne senbesimdi bilmeı, basym meń-zeń bolyp otyryp qaldym. Osy kezde, zaldan «Qurmanǵazy jasyma, basyńdy tik usta», – degen tanys daýys shyqqan jaqqa jalt qarasam, meniń jańa jyldaǵy «Tamasha» toı dýmanyna kútken, aýyldan kelgen dostarymnyń biri – Serik eken. Judyryq bop jumyla qalǵan oń qolymdy kóterip, qup kórgenimdi baıqattym. Zaldan kisen salyp, «avtozakka» otyrǵyzyp alyp shyqqansha, Seriktiń sańqyldap aıtyp jatqan «nastavlenıelerin» toqtatarlyq Joǵarǵy Sottan adam tabylmaǵanyn kórgesip bolar, «Qurmanǵazy myqty bol!», «Qurmanǵazy, Qurmanǵazy!», –  aıǵaılap shyqqan tanys daýystardy birtalaıǵa deıin estip bara jattym... Óstip, bizderdiń de tar jol taıǵaq keshýimizdiń bastalatynyn kim bilgen?...Álgi orysym “ýtka” bolyp shyqty, ondaılardyń talaıyn túrmede, UKK túrmesi men etaptarda kezdestirdim. Eki kúnnen keıin Máskeýden shyǵatyn ortalyq «Komsomolskaıa pravda» gazeti bastap, basqa basylymdar jerden jeti qoıan tapqandaı, Almatydaǵy alańdaǵy oqıǵaǵa baılanysty onyń alǵashqy uıymdastyrýshysy quryqtalyp, QazMÝ-dyń birinshi kýrs komsomol jetekshisi Q. Rahmetov jeti jylǵa sottaldy, ádil jazasyn aldy, – dep,    biraýyzdan shýyldap qoıa bergen edi...

Alǵashqy sabaqtar nemese túrme hıkaıalary

Túrmege  enisimen  bir  «hataǵa»  laqtyrdy. Túngi  saǵat on-on birlerdiń shamasy. Basym meń-zeń, jer aınalyp ketkendeı, onyń ústine asqazanym qurǵyr shuryldap, eski áýenine bastaǵany. «Sálemimdi» alǵan aqsaqal, túrimnen baıqaǵan bolar, janyndaǵy jastaý jigitke ymdady. Ózderi otyrǵan temir «dastarhandaryna» shaqyryp, qabyrǵadaǵy temir jáshikten ústelge shyǵara bastady. Bir tilim qara nan men «aq qoıdyń» eki tilimi, qant qosylǵan qara shaıdyń dámi, jylyshyraı kórsetken arestanttardyń qabyldaýy áli esimnen ketpeıdi. «Shkonkaǵa» jata ketip, shamnyń jaryǵynda, qor etip uıqyǵa ketippin. Tańerteńgi «proverkaǵa» janymdaǵylar turǵyzǵanda, qaıda jatyp, qaıda turǵanymdy onshama ańǵara almadym. «Dýbaktyń»: “Famılııa, statıa?” degen suraqtarynan keıin, “Rahmetov, 65”  – dep jaýap bergen kezimde ǵana baryp, «katorjandyq» ómirdiń bastalǵanyna kózim jetti. Úsh-tórt kúnnen keıin meni basqa hataǵa aýystyrdy. Bul meniń alǵashqy «hatamnan» anaǵurlym keń jáne ishi adamdarǵa lyq toly eken. Sálem berip kirip barǵanymda, tórde otyrǵandardyń biri «statıa» dedi. Men “65” dep jaýap qaıtardym. «O, býntovıkı!», – dep ár jerden shýyldap qoıa berdi. Qansha jyl alǵanymdy estigende, aldymnan jigitter shyǵyp qoldaryn berip jatty. “Otyz myńdaı jınalǵandaryń ras pa?”. “Mashına órtegenderiń, magazınderdi bombıt etkenderiń ne?”, “Balabaqshada sharýalaryń ne edi?”,  “Alańda mashınamen araq bolypty ǵoı, óńsheń alqashtar birge qalaı jınaldyńdar?”, “Mashınalar sýdy qalaı shashty?”, “Itter men saper kúrektermen qyrypty ǵoı?”, “Samoletpen ásker ákelgen be?”, “Shekarany jaýyp tastaǵan ba?”,  “Qyrǵyzdardy granıadan jibermeı qoıǵan ba?”, “Qansha adam óldi?..”, Suraqtar, suraqtar, bitpeıtin suraqtar. Shamam kelgeninshe jaýabymdy berip jatyrmyn. Bir kezde ishterinen egde tartqan bireýi: “Jigitter, qoıyńdar. Vse eto krasnaıa propaganda. Sony da túsinbegenderiń be?! Jas jigitti kóp mazalaı bermeńder, onsyz da oǵan ońaı emes”, – degeni. Suraqtar  sap tıyldy. Birtalaıymen jaqyn tanysa da bastadym. Narynqol jaqtyń Marat degen denesi  tyǵyrshyqtaı jigiti bar eken, sol janynan oryn berdi. Baıqaımyn, ortada sózi de ótimdi jigitke uqsaıdy. Onyń da famılııasy Rahmetov eken. Jasy  menen úsh-tórt jas úlkendeý. Keshkisin, esik sart-surt ashylyp, esiktiń aldyna qolynda «dýbınkasy» bar dýbak: “Rahmetov, na vyhod”, – dep oń qolyndaǵy dýbınkasyn sol qolynyń alaqanyna soǵyp, shirenip qarap turdy. Men basymdy kótere berip edim, janymdaǵy Marat atyp turyp, esikke qaraı nyq basyp bara jatty. Sart etip jabylǵan esiktiń dybysynan keıin birtalaı únsizdik ornady. On-on bes mınýttaı ýaqyt maǵan birtalaı ýaqyt bolyp kórindi. Esik ashylyp, eki dýbak eki qolynan súıretip Maratymdy esikten súırep ákep, tastap ketti. Ornymnan jalma-jan atyp turyp janyna barsam, yńyrsyna basyn kóterip, oń qolymen eshteńe etpeıdi degen ısharat bildirdi. Sóıtsem, ishi pysqan dýbaktardyń 65-termen jasaıtyn  «trenırovkalary» eken. Keshe ǵana túrmeniń ishinde tanysqan jigit, meniń ornyma baryp, óz erkimen anandaı naqurystardan taıaq jep qaıtýy,  zamandastarymyzdyń Alańda kórsetken erlikterine para-par. Túrmeniń ishindegi jigitterimizdiń de qoldarynan kelgenshe qoldaýy dep tanydym. Rahmet, Marat zamandasym! Qazir qaıda júr ekensiń?!. Burynyraqta bir baryp qaıtqan qart «katorjannyń»: “Jeti jyl ma, ózińdi jeti jylǵa «nastraıvat» et. Jaqsylyǵy bolsa, kóre jatarsyń. Jamanshylyqqa da tótep ber. Solaı jasaǵanyń jón. Sroktyń basynda – artyńa, sońynda  – basyńa ıe bol”, – degen sózi esimde qaldy. Keshkisin qýshykeshteý bireýi: “Erteń jeksenbi, bazarǵa tamaq, ol-pul, temeki alýǵa kimdi jibersek eken?”  degenine qulaǵym eleń ete qaldy. Ishimnen, baraholkaǵa bir jetsem shirkin, ar jaǵy... Sóıtip oı júıesine enip ketip bara jatyr ekenmin. Orta jastaǵy bir jigit: “Meni kelisip jibere alsańyzdar, barlyqtaryńnyń suraǵandaryńdy ákep berer edim”, – degeni. Sol-aq eken «hatanyń» ishinde qarbalas bastaldy. Bireý «kesharyn» ortaǵa tastady, bireýleri «zanachkalarynan» aqshalaryn shyǵaryp jatyr, endi bireýleri: “Qalam men qaǵazyńdy qosa ákel, meniń tapsyrystarym kóp”, – dep qoıady.  “Sen óziń, aqshalarymyzdy jınap alyp, qashyp ketpeısiń be?”. “Joq. Jo-ǵa. Meken-jaıymdy, týǵan-týystarymdy bilesińder. Jaqynda úılengenmin, saǵynyp kettim. Bir kórsem boldy. Úsh jylǵa bir aıaqta turyp-aq shydımyn ǵoı”, – dep qoıady. Ár jerden aýyzdaryn basyp, shıqyldap jatqandarda  da kózim shalyp qaldy. Al ana jigittiń eshkimmen jumysy joq, kerek zattardyń tizimin qalammen túrtip alyp jatyr. Jazatyndaryn jazyp, dápterin qoıyn qaltasyna jaqsylap búktep salyp aldy da, qolyna «keshardy» alyp, al, men daıynmyn, – degendeı ısharat tanytty. Hatanyń “starshagynyń” artyna ilesip baryp, esikti toqyldata bastady. Birazdan soń esiktiń «kormýshkasy» ashylyp, dýbak: “Ne kerek?”, –  degen daýysy da estildi. Starshak qulaǵyna birdeńelerdi sybyrlap jatqan. “Qazir, daıyn otyrsyn. Men sóılesip qaıtaıyn”, – dep «kormýshka» tars jabyldy. «Baraholshıgymyz» tyqyrshyp, tynysh tappaı tur. Bireýden surap kıgen qulaqshynyn bir qolymen ýmajdap alǵan, ekinshi qolymen ter shyǵa bastaǵan mańdaıyn súrtip-súrtip qoıady. Esik te ashyldy-aý áıteýir. Bizderge burylyp qarap, qolyn kóterip, máz-meıram bolyp ketip bara jatyr, “baraholkasyna”.  On mınýt ótpeı esik ashyldy. Eki qolynan eki dýbak súırelep alyp kelip tastaǵan “baraholshıgymdy” kórgende, birdeńesi durys bolmady-aý, “starshak” durys kelise almady ma, jaǵalylardyń bastyqtary aýysyp ketti me eken degen suraqtarǵa jaýap izdeı bastadym. Artynan keshary ushyp kelip tústi. Bireýi ishin ustap, bireýi aýzyn basyp, hatanyń ishi azan-qazan, qyran-topan kúlkige ulasyp ketti... Men ań-tańmyn. Sóıtsem, bul «propıska», bylaısha aıtqanda “ploskıı prıkoldary” eken. “Abaqty qatar-qatar bolady eken. Ishine jaqsy, jaman tolady eken...,” –  degen  osy eken ǵoı.

Túrmede de túrme bar

Alar «srokty» alǵannan keıin, aqyryndap etapqa daıyndala bastaǵanmyn. «Grajdanskıı» kıimderdi «robaǵa», qazaqsha aıtqanda, ústińdegi kıimderdi lagerde kıetin kıimderge aıyrbastaısyń. «Osýjdennyı Rahmetov s veıamı» degende «hatanyń» jigitteri jyldam-jyldam «kesharymdy» daıyndap jiberdi. Etap qazir Mańǵyshlaq jaqqa dep te estigenmin. Saqur-suqyr, shart-shurtqa etim de úırene bastapty. Ózińde erik bolmaǵansyn, aıdaýyldyń artynan baılaýly buzaý sııaqty erip otyrasyń, tek bas jibiń joq demeseńiz. Qolyma kisen taǵyp, kózimdi lentamen baılaǵanda, shynymen, boıymdy qorqynysh sezimi bılep aldy. Sol qol jaǵymnan ustap, alyp kele jatyr. Men árbir qadamymdy sanap, qalyspaı kele jatyrmyn. Toqtadyq. Esik ashylǵany estildi. “Kir!” – dedi. Kirip bara jatyp, bul kúndelikti tutqyndardy tasıtyn avtozak emes, odan kishkentaılaý, jeńil mashına ekenin baǵamdadym. Túrmeniń esiginen shyǵa salysymen men de mashınanyń baǵytyn paıymdap, qaıda apara jatyr eken dep te qoıamyn. Múmkin, baıqatpaı ata salýy da ǵajap emes degen úreı boıymdy bılep aldy. Motordyń jumys isteýine qaraǵanda kádýelgi «moskvıch». Ne bolsa da basqa túskenin kórermin dep, ishimnen ózime ózim jiger berip qoıamyn. Kóp júrmeı bir aýlaǵa kelip toqtadyq. Biraz turyp ishine kirdik. Toqtadyq. Esik ashyldy, tústik. Kózimdegi lentany aldy, qolymdaǵy kisen de alyndy. Jasyl kıimdi aıdaýyldar bir-birine «chest» berip  jatyr. Tap-tar «stakanchıktemin». Temeki shekkim kelip, qulaǵym isip ketken. Bir saǵattaı otyrǵan shyǵarmyn, ol ýaqyt maǵan bir jyldaı áser qaldyrdy. «Stakanchıkten» keıin alyp shyǵyp bir bólmege kirgizdi. Shashymdy sypyryp alyp tastady. Túgel sheshinýimdi surady. Sheshindim. Sypaıy,lap: “Ish kıimińizdi de sheshińiz, tolyqtaı sheshinińiz”, – dedi. Sóıtip taǵy bir bólmege engizip, esikti japty da, “Sabynyńyz anaý, shomylyp alyńyz”, – dedi. Sonda ǵana  basqa bir jerge kelgenimdi baıqadym. Sýdyń jylylyǵyn ózime yńǵaılap alǵannan keıin, rahattanyp turyp bir tústim-aý. Qanshama ýaqyt mynandaı rahatty kórmegen denem súısinip barady. Bergen sabynymen basymdy sabyndap kep jibergenimde kózim ashyp bara jatty, túısigimmen bul dýsttalǵan sabyn ekenin ańǵardym. Rasymen mynandaı rahatty kópten kórmegen edim. Endi atyp tastasa da ózderi bilsin”, – dep qoıamyn, ishimnen. Dýshtan shyǵyp, ózderiniń bergen kókshil tústi kıim-keshegin –  «robasyn» kıip alyp, aınaǵa qarap qalyppyn. Ómiri bulaı aınaǵa tesile qaramappyn. Sol kezde ǵana baryp baıqadym, taqyr basym, sońǵy bir aıdan astam ýaqyt,  ishindegi  barlyq shym-shytyryq,  oqıǵalar ýaqytynan buryn mańdaıyma tereń ájimin salyp úlgergen eken. Jıyrma eki jasqa endi tolǵan jigitke, nemene, táıiri, desem de, mańdaıyma erte túsken tereń ájim – taǵdyrdyń basyma salǵany da ǵoı! – dep kózimdi aınadan aldym. Iá, osyndaı da ómirde jáıtter  bolyp turady eken. Aýdaıyldyń  artyna taǵy ilesip jańa jerdegi jatyn orynyma kele jattym. Hataǵa kirip barsam eshkim joq. Jalǵyz ózim. «Raskladýshka» deıtin alıýmın qańqasy bar brezent tósekterdiń bizdiń zaman adamdarynyń esinde bolmaýy múmkin emes. Iá,  tap sondaıdyń temir túrindegi tórteýi tórt buryshta tur, ortasynda bir metrdeı bos oryn bar, edeni aǵashtan eken. Astyǵa salynǵan «matrasyn» keıbir jataqhanalardan da taba almaısyń, asty men ústińe jabylatyn jabyn da appaq, jamylǵysy tap-taza. Orta tusynda erneýi bıikteý sál kishirek bolǵanymensyrty temir tereze, kamera deýge aýzyń barmaıdy, qysqasy ishi jap-jaryq bólme eken. Óz kózime ózim senbeı biraz otyrdym. “Kormýshka” ashylyp tamaǵymdy alýǵa shaqyrdy. Bul jatqan qandaı batpanquıryq, aıdalada jatqan quıryq, – dep sál tosańsyǵanymmen, artynan tábetim tartyp, soǵyp-soǵyp jep aldym. Sháıi qandaı tátti edi. “Jarlynyń bir toıǵany jarty baıyǵany” – dep, tósegime yńǵaılana, ishimdi sıpap qoıyp jatqanym sol edi, syqyrlap esik ashyldy. «Na dopros» degennen keıin aıdaýyldyń artynan dedekteı jóneldim. Kirip barsam «grajdanskıı» kıimde tórt-beseýi jaıǵasyp otyr eken. Kıgen kıimderiniń úlgisi bótendeý eken. Ózderin qysqasha tanystyryp ótti, Reseı jaqtan kelgenge uqsaıdy, bireýiniń Moskvadan ekeni esimde qalypty. «Osýjdennyı Rahmetov, statıa 65, srok 7 let» dep bastaı bergenim sol edi suraqtar qarsha borady-aı kelip. Bireýiniń suraǵyna jaýap berip úlgermeı jatyp, ekinshisi suraq qoıady. Endi oǵan jaýap bereıin deı bergenińde ekinshisi, úshinshisi, tórtinshisi, úshinshisi, birinshisi, besinshisi, ekinshisi... Qoıshy áıteýir, qansha ýaqytqa sozylǵanyn bilmeımin, esimnen tanbasam da, aqshadaı basymdy sharadaı qylǵanda baryp toqtady-aý áıteýir. «Na segodnıa vse», – degenderine qýanyp, álgi bólmeme tez jetýge asyqtym. Sóıtsem, onym beker eken. Shyǵa salysymen álgi aıdaýylym túgeldeı tekserip, tintip baryp, bólmeme jetkizip tastady. Baǵana ǵana máz bolǵan bólmemniń ishi, «krestnyı doprostarynan» keıin basqasha bolyp kórindi. Qate, artyq, shatasyp, durys jaýap bermeı qaldym ba, –  degen oımen mıymda qalyp qoıǵan suraq-jaýap «lentasyn» aldyǵa-artqa, artqa-aldyǵa qaıtalap birtalaı jattym. Turyp alyp, arly-berli asyqpaı «týsovka» soǵyp baryp, mıym ornyna kelgendeı boldy. Sol sátte “kormýshka” ashylyp, keshki as keldi. Orysshaǵa birtalaı tóselip qalǵan tilmen eriksiz túrde «Voına Voınoı, a obed po rasporıadký», – degen sózdiń shyǵyp ketkenin keıin ǵana baıqap, “bismállá” dep keshki asymdy ishýge otyrdym. Kópten beri dál mundaı jaqsy uıyqtamaǵan shyǵarmyn. Túsime týǵan aýylym endi. Sheshem, aǵam, «qara shańyraqtyń» shýyldaqtary men kórshi-qolańnyń balalary ózenge shomylýǵa, balyqqa barmaqshy bolyp, qarmaq, aý kóterip, aýladan ýlap-shýlap shyǵyp bara jatyr ekenbiz. Almatydan kanıkýlǵa barǵan kezderimde  aýyldyń úlkendi-kishileri osylaı bir qýanyp qalatyn. Ásirese, mektep jasyndaǵy balaqaılar qatty máz bolatyn. Jaz bolsa bastaryn qosyp sol mańdaǵy jaıylyp júrgen esekterdiń aýzyna shóp baýlaıtyn symdy  baılap jiberip, úsh-tórtten mińgesip alyp, Qatynsý ózenine, ne toǵanǵa baryp shomylyp, balyq aýlap  qaıtýshy ek. «Mıchýrın» sovhozynyń baqshasyna túsip, azannan keshke deıin dop tepkizip, kúresip, láńgi teýip, asyq oınap, keshkisin «shpıon» oınap, oıynǵa  toımaı tarqasatynbyz. Qys bolsa, aıaqqa shańǵy, konkı baılap, qoldan syrǵanaq muz aıdyn  jasap, hokkeıdiń «klıýshkasyna» jaraıtyn taldar izdep. Jaıtóbeniń basynan tómen qaraı shańǵymen syrǵanaǵannan tómendegi úıge deıin bir-aq kelýshi edik. Jazdyń jaıma shýaq ýaqyty eken deımin...  Qasymda kórshimizdiń biri – Baqyt apaıdyń Murat degen uly bar,  jeti-segiz úlkendi-kishili balamen Maqanshy ózeniniń joǵarǵy jaǵynda shomylyp, máıkemizben balyq aýlap, shýlap kele jatyr ekenbiz. Birge shyqqandardyń qaıda qalǵany belgisiz, bir ýaqytta jaǵada sur jylan jyljyp bara jatsam,  kórip janynan ótip bara jatqanymda álgi jylan basyn kóterip maǵan aıbat shegedi eken: “Bir qarasam, kobra bolyp ketken sııaqty, jylannan bala kezden qoryqpaıtyn basym, álgi jerde sasyp, janynda turyp qalyppyn. Yrshyp keteıin desem, aıaǵym kóterilmeıdi, bireý tas baılap tastaǵandaı. Eki ret uzaq ysyldaǵanynan seskenip, oıanyp kettim. Sonshama tátti tústi buzǵany-aı, – dep birazdan soń, álgi túsimdegi izdi qaıta taýyp alyp, aýyldastarym men sheshemdi oılap jatyp uıyqtap ketippin. Suraqqa áketip bara jatqanynda, búgin qanshasy otyrary eken,  dep, ishteı tas túıin bekip kirgen edim. Sóıtsem, múlde basqa adam eken. Moskvadan kelipti, ózin UQK-niń tergeýshisimin dep tanystyrdy. Bııazy ǵana sóılesedi, lenta qaıtadan aınalymǵa ketti. Úshinshi kúni  – «s veamı» taǵy qaıtalandy. Janyndaǵy bir bólmege barsam,  bir qazaq  jigiti qarsy aldy. Narynqol jaqtyń týmasymyn deıdi. Qytaımen eki ortadaǵy shekarada jumys jasaǵan kórinedi. Qarapaıym áńgimeni saǵynyp qalyppyn, attyń basyn bir jiberip aldyq. “Jeti jyl aldym”,  degenimde, ishin basyp kúlip, “Men jeti júz myń somdy tyǵyp tastadym, jeti jyl da otyrmaımyn”, –  dep masaırap, ishin sıpap-sıpap qoıady. Oılanyp qaldym: «Bireý toıǵa aınalǵanda, bireý qoıǵa aınalady», – dep qazekem beker aıtpaǵan eken-aý. «Kasachka» jazýyma kómektesetinin aıtyp, máz qylyp qoıdy. Tústen keıin «na vyhod» taǵy da qaıtalandy. Osy joly «hozıaın» shaqyryp jatyr eken. Tań qalǵanym, myna «kontora» bastyqtaryna kirerde de, shyqqanan keıin de tolyq tekseredi eken. Bir birine senbeıdi dep aıtý qıyn, degenmen, «doverıaı, no proverıaı» ustanymy bar myqty kontora ekeni kórinip tur. Osy jolǵy «na vyhod» keremet boldy.  Bir bólmege kirip barsam, Táńirim-aý, óz kózime ózim senbedim, tipti sený múmkin emes: tór jaqta sheshem men Qaıyrǵazy aǵam otyr. Bundaıdy kútpesem kerek, qustaı ushyp baryp, anamnyń betinen súıip-súıip alyp, qushaǵyna kirip barýdyń ornyna, ornymda melshıip turyp qalyppyn. “Qubash”, –  dep kelip qolyn berip, basymnan sıpap, baýryna basqan kezde baryp,   qushaǵynan ysyryla, sheshemniń qolyn alyp, súıip-súıip aldym. Iegi kemseńdep, janarynan jas shyqqanyn baıqap qalyp, ózimdi ustaı aldym. “ Oı, mama, mende bári jaqsy, bári jaqsy, jylamańyz” –  dep alaqanymmen yp-ystyq kóz jasyn súrte berippin. Aǵam: “  Táte, jylamańyz, aıttym ǵoı, áne, bári jaqsy”, – dep ekeýmiz birge sheshemizdi jubatýǵa kiristik. Isti bolǵaly kezdesip turǵanymyz osy. Almatydaǵylar «telegrammany» kesh jibergen, onyń ózinde sotym bolyp ketkennen keıin alypty. Úıdegiler, Qaraǵandy, Semeı qalalaryndaǵy stýdent apa-qaryndastarym sheshemizge aıtýǵa dátteri barmaı, keıinirekke qaldyrǵan syńaıly. Olarǵa da neshe túrli qysym kórsetilgen kórinedi. Oralǵazy degen  úlken aǵamdy dırektorlyqtan alyp, kishi aǵama sógisterin jarııalap, tótenshe jazýmen taraıtyn «Bizdiń Otan» gazetinde jumys isteıtin Qunan aǵamdy sol Sot otyrysy bolǵan kúni-aq jumystan qýyp, týǵan-týystaryma «halyq jaýynyń týystary» shapandy jaýyp ta úlgergen eken. Aýylda gazet taratýshy súıinshi suraǵandaı «Semeı tańy» gazetin sheshemniń qolyna ustatyp: “Ulyńyz sottalyp ketipti ǵoı, baryp qaıttyńyzdar ma?  Haly qalaı eken? Mine, gazetke de shyǵarypty”,  degende, sheshem:  «Gúlsim, mynalar ne deıdi, sottalyp ketiptisi nesi” –  dep shaıqalaqtap, qulap bara jatqanynda, jaqyn arada júrgen jeńgem qolynan demep úlgeripti. Alpysqa endi taıaǵan anamnyń bir kúnde búkil tisi túsip qalypty. Anashym meni  áli kúnge deıin bala dep oılaı ma eken, tizesine otyrǵyzyp alyp, qushaqtap jibergisi kelmeıdi, tipti  eshkimge bergisi joq.Eki saǵat kezdesýimiz tez óte shyqty. Kákeń: “Aıtym ǵoı, balań aman-esen, Qubashyń eshkimdi óltirgen joq, erteń-aq bosap shyǵady. Kúnderdiń kúninde balańyz el aldynda batyr atanady, men oǵan senemin”, – dep qoshtasyp jatty. Shesheme tóte jazýmen jıi-jıi hat jazyp turatynymdy aıtyp, aýyldyń sarqytyn qushaqtap, aıdaýyldyń aldyna túsip bara jattym. Tergeýshiden kirgenim sol edi, shashy alba-julba, saqal murty bar bir jigitti kamerama kirgizdi. Amandassam, amandaspaıdy. Túrine qarasam arabqa uqsaı ma, evropalyq, afrıkalyq pa túsinbedim: “Matrasymdy ana jerge jaı”, –  degendeı ymmen kórsetip qoıamyn. Úndemeseń úndeme  dep  men de “shkonkama” qonjıyp jatyp aldym. Dátiniń myqtylyǵy sonsha ekeýmiz eki kún úndemesten ýaqytynda tamaǵymyzdy iship alyp, toıǵan qozydaı, árkim óz oıymyzdy «kúızep» jatyp alamyz da qoıamyz. Tamaq suraı alatyn, aǵylshymmen «He neım ız, haý dııý dýyma» da jaýap joq. «Tlegenov na dopros» degendi estigende baryp, onyń qazaq ekenin bilip, jaǵamdy bir-aq ustadym. Onyń janymda bolǵany maǵan jaman bolǵan joq. Jetisine tegin beretin eki qorap «Prımam» tórteý boldy. Emin-erkin shegem de jata beremin. Sóıtken Jarmmýhametim «Júrgenovtyń» ózim sııaqty stýdenti, 65-i bolyp shyqty. Ózi myqty sýretshi, músinshi. Qazir Germanııada turady, anda-sanda «skaıppen» sóılesip turamyz, myqty dosym. Jeltoqsan uıymy alǵash qurylǵan kezderinde onyń  jasaǵan eńbekgi ólsheýsiz... Ol jerden alyp shyqqan úlken sabaǵym: «Kitap – bilim bulaǵy, bilim – ómir shyraǵy». degenniń rastyǵyna kózim jetti. Kitaphanasy keremet edi!  Tapsyrys berseń boldy, suraǵan kitabyniń bárin ákelip beretin. Franııada bolyp kórmesem de Dıýmanyń zamanyn franýzdardyń ózderine tanystyryp, kitaptyń izimen  Tumandy Albıonnyń  bir shetinen bir shetine ótip, qaıyqqa minip alyp  80 kúnde jer sharyn aralap kelýge jaraıtyndaı rýhanı baılyqtyń bári osy kitapta ekenine kózim jetti. Qazirgi ınternet zamany myqty da bolar, alaıda kitap oqı otyryp, adam balasy óziniń oılaý, topshylaý, logıkasyn baıytý, basqa da ózine belgisiz bolyp kelgen qabiletterindi ashyp, mı qatparlarynyń qyzmetin barynsha tolyq jumys jasatýyna, este saqtaý qabiletin joǵarǵy deńgeıde ustap turýyna tabylmaıtyn birden-bir qural ekeni daýsyz. Kimge qalaı, men ózimshe osylaı topshyladym. Qoı da aman, qoıshy da aman úsh aıdan asa bolǵan UQQ túrmesi bergen sabaqtary ómirlik azyq bolyp janymda qaldy. Odan ary Almatynyń túrmesi, ol túrmeden soń  Mańǵystaý, Mańǵystaýdan ármen qaraı Atyraý, Atyraýdan ary –  Aqtóbe... Aqtóbeden beri  “etappen” kele jatqanymyzda «vagonzakta» qatty aýyryp, es-tússiz jatqan jerimnen Jambyl qalasynyń túrmesine tastap ketken eken. Ol endi basqa hıkaıa.

Etappen ótken eki aı

Mańǵyshlaqtyń 34-zonasyna endi etimiz úırene bastaǵanym sol edi, “Senderdiń isterińdi qaıta qaraıtyn boldy”, –  degen jeleýmen Almaty jaqqa etapqa alyp shyqty. Avtazaktan vagonzakqa otyryp alyp, “Almaty qaıdasyń?” dep bir-aq tarttyq. Qashan, qaı zamanda bostandyqqa shyǵyp jatsaq, 9-mamyr kúni Almaty qalasyndaǵy «Panfılovshylar» parkindegi «Juldyz» meıramhanasynda bas qosatynymyzdy  jigitterdiń esterine taǵy bir saldym. Jol-jónekeı  Álibek, Dúısenbek úsheýmizdi Aqtóbe túrmesine tastap ketti. «Tranzıtkaǵa» kirgizerde moınymdaǵy boıtumaryma bola, dýbaktarmen  qyrqysyp aldym. Onym beker boldy ma eken?  degen oı túrmeniń eń shetine úsheýmizdi aparyp tyqqanda, qaıta-qaıta oralyp qoımady. UQK-niń túrmesinen keıin, qaıtadan Almaty túrmesine Jarmuhammet ekeýmiz birge kirdik. Aq tósek, taza bólmege úırenip qalǵan ekeýmizge, Almaty túrmesiniń «karantıni» qatty tıdi. Ásirese, Jarıkke (Tilegenov). Temeki shekpeıtin adamnyń ishi ys pen temekiniń tútinine toly kamerada otyrýy asa qıyn. Tutqyndarǵa shekpe dep shek qoıa almaısyń. Árkimniń óz taǵdyr taýqymeti jetkilikti. Tútinge tunshyqqan Jarık kishkene ǵana terezeniń janynan ketpeıtin, kózim tússe, sumdyq aıap ketemin. UQK túrmesinde birge ótkizgen úsh aıdaı ýaqyttyń ishinde bir-birimizge kádimgideı baýyr basyp qalyppyz. Ortamyzda orta jastan asqan «býhgalter» qazaq bolǵan edi. Sýretin salaıyn dese barynsha qashqaqtaıtyn. Degenmen, Jarık oǵan  bildirmeı sýretin salǵan eken. Sol sýretti kórip qalǵan «balander» (tamaq taratatyn) jigit: “–  Áı, mynaý ne qyp júr, eki aı joq bolyp ketip edi?”, –  dep qaldy. Sol jerde ǵana Jarık ekeýmiz bir-birimizge qarap, keleshekte janyńdaǵy adamdy ábden tanyp bilmeıinshe, kóp sóılemeý kerek ekenin lám-mım demesten, ishteı uǵyndyq. Ekeýmizdi eki “hataǵa” laqtyrdy. Osy jerden Jarık ekeýmizdiń jolymyz eki aıryldy. “Hataǵa“ kirsem, segiz jyldy jastap alyp, qyzylordalyq Erlan (Beısembaev) jatyr eken. Sodan kóp uzamaı “etapqa” shyqtym. Baǵytymyz –  Mańǵystaý. Amandasyp tranzıtkaǵa kirip barsam, ishi qaraǵurym halyqqa toly eken, statıamdy surady. “Alpys bes” degenim sol edi, ortalarynan bir orys atyp turyp: “– Ty na kogo rýkı podnıal? Na rýsskogo Ivana”, – dep tónip kele jatqan jerinen shart ta shurt tóbelese kettim. Sonshama kóptiń ishinen bir ǵana qazaq jigiti jerge atyp túskenin baıqap qaldym. Biraq onyń kómeginiń qajeti joq edi. Jaqsy bir soqqy jegen orysymnyń júni jyǵylyp, ornynan súmireıe  turyp kele jatqan edi. Bundaıdy kútpese kerek, «strogachymnyń» túsi sup-sur, maǵan deıin búkil hataǵa aýa-raıyn jasap tursa kerek. Basy tómen salbyrap ketken, tanaýynyń astymen «bým-bým»  dep birdeńelerin kúńkildep baryp ornyna otyrdy. Jańa fýfaıkamnyń bir túımesi úzilip túsken eken, sodan  basqasynyń barlyǵy ornynda. Janyndaǵy «shesterkalary» tezdetip chıfer kóterip jiberdi. Meni tatýlastyqqa shaqyrǵany bolýy kerek, ortalaryna shaqyrdy. «Kortochkaǵa» otyryp úırenbegen, aıaǵym talyp, qozǵalyp qalǵan kezimde, qos qolymen basyn qorǵaı, yrshyp ketip óziniń abyroıyn tutqyndar aldynda ábden tógip aldy. Saqtyqta qorlyq joq degen, álgi Pavlodardyń Maı aýdanynyń jigitin jolserik qyp janyma alyp, vagonzakty erttep minip «týkýtýk-týk, týký-týk-týk-tatyp» kete bardyq. “Etapqa” bergen qara nany,  «seledkasymen» júrek jalǵap alyp, ózime beımálim dúnıeniń ishine aqyryndap enip bara jattym. Vagonzak  –  kádýelgi kýpe, temir tormen qorshalǵan, tek tórt adamǵa arnalǵan jerge on ekimizdi bir-aq toǵytqan. Otyra otyra, jambasym oıylyp qalǵan sııaqty. Jigittermen almasyp joǵary jaqqa shyǵyp, biraz jantaıyp aldym. «Seledka» da óz isin jasady:  aýzym keýip, bir tamshy sýǵa zar boldym. Tordyń arǵy jaǵyndaǵy qyzyl pogondy soldattar sýyn berse, ýaqytynda dárethanaǵa shyǵarmaı, ábden qanymdy ishti. “Dekabrıst” ekenimdi bilip alǵan orystyń serjanty dáretke shyǵarǵanda (qazaqtardan «salabon» kezinde kóp taıaq jese kerek), taz ashýyn tyrnadan aladynyń kerin ábden kórsetip baqty. Dýbınkasy bundaı «dopty» kópten kórmegen bolsa kerek, jonymdy bylaı ótse de, bylaı ótsede «sıpap» ótedi. Áreń suranyp baryp, taıaǵyńdy tolyǵymen jep qaıtqan kezde,  tamaq ishýge oılanýǵa týra keledi eken. Áskerde bolǵan Odessam esime túsip, átteń, sol jerde kezdeskenińde ǵoı, qolymnyń ushyn da tıgizbesten «sýshılkaǵa» kirgizip, batareıanyń tisterin sanatyp qoıar  edim?..” – dep oılaımyn. Aıǵaı-shýdan basymdy kóterip alsam, Qandyaǵash stansasyna kelgen ekenbiz. Aıǵaılap, shapqylap júrgen jastar. Balalar terezeniń ashyq turǵan tesiginen tutqyndarǵa shaı, temeki, t.b. laqtyryp, ózderinshe qoldaý kórsetedi eken. Bizdiń kýpege de birdeńeleri jetken sııaqy. Soldattar vagonnyń terezelerin jaýyp, ishtegilerdiń  dem alýy qıyndap ketti. Sol kezderi osy Qandyaǵash stansasy erekshe esimde qaldy. Qaıtarymyzda da  osy Qandyaǵash arqyly ótken edik. Osylaı qarsy alyp, osylaı shyǵaryp salǵan «qandyaǵashtyqtarǵa» bir-eki jol estelik arnap, alǵys bildirsem artyq bolmas. Aqtaýdyń túrmesine engennen-aq, Almatydaǵy orysym jandanyp sala berdi. Ózderiniń «strogachtaryn» kezdestirip, «Bular balabaqshalardy órtepti, anany-munany istepti» dep burqyratpasy bar ma. Basyma qoıý qara bult úıirile bastaǵanyn baıqadym. Basynda qundyz bórki bar, Qap taýynyń azamaty bolmaǵanda, is nasyrǵa shabar ma edi? Ol barlyq jaıdy tolyǵymen bilisimen:  “ Eh, mýjıkı, konchıaıte bazar. Eto je chısteısheı vody, krassnaıa propaganda”, – dep bir aýyz sózben, báriniń aýyzdaryna qum quıdy. Ishteı rıza bolyp qaldym. Aqtóbe túrmesiniń dám-tuzyna rahmetimizdi aıtyp, Almaty jaqqa attandyq. Etap, “vagonzak”, týk-týk, týký-týk-týk. Ekinshi kúni jolda kele jatqanda denemniń qyzýy kóterilip, aýzymnyń sýy quryp, áreń ǵana sóılep jattym. Jigitterge jaqyn aradaǵy túrmelerdiń birine tastap ketýlerin aıtyp, esimnen aırylyp qalyppyn. Esimdi bir jısam eki dýbak eki qoltyǵymnan súırete alyp kele jatyr eken. Sol súıretkennen súıretip, tranzıttik kameraǵa bir-aq toǵytty. Birazdan keıin esimdi jısam, túrmeniń ishindegi «bolnıchkada» jatyr ekenmin. Áli kúnge deıin Almagúl esimin estisem, qulaǵym eleń ete qalady. Jambyl túrmesinde maǵan ekinshi bir ómir syılaǵan, aq halatty abzal jan – Almagúl esime túsedi. Ystyq ókilin berip, joq dárilerdi óziniń aqshasyna satyp ákelip, eki aıdyń ishinde qos ókpeme tıgen sýyqtyń izin de qaldyrmaı, aıaqqa turǵyzǵan osyndaı qazaqtyń asyl jandaryn, qalaı umytýǵa bolady?... Men umytqan emespin, umytpaımyn da. Tileýińizdi Táńirimniń ózi bersin, Almagúl! Ońtústiktiń  aýa raıynyń jylylyǵy, adam balasynyń ózara qarym-qatynasyna da áseri bardaı kórindi. Jeltoqsandyq ekenińdi bilgen “dýbaktardyń” ózderi “kormýshkany” ashyp, temeki, shaılaryn tastap ketetin. Munda jeltoqsandyq Erlan Dekelbaev, Ermek  Imanbaev, Amanqos Esbosynov, Nurlybaı Rasalıev, Ádil  Moldybaevty  kezdestirdim. Úsh-tórt kún bir hatada boldyq. Ádil baýyrymyzdy Alańda «ınkasatorlar» ishinen atyp, aýdarylyp qalǵan ishek-qarynyn  qolymen jınap alyp, júgirip júrseń ony atyp ketkenderdi izdestirýdiń  ornyna, ishin  tigip, úsh jyl arqalatyp qoıa bergen sıstemaǵa ne deısizder? Tranzıtkadaǵylar aqkóńil  Erlanymyzdyń “kesharyn” tazalap, aıaq kıimsiz qaldyrypty. Aıaǵymdaǵy  etikti  sheship berip, “Men jyly jaqqa ketip baramyn, tápishkemen de bolsa jetemin” degem sorly basym Qostanaı oblysynan bir-aq shyǵyppyn,  Erlanym Qaraǵandyda qalypty. Ony keıin kelgenderden estidim. Osyndaı jaǵdaılardy óz kózińmen kórgen kezde, “Kóppen kórgen uly toı”,  bolmashyǵa bola kúızele bergiń kelmeıdi eken. Aýyryp qalǵan kezimde, osyndaı ystyq qushaq pen jyly shyraı tanytqan jambyldyqtarǵa yqylas-nıetim erekshe.  Qazekem aıtpaqshy, qasıetti Jambyl jerinde bir aýnap turǵanym da, Jeltoqsan-86-nyń qasıeti men qudireti ekendigin Qostanaıdyń  33-zonasyna túsken kezimde baıqadym. Jambyldyń 2-zonasynan etappen shyqqan otyzdan astamtutqyndar «Qusmurynnyń» karantınine kelip kirdik. Bunda bizden Jeńis, Quttybek, Kenje otyrǵan kórinedi. Semeıdiń jigitteri «lokalkanyń» syrtyna kelip, tanysyp, temeki men shaı tastap ketti.Ýaqytynda zonaǵa shyqtyq. Meni semeılik Merhat degen jigit qarsy aldy. Ortada ózindik bedeli bar jigit kórinedi. Semeılik jigitter úlken «srokqa» otyrǵan Beısen, Darhan, t.b jigittermen tanystyryp shyqty. On úsh jyl otyrǵan Beısenniń avtorıtetin paıdalanyp, kochegarkada qınalyp júrgen Jeńisti «balamýttyń» janyna jumysqa shyǵardyq. Bul jer negizinen aǵash óńdeýmen qatar mebel shyǵaratyn fabrıka eken. Jumys, jumys tek jumys. Keıinnen “etappen” Shora, onyń artynan Úsiphan, sońynan Jambyl keldi. Iá, sol beseýdiń biri –  on bes jyl arqalap kelgen – Jambyl. Qaıratqa atý jazasy berilgenin estigenbiz. Alańda jan alysyp, jan berisip júrgen sátterde televıdenıeniń Savıkıı degen bir jigiti qaıtys bolǵanyn, sony naqaqtan naqaq Qaırattyń moınyna artyp jibergenin estidik. Qaıratpen túrmede bir kamerada otyrǵan Quttybekke bárimizden qattyraq tıgeni anyq. Iá, Qaırattyń jaıy bárimizge de ońaı tıgen joq.  Prokýror dosy bar bir jýrnalıst jigit atý jazasyn alǵan adam jaıynda jazbaqshy eken. Kóp oılanyp, kóp tolǵansa da, jaza almaı qoıǵansyp keıin prokýror dosyn mazalapty. Aqyr aıaǵynda jalǵan is ashyp, álgi jigitke atý jazasyn berilgenge uqsaıdy. Sol kelisimdi ekeýi ǵana bilip, kitap jazyp bitkennen keıin, shyǵaryp alýǵa ýádelesken eken. Sottyń úkimi shyǵyp, álgi jazýshyny jeke kameraǵa qamap, atý merzimin kútip jatady. Jazaıyn dese oıy jan-jaqqa qashyp, bastap qoıǵan dúnıesin aıaqtaı almaı júredi. Prokýror dosy jalǵyz ekzemplıar gazet shyǵartyp,  óziniń nekrologyn sonyń  birinshi betine jarııalap, kúndelikti jetkizip turatyn gazetterdiń ishine qosyp jiberedi. Gazetterdi aqtaryp otyryp prokýror dosynyń nekrologyna kózi túsken kezinde, álgi baıǵustyń shashy birden aǵaryp ketken eken. Árıne,tas túsken jerine aýyr.

Qushmuryn “quryǵynda” nemese 33-zona

Kóbinese “etappen” birge kelgen jambyldyqtarmen aralasatynmyn.  Jambyldy da sol jigitter qarsy  aldy. Aýyl jaqtan hat-habar joq. Zonanyń ishinde biraz dúnıeni ózimiz  kúnde ishetin «shaı» jaıǵastyratyn kórinedi. Bylaı aıtqanda «konvertırýemaıa valıýta». Merhat jerlesim bir keli shaıyn berip jumystan bir aı «otmazka» alyp berdi.   Tańerteń tamaqtan keıin «jılzonadan» el qatarly «promzonaǵa» ótesiń. «Promzona» – kádýelgi «mebel» shyǵaratyn úlken fabrıka. Balalardyń oıynshyq kúreginen  bastap, sol zamannyń «modasyna» aınalǵan jıhaz «stenkaǵa» deıin shyǵarady. Aǵashtyń túr-túri vagondarmen kelip, túrli-tústi mebelder vagonmen syrtqa ketip jatady. Úsh aýysym, qaınaǵan konveıer. Merhat jerlesimniń arqasynda fabrıkany emin-erkin aralap, jigitterdiń «bendıýjkalaryna» kirip, qoıý qyzyl shaıdy urttap qoıyp, uzyn sonar áńgimelerge qulaq túrýshi edim. Túski tekseris pen tamaqtan keıin de sol ómir jalǵasatyn. Qanshama adam bolsa, sonshama taǵdyrlar toǵysy, ushy-qıyry kórine qoımaǵan aldaǵy alty jyl srok. Arnaıy tapsyrystarmen qyzyl aǵashtan jasalǵan buıymdar, ártúrli formada qurastyrylǵan, aǵashty tegistep oıyp jasalǵan dombyra, qazaqtyń oıýly,  dóńgelek ústelderi deısiz be, bári bir!.. Qysqasy, zergerliktiń has sheberleri osynda eken. On eki jyl otyrǵan uıǵyrdyń orta jastan asqan azamatymen boldy. Qolyndaǵy kishkene aǵashtan bir pishindi jonyp jatyr eken. Kelgenimdi qosh kórip, shaı demdeýge de kirisip ketken. Qolyma alyp qarasam, shahmattyń at fıgýrasy. Saby aǵash, jonatyn jeri temirdiń ótkir túri bolsa kerek, aǵashqa lyp-lyp etedi. Beker otyrǵansha dep men de bir fıgýrany jona bastadym. Shahmat oıyny alys Úndistanda shyqqanymen, ılottardyń spartasy esime túsip, solardyń bas kıim úlgisindegi soldatty eki saǵat tóńireginde ildáldaǵa keltirgenim sol edi, qolymdaǵy fıgýraǵa kózi túsken uıǵyrym alystan sóz bastady. Qysqasha ómirbaıanyma qanyqqannan keıin, “Mynandaı jasaı alatynyńdy eshkimge aıtpa: Men ózim saǵan «nólevoıdy» alyp bereıin, sen maǵan attyń fıgýrasyn oıyp bershi, qolyńnan kóp nárse keletin sııaqty”, – dep, qaıtadan shaı demdeýge kirisip ketti. Osy joly dastarhanǵa qaı qýystan shyǵyp jatqany belgisiz táttiniń túrli-tústisi tolyp, keshke deıin uzyn sonar áńgimege enip kettik. Úndi ańyzdary boıynsha, degen bıleýshini  Sheram shahmat oıynymen bir danyshpan tanystyryp, úıretken kórinedi. Ol oıynǵa asa qyzyǵýshylyq tanytyp, tez arada ıgerip, onyń ózgesheligine, ár túrli ádemi kombınaııaǵa baılyǵyna rıza bolady. Al osy oıyndy oılap shyǵarǵan dana  bıleýshi  erekshe alǵys bildirgisi kelip, onyń kez-kelgen buıymtaıyn oryndaýǵa ýáde beredi. Olaı bolsa, shahmat taqtasynyń birinshi sharshysyna 1, ekinshi sharshysyna 2, al kelesi sharshylarǵa burynǵydan eki ese artyq 4, 8, 16, 32, 64 ... (1 + 22 + 23 + 24 + … + 642, sóıtip 64 shi taqtaǵa deıin toltyryp  altyn berseńiz boldy”, –  deıdi. Bıleýshi osy sannyń qansha ekenin bilmeı, ony danaǵa lezde berýdi buıyrdy. Magaradjı esepshileri bul sandy túni boıy eseptep, tańerten ǵana matematıkalyq sheshimge kelip, onyń múmkin emes ekenin ámirshige túsindiredi. Sebebi danyshpan aıtqan san búkil Úndistannyń bıdaı dánder sanyna, tipti búkil álemniń bıdaı dánderi sanyna jetpeıdi eken. Bul san  – 18 kvıntılon bálenbaı kvadrılon Túgilenbaı trıllıon bálenshe mıllıard Túlenshe mıllıon osynsha myń”, – dep mıyn ashytyp jiberdim-aý deımin, erteń erterek kelýimdi surady, qaltama kópshiliktiń qolyna túse bermeıtin fıltrli temekisin tyqpalaǵanyna qarap, men de óz ónerimniń narqy men parqyn ózimshe baǵamdap, mańǵazdana shyǵyp bara jattym. Keshkisin bolǵan áńgime jaıyn Merhatqa aıtyp edim, ol onyń osy zonadaǵy shahmat jasaýdyń koroli ekenin jetkizdi. «Jigitke segiz ónerdiń ózi de az, úırengiń kelse úırenip al, ómirde artyq bolmaıdy, onyń ústine «blatnoı» temeki men shaı eshqashan artyq bolmaıdy», – dep quptap, aǵalyq aqyl-keńesin aıtqan edi. 1575 jyly Madrıdte korol Fılıpp II-niń saraıynda ıspandyq Rıýı Lopesa jáne Alfons Seronanyń ıtalııandyq Djovannı Leonardo men Paolo Boı arasyndaǵy ótken sheshýshi oıyn tarıhta alǵashqy halyqaralyq týrnır bolyp sanalady. Onda ıspandyq shahmatshylar jeńiske jetken. 1836 jyly Labýrdonnede álem boıynsha shahmat týraly «Palamed» degen jýrnal shyǵaryldy. Keıinnen 1837jyly Ulybrıtanııada jáne 1846 jyly Almanııada osy tektes jýrnal jaryqqa shyqty. 1851 jyly Londonda tuńǵysh ret halyqaralyq týrnır ótkizildi. Onda Andersen degen shahmatshynyń juldyzy ońynan týyp, jeńimpaz atandy. Tipti, ol ekinshi halyqaralyq týrnırdi de baǵyndyrǵan. 1867 jyly Parıjde ótken úshin dodada Kolısh jeńimpaz atandy. Matchta alǵa shyqqan Steını alǵashqy álem chempıony atandy. Shahmat demekshi, qumar oıyndary, onyń ishinde kartaǵa jolama degen aqyl keńesti  “sroktyń” basynda qulaqqa quıyp alǵan edim. Jambyldyq jigitterdiń prohodyna bara qalsam, eki jigit oıynǵa qatty kirisip ketken eken, qyzyqtap qarap turdym. Oıyn bitisimen maǵan qarap, taqtanyń ekinshi jaǵyna otyrýdy usyndy. Aralas-quralas, áńgimemiz de jarasyp qalǵan azamat edi. Shahmat oınamaǵaly da biraz ýaqyt bolǵan. Fıgýralardy taqtaǵa jınaı bastaǵan edim. “Men jaı oınamaımyn, tek “ıntereske” oınaımyn”, – degeninde, tóbeme jaı túskendeı boldy, degenmen, boıymdy tez jıyp aldym. Qaltamdaǵy portsıgarymdy shyǵaryp qalsam jeti tal sıgaret qana bar eken. “Ár partııaǵa eki taldan, úsh partııaǵa alty tal, al kettik” – dedim. Sol kezderi zonanyń jaǵdaıy qıyndaý bolatyn. Shaı-paı azaıyp, temeki dúkenniń joǵalǵanyna biraz bolǵan. Anda-sanda syrtpen baılanys qıyndap, rejımniń kúsheıip ketetini  jıi bolyp turatyn jaıt. Qarsylasym: “Jaraıdy”, – dep kelisimin berdi. Oıyn bastalyp ta ketti. Jıyrma mınýtqa jetpeı jeńilgenin moıyndady. Qyzyqtyń kókesi endi kútip tur eken. Jambyldan kelgen “etaptyń” ózara qarym-qatynastary myqty bolatyn, aıaq astynan chıfer kóterilip, shýdyń shóbi de ıisimen otrıadty jaılap ala jóneldi. Ekinshi partııa ońaıǵa tımedi, bir saǵattan astam ýaqyttan keıin jeńilgenin moıyndady. Túri birtúrli ózgerip ketken, jambyldyqtardyń da ózara shúńkildesýine qarap bir nárseniń ózgergenin baıqaý qıyn emes edi. Áıtse de, úshinshi partııany biraz sozdym da, kóńiline qarap,  berip jiberdim. Qolyn sozyp, jeńilgenin moıyndap ornynan turyp jatyp: “ – Shahmatty jaqsy oınaıdy ekensiń, qaıdan úırendiń? Razrıad,  birdeńeń bar ma?” – dep surady. “ Joǵa, kezinde oınaǵanmyn. Aýdanaralyq oqýshylar arasyndaǵy shahmat oıynynan jarysta ( birinshi klassta ) “segiz jasar - chempıon”, – degen ataǵymnan basqa  dáneńem joq”, – dedim.  Rızashylyǵyn bildirip taǵy qolyn usynyp jatty. Keıinnen estidim, sóıtsem, álgi jigitim “dvoıkanyń” (Jambyldaǵy zonany solaı ataıdy, sol kezderi zonalar ózara ıfrmen aıtylatyn) shahmattan kásibı chempıony bolyp shyqty. Sol kezdesýden keıin ózime endi qumar oıyndaryn oınamaýǵa taǵy da ishteı sert berdim . “elınnyıdyń” astyndaǵy túrmede ózime endi “zarıkti” qolyma almaımyn degenimnen be, munda da nardy oınyna qyzyǵýshylyǵym múlde joq bolatyn. Bir kúni bir kúnine uqsas, irkes-tirkes myndaǵy ómir osylaı ótip jatty. Jumysqa Jambyl Taıjumaev soǵyp turatyn. Ekeýmiz qosylyp alyp jeltoqsandyqtardy aralap shyǵatynbyz. Biz munda jeteýmiz. Uzyntura Jeńis Dáýletov jumysyn aýystyrǵaly óńi kirip, jap-jaqsy bolyp qaldy. “Balashka” ekeýi sýretterin salyp, syrtqa da shyǵyp qoıatyn bolypty, keı-keıde temekilerin de ustatyp ketip turady.  burynǵy prorektor – lekııalar, qaǵaz jumystaryn mynda qolyna kúrek ustap, kirpish quıýǵa almastyrǵan Shora Qarabaev  aǵamyzdy kórý qıyn-aq. Jas balalardan qalyspaı, tyrysyp baǵýda. ehtyń ishi birese sýyq, birese ystyq. Kúldiń untaǵy ókpeńdi qabady. Namysqa tyrysyp taramystaı bolyp alǵan. Bas barmaǵyna qaǵaz jabystyryp alyp, shponnyń túr-túrin qıýlastyrýdyń sheberi bolyp alǵan Aımahanov Quttybektiń  jumysy da ońaı emes, konveıerden qalmaýy kerek. Seıtimbetov Úsiphannyń  ehtaryna kirýdiń ózi bir kúsh. Otarbaev Kenjeniń jumysy da jaman emes sııaqty. Úsh aýysymda jumystyń arasynda ýaqyt taýyp keıde bas qosyp qalatyn kezderimiz de bolyp turady. Ondaıda  Shora  aǵamyz statıstıkasyn aıtyp, lekııa oqyǵandy unatady. Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy degen. Aýyldan, qaladan, qyzdarynan kelgen hattaryn aıtyp, ıntermedııalyq kórinister men Shahanovtyń poemalaryn jatqa oqyp Jeńisimiz de qalyspaıdy. Quttybek sııasy keýip úlgermegen óleń joldarymen bólisedi. Kenje táp táýir daýysymen aýyldaǵy toılarǵa bir saıahat jasatyp alsa, Jambyl juǵymdy áńgimesi men tushymdy oılaryn ortaǵa salyp qoıyp, anekdottaryn da aıtyp otyrady. Dombyra men gıtarany qatar ıgergen Úsiphan túrli-túrli tilderdegi ánderimen  bir sát kóńildi qosh etip, tańdy atyratynbyz.  Kúndi tún, túndi kún almastyryp ótip jatqan zamanymyzdyń birinde, Almaty qalasynyń polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń stýdenti, túngi álemniń tamashasy - Sholpan esimdi (kórki zatyna saı) qyzdyń , aldynda áli on tórt jyly bar Jambyldy izdep kelip, zańdy nekege turýy barshamyzǵa erekshe áser etti. Bostandyqqa degen umtylysymyz ben bolashaqqa degen úmitimizdiń otyn jaǵyp qana qoımaı, sezim men senimimizdi bir bıikke kóterip tastady. Syrtymyzdan dekabrıster dep ataıtyn “qushmuryndyqtardyń “ sózderi dóp tıip, Jambyl men Sholpan jańa ómirge birge, qoltyqtasa qadam jasap bara jatty. Orys revolıýıonerleriniń artynan qıyr Sibirge attanyp, olarmen ómirdiń barlyq qıynshylyqtary, ystyq-sýyǵyna birge kóngen arýlardyń beınesin Sholpannyń júzinen kórgendeı áser alyp, mektep qabyrǵasynda jattalyp qalǵan orystyń uly aqyny – Pýshkınniń óleńderiniń jibi aǵytylyp ketkenin baıqamaı qalyppyn:

Vo glýbıne sıbırskıh rýd

Hranıte gordoe terpene,

Ne propadet vash skorbnyı trýd

I dým vysokoe stremlene.

Neschastıý vernaıa sestra,

Nadejda v mrachnom podzemele

Razbýdıt bodrost ı vesele,

Prıdet jelannaıa pora:

Lıýbov ı drýjestvo do vas

Doıdýt skvoz mrachnye zatvory,

Kak v vashı katorjnye nory

Dohodıt moı svobodnyı glas.

Okovy tıajkıe padýt,

Temnıy rýhnýt – ı svoboda

Vas prımet radostno ý vhoda,

I bratıa mech vam otdadýt,  – dep toqtap,

Chaadaevqa degen óleńimen jalǵastyryp ala jóneldim.

Lıýbvı, nadejdy, tıhoı slavy

Nedolgo nejıl nas obman.

Ischezlı ıýnye zabavy

Kak son, kak ýtrennıı týman.

No v nas gorıt ee jelane

Pod gnetom vlastı rokovoı

Neterpelıvoıý dýshoı

Otchızny vnemlem prızyvane.

My jdem s tomlenem ýpovanıa

Mınýty volnostı svıatoı,

Kak jdet lıýbovnık molodoı

Mınýty vernogo svıdanıa.

Poka svobodoıý gorım,

Poka serda dlıa chestı jıvy,

Moı drýg, otchızne posvıatım

Dýshı prekrasnye poryvy!

Tovarı, ver: vzoıdet ona,

Zvezda plenıtelnogo schastıa,

I na oblomkah samovlastıa.

Napıshýt nashı ımena! Iá. Daýysymdy bireý-mireýler estip qoıdy ma degen oımen jan jaǵyma qarasam, ózim jalǵyz ekenmin. Ómirdiń osyndaı bir belesinde aınalań qujynaǵan adamdarǵa toly bolsa da, taǵdyrdyń taýqymetin árkim ózinshe ǵana tartatyny anyq.

Qostanaı quryǵy nemese kebenek kıip ketkender

Barlyǵyna beriletin, úsh aıda bir keletin qysqa merzimdi kezdesý men alty aıda bir keletin uzaq merzimi kezdesýden (úsh táýlikke deıin beriledi) aırylyp, “bostandyqpen” tek hat arqyly ǵana habarlasyp júrgenime de bir jyldan asyp ketti. Shynymdy aıtsam, týǵan-týystyń jóni bólek eken. Tym bolmasa jarty saǵat kezdesip, júzderin kórý bir arman. Meni qoıshy, “Kóppen kórgen uly toı” demekshi, anashymnyń aýyldaǵy jaǵdaıyn oılap ketsem, júregim birtúrli syzdap qoıa beretindi shyǵardy. Jastyq shaqta densaýlyqtyń qadirin bilmeıdi ekenbiz, júrektiń sol jaqta ornalasqanyn endi ǵana baıqap qalǵandaımyn. Sportpen aınalysqannyń qadirin jaqynda bolǵan bir “qaqtyǵysta” baıqap qaldym. Degenmen, ókpem sál syr bere bastaǵanǵa uqsaıdy, basqasynyń bári de orynda. Uıǵyr “ákám” sózinde turyp, “nólevoı” brıgadasyn alyp bergen. Endi kez kelgen ýaqytta jılzona men promzonany kezip júre beremin. Zonanyń qojaıyny Shlychkovqa men oıyp jasaǵan shahmatty syılaǵan kórinedi (ondaı ónerimniń baryn ózim de baıqamaǵan ekenmin). Zona demeseń, syrttan esh aıyrmashylyǵy joq.  Júrip-turý erkindigi degen qandaı keremet ekendigin endi ǵana uqqandaımyn. Kópten qolym jete almaı júrgen kezdesýdiń de sáti tústi. Aýyldan Qaıyrǵazy aǵammen, irgedegi Arqalyqtan Tursyngúl apaıym kelgen eken. Ǵabıt jezdem pen apaıym Qaraǵandydaǵy medınstıtýtaryn oıdaǵydaı aıaqtap Arqalyq qalasyna qyzmetke ornalasypty. Jas mamandarǵa úsh bólmeli páteri men “podemnyılaryn” da bergenge uqsaıdy. Jalpy jaǵdaılary jaman emes eken. Jezdemdi kirgizbepti de ol syrtta tosyp qalǵan kórinedi. Dırektorlyqtan shyǵaryp tastaǵan úlken aǵam Oralǵazyny da qaıta bir kolhozdyń dırektory orynbasary qylypty. Baıan apaıym da Semeıdegi medınstıtýtyn tamamdap, anamnyń janyna Maqanshyǵa dáriger bolyp barypty. Kákeń Qarabuta aýylyndaǵy sovhozǵa bas ınjener bolyp ornalasypty. Taıaqtyń eki ushy baryn burynnan da biletinmin, degenmen, ekinshi ushynyń noqattary sál-pál bolsa da azaıǵanǵa uqsaıdy. Anamnyń tóte jazýmen jazyp jibergen hatyn oqyp,  máz meıram boldym. Otyryp alyp hatyna jaýabymdy ońynan solyna qaraı ıreleńdete jóneldim. Jazda zonanyń syrtyna kelip “grev” ákelip ketken aýyldaǵy dostarym Qaırat pen marqum Sháriphanǵa soldan ońǵa qaraı “balýanǵa ońmen soldyń bári birdeı”, – dep súıkektete jóneldim. Tursyngúl apaıym qaıta-qaıta neshe túrli tamaqtaryn jasap álek. Mynda ash júrmegenimdi jetkizýdiń ózi qıynǵa soǵyp, kóńili qalmasyn degen oımen shuqyp-shuqyp qoıamyn. Qaıdan bilsin, adamnyń kóńili tolsa, tamaq degeniń de batpaı qalatyn kórinedi. Sóıtken úsh táýligim zyryldap óte shyqty. Anamnyń hatyndaǵy “Átteń, ákeń erterek attanyp ketti, sen erte qoldan shyǵyp kettiń”, – dep jazǵan joldarynyń baıybyna keshkisin oılanyp jatyp áreń jettim. Sóıtsem, 1978 jyly apaılarymnyń úlkeni Qaraǵandyǵa, ekinshisi Semeıge, meniń Almatyǵa oqýǵa túskenimizdi meńzegeni eken ǵoı. Olar ana úmitin aqtap, oqýlaryn oıdaǵydaı aıaqtap maman atansa, meniń “zek” atanyp, jatqan jerim mynaý. Pavlodardyń on birinshi zonasynan “etappen” Hasen degen jerlesim kelgen eken. Aýyldasym, menen bes jas úlkendigi bar. Shaıyn, temekisin aparyp berdim. “Semeınıkterim” semeılik Asqar men óskemendik Bolat, jezqazǵandyq Súıinshibaı árkimniń óz otrıadtarynda prohodtary bar. Kileń boksshylar men kúresker sportshylar. Olarǵa erip men de kópten umyt bolyp bara jatqan dene shynyqtyrýymdy qolyma alyp ártúrli jattyǵýlar jasap qoıatyn boldym. Qansha ma  jyl  at ústinde júrgen  Súıinshibaıdyń   jasyna  qarap,  Jaratýshymyzdyń boıyna syılaǵan erekshe kúshine tańǵalmasyma bolmaıdy. Bilek kúshimen oǵan osy zonada teń keletin eshkim joq. Qol kúrestirýden eshkimdi aldyna salmaıdy. Bostandyqta júrgen kezinde jylqyny úıirimen sonaý Jambyldyń Sarysýynan aıdaǵannan Reseıdiń kórshiles Tıýmenine qýyp aparady eken. Sol jerden kelisilgen aqshalaryn alyp, aýyldaryna qaıtatyn ákki “konokrad” bolypty. Eki  boıy at ústine ózderin tańyp tastap, atqaryp júrgen bir joryqtarynda qolǵa túsip, segiz jylyn ótep jatqan jaıy bar. Asqar bolsa bokspen aınalysyp júrip, bir keshte tóbeleske aralasyp, qata tımese de, bata tıip, bireýin mertiktirip, sportpen qosh aıtysyp, óz ómiri men taǵdyryna osylaı baıqamaı balta shaýyp alǵan kórinedi. Bolat tuıyqtaý, syryn aqtaryla aıta bermeıdi. Ebin taýyp bir sóıletip alsań kópke deıin toqtamaı qoıatyny bar. Al “balamýttyń” jóni bólek. Jastaıynan jetim ósken jigittiń ómirge degen qushtarlyǵyn tilmen jetkizý múmkin emes. Qandaı sátterde bolmasyn ylǵı kóterińki kóńil men jaıdary “kóktemdi” barshamyzǵa syılap júrgeni. Qolynan kelmeıtini joq, zonanyń barlyq jańalyqtaryn jarnamasyz-aq sonyń aýzynan estımiz. Syrtpen baılanysy jaqsy, qyzyl jaǵalylardyń da tilderin de taýyp alǵan. “Rejımnıkter men operatıvnıkterdiń” maǵan quryp júrgen tuzaqtary da bar sııaqty. Onyń alǵashqysyn promzonada baıqadym. Túski tamaqqa otrıadpen kirgeli turǵan kezimizde leıtenant (laqap aty “chaban”) aldymdy kópe kórineý kes-kestep, jaqynda ǵana aldyrtqan malaqaıymdy basymnan julyp aldy. Ondaıdy múlde kútpegen edim. Malaqaıyma umtyla bergenim sol edi oń qoly artyna tyǵyp, sol qolymen jaǵama jarmasa ketti. Jaǵamdaǵy qolyna jarmasa bergenimde oń qolyndaǵy malaqaıymdy joǵary kóterip laqtyryp jibergeni. Ózimdi ustaı almaı qaldym ba, álde yńǵaıy kelip qaldy ma, oń qolymdy sál túsirip “bedro” ádisine salyp, perip kelip jibergenim. Eki  aıaǵy aspannan kelip “jalp” ete tústi. Ondaıdy menen  kútpese kerek, jalma-jan atyp turyp,  jan daýysy shyǵyp, birdeńelerin aıtyp jatyr. Oǵan qaraıtyn men de de hal joq edi. Jerde jatqan malaqaıymdy qaǵyp-qaǵyp, “chabanǵa” bir qaradym da júre berdim. “Toqta, toqta!” – degennen basqa sharasy da qalmaǵan sııaqty. Túski tamaqqa jınalǵandardyń aldyndaǵy bul kórinistiń arty jaqsylyqqa aparmasy barshamyzǵa málim bolatyn. Eki kún jılzonaǵa shyqpaı, promzonadaǵy “bendıýjkalardy” panaladym. Úshinshi kúni jılzonaǵa ótip bara jatqanymda toqtatyp, birden “shızoǵa” on bes kúnge kete bardym.  Ol on bes kúnimniń ústine on bes kún qosylyp, bir aı zonanyń ishindegi zonany da kórip qaıtý buıyrǵan eken. Asty betonnan jasalǵan kameranyń qabyrǵasynda kúndiz temir shynjyrmen qabyrǵaǵa qabysa jabysatyn kereýetten basqa eshnárse joq. Bir kún “zaletnyı”, bir kún “proletnyı”. Bir kún úsh ýaqyt asqazan aldaıtyn tamaǵyn bergenimen, ekinshi kúni sýdan basqa eshteńe nár tatqyzbaıdy. Qysqasy, zonanyń tártibin buzǵandardy táýbásine túsirýge arnalǵan oryn. Oǵan moıymaǵandardy alty aılyq “býr” kútedi. Ony árkimi árqalaı qabyldap, árqalaı túıin jasap jatady. Aıdyń sońǵy kúni ystyǵym kóterilip, birtúrli kúı keshtim. Kameradaǵy jastaý jigitpen tań atqansha kúrestiń kóp tásilderin úıretip, terlep-tepship bir “otrabotka” jasap alyp, “bostandyqqa” shyǵyp bara jattym. Semeınıkterim túgeldeı kelip, barlyǵy densaýlyq pen jaǵdaılarymdy surastyryp, birden monshaǵa alyp bardy. Bundaǵy (jazylmaǵan) ishki dástúrge saı qarsy alyp jatyr. Monshadan keıin bárin jańadan kıip, “melıýstınnen” tigilgen kástóm-shalbar men taza bylǵarydan jasattyrǵan tóplıi tup-týra ózime shaq bolyp shyqty. Mol dastarhannyń basyndaǵy áńgime-dúkennen keıin, kelip-ketip jatqan jigitterdiń kóńiline masaıraı, shızodaǵy bir aıdyń bir kúndeı bolmaı, “sháı kóterimdeı” ýaqyt bolyp qala beretinine tańqalyp, Eınshteınniń salystyrmaly teorııasy esime túsip, ýaqyt pen keńistikti biraz sharlap qaıtyppyn.  Kúnder de osyndaǵy “keńistikke” sáıkes baıaý ótip jatty. Aqyrǵy kezde keshkisin ystyǵym kóterilip, aıaǵym tobyqtan tómen ózgeniki sııaqty, tabanym túsip qalǵandaı áserde bolyp júrgenin semeınıgim Hasenge aıtsam: “Qoıshy sen, meni qulaqtan teppeı-aq qoı”, – dep kóńiline alar emes. Osy joly da kórshi “lokalkadaǵy” jigittiń týǵan kúnin toılatyp qaıtaıyq dep qolqa salyp bolmady. Zonada atap ótiletin, toılaıtyn negizi týǵan kún merekesi men bostandyqqa shyǵý “provod” qana. Ol endi eki myńdaı adam otyrǵan jerde jıi kezdesetin dúnıe ekenin ózderińiz de bilip otyrǵan bolarsyzdar. Degenmen, osy joly bas tartýǵa týra kelip, erterek uıyqtap qalǵan edim. Túnde terlep jatqan jerimnen oıandym. Astymdaǵy matra sý bolyp ketken. Áıtse de tańdy atyrýǵa týra keldi. Ertesinde tańǵy astan keıin jılzonany aralap shyqtym. Densaýlyǵymda esh kinárat joq sııaqty. Kesh bata taǵy bastaldy. Túnde turyp matrasty aýystyrýǵa týra keldi. Kúndiz esh nárse bolmaǵandaı taǵy taırańdap ketemin. Esh túsinsem bolmasyn. Úshinshi kúni túnde oıanyp ketsem, jan terge túsip jatyr ekenmin. Ústi basym malmandaı sý. Bilegimdi jalańashtap jibersem, jańbyrly kúngi aǵashtyń butaǵynan tamǵan jaýynnyń tamshysyndaı... Óz kózime ózim senbeı, súlgimmen súrtip qarasam, qoltyǵymnan sorǵalaǵan ter shyntaǵymnan tamshylap tur. Tańerteń dárigerge baryp, bolǵan jaıdy baıandap bersem, senbeı shyǵaryp saldy. Ertesinde erkek dárigerge barlyq jaıdy jaıyp saldym. Analızimdi erterek ákelip tapsyryp, dárigerlik praktıkasynda bundaımen kezdespegenin aıtyp, basyn shaıqady. Analızdi alyp barsam, keshegideı emes, anany-mynany aıtyp shyǵaryp salmaq oıy bar. Ashýdy at qyp minip, qolymdaǵy qutyny laqtyryp, uzyn korıdordyń ekinshi jaq shetindegi  terezeni shaqqanymda ǵana zonanyń medıınalyq basshysy  – kapıtan keńsesinen atyp shyqty. Onsyz da kinásiz bas bostandyǵymnan aırylǵanymdy, endi densaýlyǵymdy alatyn bolsańdar esh nárseniń meni toqtata almaıtynyn aıtyp baryp toqtadym. “Dereý jatqyzyńdar, analızin tolyqtaı alyńdar”, –  degen komandadan keıin ǵana baryp,  dárigerler bir-birine qarap, kabınetterine qaraı  bastap bara jatty. Túnine úsh ret matras aýystyrylyp, túrli dári-dármekterin iship, ýkoldaryn alsam da “at arysa týlaq, er arysa-arýaq “ degendeı, qyryq tórt kelige biraq tústim. Zonanyń kıimimen, qolymdy kisen  aýdandyq aýrýhanaǵa aparyp rentgenge de túsirtip kelgen. “Volıamen” ishteı qoshtasyp, janymdaǵy jigitten bir tal temeki surap alyp, qushyrlana shektim. Orys áıelden surasam, aıtarǵa jaýaby joq. Bir jetideı boldy “Dıagnozymdy” taba alatyn emes. Kúndiz dalaǵa shyǵyp, lokalkanyń syrtyndaǵy ómirge qyzyǵa bir qarap alyp, ishke ilbip enemin. Birinen keıin biri kelip jatqan jigitterge shyǵýǵa da zaýqym joq. Mynandaı músápir jaıymdy kórsetkim de kelmeıdi. Ishteı barshasymen qoshtasyp. “Shirkin, volıaǵa bes-on mınýtqa shyǵaryp, qolyma besatar tıse, álgi ákki shalǵa birinshi oq, sońǵysy ózime bolsyn”, – dep Jaratqanymyzdan jalbarynyp surap ta qoıamyn. Aýyl aımaq, týǵan-týys, bota-taılaqtyń barlyǵy kóz aldyma bir-birden kelip, kınonyń lentasyndaı ótip jatyr, ótip jatyr ...Qaı jerde úziletini tek bir Allaǵa ǵana aıan. Otyz tórtten Qadyr ( zonanyń pahany bolǵan) jerlesimizdiń semeınıgi on úsh jyl otyrǵan Tólegen degen jigittiń etappen kelgenin estigem. Sol kelip tur degen soń eki jigit qoltyǵymnan dalaǵa alyp shyqty. Temir tor lokalkanyń ar jaǵynan kelgen jińishke jigittiń qolyn alyp amandastym. Janyndaǵylar ózimizdiń zonanyń “vesovoı” jigitteri. Qadyrdan sálemin jetkizip, birden áńgimege kóshti. “ – Baýyrym, men seniń aýrýyńdy bilemin. Osydan ólesiń nemese jazylyp ketesiń”, – dep janyndaǵy jigittiń qaltasynan shyǵaryp jatqan shólmegin qolyna alyp, asyqpaı aýzyn asha bastady. Baıqaǵanym, kádýelgi “Rýsskaıa vodka”. Ekinshi bireýi qolynan “hozıaıskaıa krýjkany “ shyǵaryp, lyqyldatyp quıa bastady. Betimen bet qylyp toltyrǵanynda shólmektiń túbinde úshten biri ǵana qaldy. “Al baýyrym, sheshim ózińnen bolsyn”, – dep ustata berdi. Qolyn qaıtarýǵa amalym da qalmaǵan bolatyn. “Bismillámdi” aıtyp, tereń bir dem aldym da, jutyp jatyrmyn, jutyp jatyrmyn bitetin túri joq, toqtamastan ne bolsa ol bolsyn, – dep bitirdim-aý, áıteýir. Qaıtaryp bergen krýjkama qalǵanyn quıdy da, “Seniń densaýlyǵyń úshin”, – dep qotara saldy. Jigitter onsyz da aıaǵymdy áreń alyp júrgen meni qoltyǵymnan demep ákelip, kereýetime jatqyzdy. Bes mınýttaı jatqannan keıin bútkil denem ishime qurt kirip ketkendeı jybyrlaı jóneldi. Barmaqtarymnyń basy men aqyrǵy kezde onsha kóp bar-joǵyn baıqamaı júrgen baqaılarymnyń ushy jybyrlap qoıa berdi. Tátti qytyqtyń lázzatyna batyp, uıyqtap ketkenimdi baıqamaı da qalyppyn. Sizderge ótirik, maǵan shyn, tańerteń atyp turyp, taı-qulyndaı shapqylap kettim. Keshegiden túk qalmaǵan. Kúzetshi dárigerim de senbeıdi. Jumysqa kele bastaǵan “med.personaldyń” barlyǵy meniń palatam arqyly ótip jatyr. Táńirimniń osyndaı syıy men jeltoqsannyń keremet qasıetin kórgennen keıin, kóp nárseniń maǵan keıde túkke turǵysyzdaı bolyp kórinetini ras. Bir jetiden keıin zonanyń ishindegi “krasnyı krestke” aýystyrdy. Osynda jatyp Seýlde ótken 13 jazǵy Olımpıada oıyndaryn teledıdardan kórý baqyty buıyrdy. Úsiphannan keıin Dáýletov Jeńisti shyǵaryp salyp, qystyń sońy Jańa jyldyń aldynda jalǵyz ózimdi “sangorodokqa” etapqa shyǵardy. Obshaktyń “grýzyn” tıep alyp, taǵy da týk-ýtýk-týk, týgýdýk-týktatyp Qaraǵandyǵa jettim. Dolınka da alys emes edi.

Zamandasqa hat

Sol baıaǵy kúsheıtilgen, qylmysty eńbekpen túzeý “Qusmuryn” kolonııasy, qysqasha-33-zona.  Alǵashqy  alasapyran  “etap”  basylyp, basqa salǵanǵa kóndige, ornyǵa, ortaǵa ıkemdele bastaǵan shaǵymyz. Az da emes, kóp te emes-jeti jeltoqsandyqpyz.  Úlkenimiz Shora Qarabaev, kezinde   QazMÝ  prorektorynyń  oqý  isi jónindegi orynbasary  ( 60,65,170 – 1, 146 bap, memlekettik aıyptaýshysy – Kýlbaev, 6 jyl).  Jasy úlken demeseń, qazirde bárimizdiń dárejemiz de, quqyǵymyz da teń.Barlyǵymyz da uıymdastyrýshy, basbuzar, alqash, narkomandarmyz  – bas erkinen aıyrylǵan. Jumysqa shógir, aqynjandy, marqum Qaıratpen bir kamerada otyrǵan  Quttybek  Aımahanov ( 60, 65 bap, meml. aıyptaýshy – Ýsenbaev, 5 jyl). Muqtardyń poemalaryn jatqa oqıtyn, teatr kórkemsýret ınstıtýtynyń stýdenti,uzyn tura-Dáýletov Jeńis (60, 65 bap, meml. aıyptaýshy – A.Aqjarqynova, 4jyl). Jumys pen yńyldap án salýdan jalyqpaıtyn, áp-ádemi daýysy bar – Otarbaev Kenje (60 bap, meml. aıyptaýshy – Qaraqulova, 5 jyl). Osynda otbasyn qurǵan, sáýlet qurylys tehnıkýmynyń stýdenti, atyshýly beseýdiń bireýi, “tıajelovesimiz” – Taıjumaev Jambyl (60,65,173 – 1 bap, meml. aıyptaýshy – I.D. Baımuhametov, 15 jyl). Aýyr oılarmen, kóńildiń kirlegen jerlerin kúmbirlegen  dombyrasymen ashyq ta asqaq daýysymen tańǵa án salatyn, teatr  kórkemsýret ınstıtýtynyń stýdenti-Seıtimbetov Úsiphan( 65 bap, meml. aıyptaýshy – I.J.Bahtybaev, 3 jyl). Barlyǵyna  emshi-ýaqyt,  osylaısha aqyryn-aqyryn syrǵyp ótip jatyr,kún ótken saıyn bostandyqty bir taban jaqyndatyp... Promzonada júrip, sol Úsiphannyń  bostandyqqa rahymshylyqpen shyǵyp bara jatqanyn estip, ne senerimdi ne senbesimdi bilmedim. Syr bere bastaǵan qos ókpemdi qolyma alyp, barynsha ushyp kelemin. Aıaq asty arqam qozyp,bostandyqtaǵy zamandastarǵa degen saǵynysh pen úmit oty laýlap, kópten oralmaı ketken oı men oramdar óleń shýmaqtaryna aınalyp kete barǵany...

Taýdan qulap

Aqqan sýdyń aryny,

Tas buzady

Degen myna ómirde.

Daryny keń

Adamzattyń balasy

Jara salǵan

Pendeshilik kóńilge.

Iá,zamandas,

Kóńilderde kóp arman

Saǵym bolyp,

Qol sozady sonardan

Jete almaı,

Jetkize almaı júrmeıik

Keleshekke,

Kereginshe solardan.

Ýa,zamandas,

Kóńilde kóp suraqtar

Jaýap qaıda,

Júrekterde turaqtar?

Shyndyq qaıda,

Ádildik qaıda kómilgen?!

Tórine me, kórine me zamannyń...

Tek ýaqyt,

Tarıh qana suraptar.

Ýa, Uly Dala

Aqqýlary qaıdasyń?

Qane tasta,

Jeke bastyń paıdasyn.

Halqyń mynaý,

Senderden úmit kútken

Ordasynda,

Baqyt toıyn toılasyn!

Qusmuryn.1988 jyl.

Bostandyq nemese kórgen tústeı ótken 2 jyl 2 aı

22 aqpan meniń ómirimdegi eń jarqyn kún. 1989 jyl, Qaraǵandy,” Dolınka” zonasy.Tań atpaı bólmege jaqsy habar keldi, 71-den “grev” kelipti. Jerlesterim zonaǵa, meniń atyma, Talǵattan úlken sálemimen qosa, qomaqty qonaq syı jiberipti. Palatanyń úlkeni Serik (“Pıstolet”) ózine artylǵan júkterdi jón-joralǵysyna saı, jan jaqqa jóneltýde. Tar qapastaǵy kishkene de bolsa jınaǵan atyma saı, masattandym ba, kórshi “lokalkadaǵy” qudammen bólisýge shetteý shyǵyp otyrǵam. Bir eki aýyz sózge jetkizbeı zonadaǵy rýpordyń aıǵaılap qoımasy bar ma:  “Sottalýshy – Rahmetov, seni DPNK ǵa kelýińdi talap etemiz”.  Bas-aıaǵymdy jıyp úlgermesten qarý-jaraq asynǵan soldattar jetip kelip, áı-shaı joq, eki jaqtap qoltyqtaı otyryp, dedektetip alyp barǵany. Túkke túsinsem buıyrmasyn. Kele sala qaı jerde turatynymdy, qandaı kólikpen jetetinimdi surastyrýda. Túsinbegendikten de bolar, men sol baıaǵy, ádettenip alǵan jaıyma salyp, olardy alys úsh áripke jumsap jatyrmyn. “Sen búgin bostandyqqa shyǵasyń”, – degenderine de senerim joq. Qalaısha, 7 jylǵa beıimdele bastaǵan kóńilim, 2 jyldan endi asqanda qalaı sensin?!, “Bostandyq”, – degen (úsh uıyqtasań túsińe enbeıtin) baqyttyń esik-terezemdi kenet qaǵyp turǵanyna qaıtyp senemin?!. Palataǵa kelsem dastarhan jaıýly, tóńiregi tolǵan-taǵdyrlastarym: Iýra Potylıyn ( Óskemen); Aleksandr Zlodeev ( Qostanaı); Nursultanov Myrzabek (Semeı); Turysbekov Sáken ( Taldyqorǵan); Soltanbekov Nurmuhamet (marqum), taǵy da kórshi palatalardan kelgen qonaqtar, ıne shanshar jer joq. Barlyqtary da kókeılerindegi jaqsy nıetterin, bostandyqqa degen barlyq aryz ben qushtarlyqtaryn jetkizýge tyrysýda. Kóp otyrǵyzbaı, aıyl jyıǵyzbastan kirip, kelgen áskerıler, taǵdyrlastarymmen asyǵa-úsige qoshtasýyma ǵana mursat berip, dedektete tor temirdiń syrtyna ala jónelgeni. Túrme ataýlyǵa apyl-ǵupyl engen basym, týra sol sııaqty, apyl-ǵupyl bostandyqqa da alyp shyqty. Túkke túsinsem buıyrmasyn. Ústimde qap-qara zona formasy, qara qulaqshyn, qara fýfaıka, qara shalbar, qara kerzi etik, qolymda “kesharym”, qaltamda bir-eki tal temekim, tutataıyn desem, shyrpym da joq... Zonany kúzetetin” vyshkanyń” ústindegi qazaq soldaty eken, jaǵdaıymdy túsindi me, bir tal sirińke suraǵanymda, qorabyn laqtyryp jibergeni. “Jaratqan ıem jar bola kór”, – dep otyra kettim.Temekimdi aýzyma aparyp, shyrpymen tutata bergenimde ǵana syrtta ekenime kózim jetip, qushyrlana ishke tartpasym bar ma. Sonda ǵana bostandyqtyń dámin sezingendeımin. Dese de, ishki kástómimniń qynyna tyǵylǵan,”lezvıelerimdi” tekserip qoıamyn. Shynymen, olar da janymda eken. Endeshe, qorqynyshym artta qalyp, tereń bir dem alyp, qaıdasyń Qaraǵandy, – dep, kesharymdy sol jerde órtep, ishindegi keregin qoınyma salyp alyp, tartyp otyrdym.  Avtobeketke kelsem báriniń kózi mende kórinip, “Abaı” degen jazýy bar avtobýsqa otyra saldym. Janymda qazaq jigiti, men oǵan jaǵdaıymdy túsindirip álekpin. Ol da túsingendeı, menimen Qaraǵandyǵa barýǵa kelisimin berdi. Avtobýstan túsken sátte men odan kóz jazyp qaldym, qorqyp qashyp ketken  bolar. Taksıst jigitke “Qaraǵandyǵa apar”, – dep edim kelise ketti. Qalaǵa jaqyndaǵanda men de erkinsip, qaryndasym men kúıeý balam turatynyn aıtyp, “tort pen konıak ala salshy”, – dep aqsha usyndym. Ol dúkenge kirip, baryn alyp keldi, qazaqı azamat eken. Aıtqan meken-jaıǵa ákelip tastady. Jataqhana. Biletinim, kenje qaryndasym – Baqyt, jaqynda turmysqa shyqqan. Kúıeý balam - Asan men jezdem – Slámbek jaqynda «svıdankaǵa» kelip ketken bolatyn. Túrim qorqynyshty bolar,  suraǵandarymnyń bári Baqytty bilmeı shyqty. Bir kezde ǵana qarshadaı qara qyz  tanımyn degesin soǵan  jarmasyp alǵanym bar ma. Ol alǵashynda qoryqqanymen, keıinnen turatyn jataqhanasyna aparýǵa kelisti. Ekeýmiz taksı ustap KarMÝ-dyń jataqhanasyna tartyp turdyq. “Súıinshisi seniki”, – dep dos qyzyn jataqhanasyna jiberip, ózim dalada tosyp turdym. Olar jataqhanada bolmaı shyqty. Kúıeý balamnyń kýrstastary aldymnan kútip alyp, bólmege aparyp, asty-ústime túsip jatyr. Men sener-senbesimdi bilmeımin. Qarsy alǵandar zań fakýltetiniń stýdentteri... Osydan keıin baıqap kór, zańnyń qandaı ekenin?!.  P.S. Qaryndasym  Baqyt meni kóre sala, “Sen qashyp shyqqan joqsyń ba?”,  – dep óz kózine  ózi senbegeni áli kúnge esimde. Joq. Men eshkimnen, eshqashan da qashqan emespin. Meni bosatty, keıinnen tolyǵymen aqtady.

Jeltoqsannyń jetinshi jyldyǵy nemese tarıhı sheginis

Jeltoqsannyń jetinshi jyldyǵy da jaqyndap qalǵan kez. Oljas Súleımenov aǵamyzdyń úlken kómegimen Vınogradov kóshesinde boı kótergen “Demokratııa úıiniń” ekinshi qabatynan «Jeltoqsan» qoǵamdyq birlestigine bir bólme buıyryp, sol jerge kóshkenimizge de birtalaı ýaqyt bolǵan. Bas qosyp otyratyn ózindik bir shańyraqtyń bolǵany da jumystarymyzdyń rettelip, alystan at-arytyp kelip jatqan jeltoqsandyqtarǵa ózindik bir kúsh jiger bergenin nesine jasyraıyn. “Jeltoqsandyqtardyń” ǵana emes, Qazaqstandy mekendegen ulttar men ulystardyń (dıasporalardyń) mádenı ortalyqtary, ártúrli qoǵamdyq uıymdar men partııalardyń ortaq úıi bolǵan – «Demokratııa Úıi», sol zamannyń qasıeti erekshe ǵımaraty bolyp kórinetin. Ekinshi qabattaǵy jınalys zalynda kúndelikti bas qosýlar men qyzý aıtys-tartystar, quzyrly oryndardyń «elshileri», BAQ ( kameralary men mıkrofondaryn arqalaǵan) jýrnalısteri men tilshilerden úzilmeıtin. Qysqasy, naǵyz azamattyq qoǵam qalyptastyrýshylardyń mekeni... Jigitter úlken bas qosýǵa shaqyrǵannan keıin «Demokratııa Úıine» kesheýildetip bolsa da jettim-aý, áıteýir. Keńseniń aldyndaǵy jigittermen amandasyp, esikten kire bergenim sol edi: “Ýaý, jaqsy keldiń, sen qaı «tizimge» jazylasyń, órtenesiń be, álde kesilesiń be?”, – dep birnesheýiniń jamyraı ketkeni. Bundaı tosyn suraqtyń mánisine alǵashynda túsinbeı, sál abdyryp qalǵanym da ras. Sóıtsem, bizdiń jigitter keshke bolatyn bir úlken akııaǵa daıyndalyp qoıǵan kórinedi. «Jeltoqsan» qoǵamdyq birlestiginiń sol kezdegi teń tóraǵasy Nálibaev Amanjol men Qarabaev Shora ekeýi jalpy tizimdi túgendep, 17 jeltoqsan kúni Alańda ózin-ózi órteýge bel býǵan jeti jigit pen, búgin keshte óz-ózderine qol jumsaıtyn jigitterdiń tizimin belgilep qoıypty. Kópten kórmeı ketken Seıtimbetov Úsiphan, Qýandyqov Ermuhan, Qudaıbergenov Rasylhan da osynda eken.Túrlerine qarasam eshqandaı abyrjý, bolmasa qobaljý belgileri baıqalmaıdy. Alańda órtenýge bel býǵan, kebinderin de daıyndap qoıǵan jeteýdiń biri – Halmuratov Qurmanbaı dosymdy shaqyryp, temeki shegýge dalaǵa alyp shyqtym. Jip-jińishke bola tura qolyndaǵy temekisin qushyrlana ishine tartqan Qurmanbaıdyń oıyna enýge yqshamdalǵanym sol edi, ol boıyn birden tiktep alyp: “Aý, dostym,  sózime senbeı turǵanyń qalaı?.. Jigittermen birigip sheshilip qoıylǵan. Boldy, tek Dına men qyzyma kózqyryńdy durystap salyp júrseń bolǵany,  al basqasyna “ dámelenbeı-aq qoı”, – dep qaljyńǵa burǵany. Iá, rasymen de jigitter sheship qoısa, olardyń betin qaıtarý múmkin emes te edi. Jigitterdiń aýyzbirshiligi keremet bolatyn: “Árkim óz sóziniń qojaıyny jáne ol úshin jaýap ta beretin. Ekinshi  qabattaǵy jınalys zalyna  Prezıdent ákimshiligi men Almaty ákimshiliginen kelgen qonaqtarymyz dóńgeleı jasalǵan ústelge shen-shenimen jaıǵasa bastady: Bizderden bir eli de qalmaıtyn «quzyrly» oryndardyń  adamdary, ózimiz  jaqsy tanıtyn  maıor aǵamyz da osynda. Jınalysymyz   bastalyp ta ketti. Konstıtýııalyq Sotqa baılanysty jumystardyń sozylyp  bara jatqandyǵy, Shahanov komıssııasynda kóterilgen kóp máselerdiń sheshimi tabylmaı, tuńǵıyqqa tartyp bara jatqany  sóz boldy. Talaptarymyzdy qoıyp, talaptar oryndalmaı jatqan jaǵdaıda 17 jeltoqsan kúni basty Alańda jeti jigitimiz jınalǵan halyqtyń aldynda ózderin órteıtindigi jóninde aıtyldy. Bir sát jym-jyrt, tynyshtyq ornaǵan kenet, esik ashylyp tórt-bes jigitimiz kirip keldi. Janyna taǵy ekeý-úsheýi bara bergeni sol edi, ortaǵa sýyrylyp shyqqan úsh-tórt jigitimiz: “Biz sizdermen oınap otyrǵanymyz joq, bolmasa”, – dep biri bilekterin jalańashtaı, biri qaryndaryn jalańashtaı «lezvıelerimen» ózderiniń bilekteri men qaryndaryn osyp-osyp jibergeni: “Atqylap, shapqylaı jónelgen qandy kórgende, ondaıdyń talaıyn kórgen meniń ózim ornymnan qalaı atyp turǵanymdy bilmeımin, basqa adamdardyń jaǵdaılaryn ózderińiz baǵalaı jatarsyzdar... Zaldyń ishi áp-sátte ıý - qıý, byt - shyt bolyp ketti. Bireýleri terezege qaraı umtylsa , keıbireýi esik jaqqa lap qoıdy. Eshkimdi eshqaıda shyǵarmaı jigitter tur. Óre túregelgen kópshilikti sabyrǵa shaqyryp, sharq uryp men júrmin, áıteýir,” skoryı, skoryı shaqyryńdar!”– dep aıqaılap júrgenim esimde. Ústi bastary qan-qan, edendegi qanǵa taıǵanap jyǵylyp jatqandary da bar, bólmeniń ishi demeseńiz, týra sol 86-nyń Alańy bolyp ketti... Neshe mınýtqa sozylǵany qaıdam, bir kezderde tynyshtyqqa qol jetkizdik. Ózderine qol jumsaǵandardyń ishinde er kóńil Esimbaev Qadyr men Aımahanov Quttybegimiz aıamaı-aq kesken eken, olardy jedel járdem birden alyp ketti, qalǵandaryna sol jerde «perevıazka» jasaldy. Prezıdent ákimshiliginen  kelgen Qaıyrbek Shoshanuly Súleımenov aǵamyzdyń “Talaptaryń oryndy, oryndaımyz”, –  degen ýádesinen keıin, jigitter sabyrǵa túsip, 17 jeltoqsan 1993 jyly Alańda eshqandaı yń-jyńsyz is-sharamyzdy atqaryp, bastaryn ólimge baılaǵan jeti jigitimiz de aman qalǵan edi. Kóp keshikpeı 28 jeltoqsan 1993 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Premer-Mınıstriniń № 591-R Ókimi shyqty. Osyǵan baılanysty arnaýly kommısııa qurylyp, óz isterin bastap ta ketken bolatyn... Ókinishke oraı, komısııaǵa júktelgen jumystar tolyǵymen oryndalmaı qaldy. Almaty qalasynan basqa jerlerde turyp jatqan «jeltoqsandyqtar» (sottalyp, tolyq aqtalǵan qyz-jigitterimiz ) áli kúnge deıin Ókimde kórsetilgen jeńildikter men artyqshylyqtarǵa qol jetkize almaı keledi. Komıssııa tóraǵasy: qazirgi Májilis  depýtaty – Qýanysh Sultanov bolatyn.

Ashtyq jarııalaǵandardyń talaptary 

1994  jyldyń   kóktemi. “Qysqy  azyǵyńdy kóktemnen jına” degen naqyldy ustanǵan áıelim Roza ekeýmiz «vremıankamyzdyń» aldynda jer qoparyp, baqshamyzben  aınalysyp jatqanbyz. Kópten úıimizge qonaqqa kelmeı ketken. Qadyr men Jambyl erteń eski alańnyń aldynda ótkizilgeli jatqan mıtıng jaıyn aıta kelipti. “Uıymdastyrýshylary kim?” – degenime, “Barlyq uıymdar bolady, bizdiń jigitter byltyr qurylǵan jańa komıssııanyń jumystaryna kóńilderi tolmaıtyndaryn aıtyp, birazy ashtyq jarııalaıtyndaryn málimdeıdi”, dedi. Jerge qatysty máseleler kóterilip jatqanǵa da uqsaıdy. Men erteń sol jerde kezdesetinimizdi aıtyp, qonaqtarymdy shyǵaryp saldym. Ertesinde saǵat on kezderinde alańǵa kelsem, myń jarymdaı adam jınalyp qalǵan eken. Syrtty ala, perımetrmen mılııonerlerdiń de qaptap júrgenderin baıqadym. Jıyn bir saǵattan astam ýaqyt boldy. Mıtıng uıymdastyrýshylary Abraev pen Nálibaev: “Osymen jıynymyz, mıtıngimiz bitti”,  – degeni sol edi, daıyn turǵan mılııonerler men OMON jurtty jappaı avtobýstarǵa tyqpalaı bastady. Eki-úsh avtobýsqa jıylǵan sherýshilerdi «elınnyı» kınoteatry janyndaǵy mılıııa bólimshesiniń joǵarǵy qabattaǵy zalyna kirgizip jatyr. Mılıııanyń basshysy qorqyta, úrkite sóılep, ákimshilik quqyq boıynsha birtalaı baptardyń buzylǵanyna baılanysty jaýapkershilikke tartylatyndyǵymyzdy jaıyp saldy. Bundaıdy kútpese kerek, jasy úlkenderdiń bireýiniń júıkesi syr berip, biriniń qan qysymy kóterilip, biri esterinen tanyp jatty. “Jeltoqsandyqtardyń”  ishinde  Amanjoldyń  (sol  kezdegi tóraǵamyz) bolmaǵany tań qaldyrdy. Qalaıda shyǵyp ketýdiń joldaryn oılastyra bastaǵanym sol edi, «Myna jerde ashtyq jarııalaý týraly ótinish jazbaǵandar bar ma?»  – degenin paıdalana, men ornymnan turyp, ótinish jazbaǵanymdy aıttym. “Onda bossyń”, – dep qoıa bergeni. Shyǵa salysymen, birden «Demokratııa úıine» tarttym. Kabınettiń esigi ashyq, Amanjoldyń qara dıplomaty tereze aldynda jatyr, ózi joq. Biraz kútip otyrdym. Kelmegen soń dıplomatty qolyma alyp qarasam, aýzy ashyq eken, «Jeltoqsan» qoǵamdyq birlestiginiń móri de ishinde. Bir jaǵdaıdyń bolǵany anyq, onyń qalaı órbigeni jaıyn bilý men úshin ázirge jumbaq bolatyn. Dereý jan-jaqqa telefon shalyp, jigitterdi jınaı bastadym. Aldymen, Esimbaev Qadyr men Muzafarov Álibek kelip jetti. Bolǵan jaǵdaımen olardy tanystyryp, jedel basqarýshy top quryp, ony úsheýmiz basqaratyn bolyp kelistik. Mór men dıplomatqa Álibek jaýap beretin boldy. Amanjol iz-túzsiz joq bolyp ketti. Jer- jerdegi jeltoqsandyqtarǵa úshbý habar taratylyp, «Demokratııa úıine» tez arada jınalý kerektigi jetkizildi. Sol kezdegi jeltoqsandyqtardyń aýyzbirshiligi men ózara qarym-qatynastary joǵarǵy deńgeıde bolatyn. Ertesinde-aq jıyrma shaqty,  “jeltoqsandyqtardyń” basy qosyldy. Keshegi ótken mıtınginiń mánisi talqylanyp, birine aıyppul, on, on bes kúnge qamalǵan Qarabaev Shora, Taıjumaev Jambyl, Dáýletov Jeńister jaıynda sóz bolyp, oǵan «aıaq» jasap, habarlaryn alyp kelý Qadyrǵa júktelip, ol «Lobachevskııdegi bıch.prıemnıkke» birden attanyp ketti. Quzyrly oryndarǵa arnaıy hat-habar, talap pen tilekterdi jetkizýdi men moınyma aldym. Ýaqytsha «Jeltoqsan» qoǵamdyq birlestigin basqarý Qadyr, Álibek úsheýmizge júkteldi. Túske jetpeı Qadyr qamaýda jatqan jigittermen «aıaq» ornatyp, hal-jaǵdaılaryn, «ksıvalaryn» alyp kelipti. Oqyp, tanysqannan keıin, «ashtyq» akııalaryn sol jerde jalǵastyryp jatqan jigitterdi shyǵaryp alý úshin, olardy qoldaý akııasy «Demokratııa úıiniń» ishinde jalǵasatyn bolyp sheshildi.  Jigitterdiń ishinen sol kúni densaýlyqtary men jaǵdaılaryna baılanysty tórt jigit – Meıirbek Erkinbek, Otarbaev Kenje, Esbosynov Amanqos jáne “jeltoqsandyqtar” kúıeý bala bolyp keletin jezqazǵandyq Baýyrjan (Serkenova Anardyń joldasy) ashtyq akııasyn bastaıtyn boldy. «Bir atanyń balalaryndaı» – jeltoqsandyqtar bir-birimizge sóz berisip, jeńisti kúnge deıin biraýyzdy bolatynymyz shegelendi. Táńirim  «Nıkolskıı» bazarynan  kezinde bir kýrsta oqyǵan «mestnyı» Elýbaev Erbol baýyrymdy kezdestirip, birtalaı kómegi tıdi. Bir jarym aı boıy ishetin, jeıtin tamaq pen taǵamdardy sodan alyp ketip turatyn boldym. Alla razy bolsyn! Keshkisin tósek-oryn jetkizilip, ashtyqtaǵylardyń qasynda bolatyn kezekshilikti Qadyr atqaratyn bolyp, úıdi-úıimizge tarqastyq. Kelesi kúni men, sodan keıin Álibek táýlik boıy kezekshilikti, barlyq jaýapkershilikti úsheýmiz kezektesip atqaratyn boldyq. Ertesinde quzyrly oryndarǵa talap pen tilekterimiz jazylǵan hattar jetkizilip jatty. Arnaıy Almaty qalasyndaǵy «qyzyl krest» uıymyna jazylǵan hatty tabystaý Álibekke júkteldi. «Basshysymen famılııalaryń bir eken, týysyńdy osy ýaqytqa deıin nege jasyryp kelgensiń», – dep qaljyńdap qoıýdy da umytpadym. Túske jetpeı qalanyń ishki saıasat bóliminen, medıına ortalyǵynan dárigerler de kelip jetti. Dárigerler Kenje men Amanqosqa ashtyqty jalǵastyrý aǵzalaryna óte zııan bolatynyn taǵy da eskertti. Amanqostyń túrmeden keıin asqazany, Kenjeniń ókpesi aýyratyn. Olar ashtyqty óz erikterimen jáne qoıylǵan talaptar oryndalmaıynsha jalǵastyratyndaryn taǵy qaıtalady. Dál osy kezde ashtyq jarııalaý týraly ótinishteri men talap-tilekterin jetkizip, dárigerlerge «aldyn ala» tekserigen, Qasenov Rústembek pen Ramazanov Amandyq akııaǵa qosyldy. Kelesi kúni shymkenttik Isabekov Sábıt kep ashtyqqa kirdi. Bir jetiden keıin ony  “ Jedel járdem” kóligi alyp ketip, bir aı emhananyń tósegine baılandy. Ashtyqtyń ishinde, eshqandaı nár tartpaı, tek qana sý ishýge bolatyn túrine toqtaǵan edik. Sóıtip, ishte úsheýi, syrtta altaýy bastaǵan “jeltoqsandyqtardyń” ashtyq akııasy bastalyp ketken edi. Qala ómirinde bundaı áreketterdi kórmegen ákimshilik pen ártúrli quzyrly oryndar, eriksiz bizdermen, qoıǵan talaptarymyzben tanysýlaryna, keıinnen sanasýlaryna týra keldi. Úshinshi kúni Joǵarǵy Keńestiń depýtaty – Jasaral Qýanyshálın aǵamyz, Aısulý Qadyrbaeva apaıymyz bastaǵan «Azat» qozǵalysynyń azamattary ashtyq jarııalap jatqan “jeltoqsandyqtardyń” qal-jaǵdaılary men talap tilekterimen tanysyp, akııany Seıttaı Ádenov aqsaqalymyz qoldaıtynyn bildirip, jaqyn arada qosylatynyn aıtty. «Demokrattar úıinde» ornalasqan ártúrli memlekettik emes qoǵamdyq uıymdarmen, túrli dıasporalardyń mádenı-ortalyqtarynyń jetekshileri de qulaqtanyp, túsinistikpen qaraıtyndaryn bildirip jatty. Barlyq jeltoqsandyqtarǵa úndeý tastalyp, jer-jerdegi jigit pen qyzdarymyzǵa habar jiberdik. Bir de bireýiniń qalmaı qatysýyn, bolmasa, qarjylaı qoldaý kórsetýin suradyq. Qyzdarymyz: Klara, Gúlnár Abylqaıyrova, Gýlvıra Panınova, Qaıypqan Imanbaeva, Espembetova Qanshaıymdar qoldap, jigiterimiz: Imanbaev Ermek, Jumajanov Erikjan, Ótkirhan Múlkibaev, Hasen aǵamyz, Túgelbaı Táshenov, Qaıyrgeldi Kúzembaev, Rýzıev Abaıdýlla, Ábdireev Elaman, Shynybaev Nurmandar qomaqty úlesterin qosty.  Kezinde Dinmuhamet Ahmetuly Qonaevtyń «soprovojdenıesiniń» basshysy bolyp, sottalyp, keıinnen tolyq aqtalǵan – Myrza Ilıch Akýev aǵamyz da óziniń úlesin tastap ketken edi. Tiptim, Muhtar aǵamyzdyń «hatshysy» Láılim jumystan keıin dos qyzdarymen kelip, ashtyqta jatqan  jigiterimizdiń  kóńilderin kóterip rýh berip ketetin. Keıinnen bizderge nıettes Nesipkúl de ashtyqqa otyrdy. Bundaı «jalpy jeltoqsandyq» akııa buryn sońdy bolmaǵan edi. Tórtinshi kúni jigitterimizdi  shyǵaratynyn  estip, qajetti qamǵa kirisip kettik. Olardy qarsy alyp, monshalaryna aparyp, bir qabat kıimderin jańartý, ana jaqtan qalyp qoıǵan «jazylmaǵan» zańdylyǵymyzdy da abyroımen atqaryp  kelgennen keıin, Taıjumaev Jambyl osyndaǵy akııany jalǵastyratynyn bolyp, jigittermen qalyp qoıdy. Otarbaev Kenje men Esbosynov Amanqosty dárigerler densaýlyqtaryna baılanysty «gospıtalızaııaǵa» alyp ketti. Olardyń ornyn Shabarov Altaı, Ábdiqadyrov Berikbol men Nesipkúl qaryndasymyz almastyrdy. «Gospıtalızaııaǵa» ketip jatqan jigitterimizdiń ornyn jańadan  jigitterimiz basyp, keıinnen Seıittaı aǵamyz qosylyp, jalpy ashtyq akııasy 45 kúnge sozyldy. Bılik qoıǵan talaptarymyzdyń oryndy ekenin moıyndap, sol jyly qalalyq ákimshilikten on páter bólinetin boldy. Keıinnen, ár deńgeıdegi basshylar qoıylǵan talaptardyń oryndalatynyna ýádelerin úıip-tógip berip jatty. Ashtyqtyń sońǵy kúnderinde Rasylhan men Amanjol da akııaǵa  qosylǵan edi. Sóıtip, biz ashtyqty toqtattyq. Ashtyq barysynda adam aǵzasynyń keremet qasıetterine tańqalmasqa sharam qalmap edi. Olaı deıtinim, alǵashqy kúnnen ashtyqqa domalanyp kirgen Meıirbek  Erkinbegimiz, aıaǵynda, jiptikteı áp-ádemi bolyp shyǵa kelgenin kórgen​de, barshamyz rıza bolyp, qolyn alǵan edik. Tipti, jasaryp ketkendeı bolyp ta kóringen edi. Eń bastysy: túrme men “etaptarda” kórgen qıyndyqtar men densaý​lyq​​tarynyń jaǵdaılary; úı-ishi otbasy jaǵdaılarynda bolyp jatqan ár​túr​li qıyndyqtar men kıkiljińderge qaramastan; alańda ar men namysty bıik kótergen azamattarymyzdyń beıbit ómirde de, azamattyq qoǵam qalyptastyrý jolynda erlik pen birliktiń ólsheýsiz úlgisin kórsetkenderin áli kúnge deıin maqtan tutamyn. «Bir atanyń balalaryndaı» bolyp kórinetin, sol kezdegi «jeltoqsandyq birlik pen birizdilikti» janymnan tappaı qalǵan kezderimde, keıinnen, úı ishinen qos tikken “jeltoqsandyq” uıymdardyń basshylary bir-birimen bolmashy dúnıelerge bola «yryldasyp» jatqandaryn estigen qalǵan kezderimde, kók bórideı Aıǵa qarap ulyp qoıa bergim kelip ketedi. Jarqyn betburysymyzdyń joıqyn betashary, Qazaqstannyń táýelsizdigi úshin, qazaq  ultynyń  gúldenýi úshin, onyń tarıhy men mádenıetiniń barynsha órken jaıýy úshin tún uıqysyn tórt bólgen azamattardyń barlyǵyna da asa qymbat, asa qasıetti – Jeltoqsan 86 men “jeltoqsandyqtardyń” ómir belesindegi ashtyq akııasy osylaı aıaqtalǵan bolatyn.

Zamanbek jaıly jazbadan

Aldymyzǵa qoıylǵan jumys josparyna saı, talap tilekterimizdi jetkizý maqsatymen, Almaty qalasynyń sol kezdegi ákimi Zamanbek Qalabaıuly Nurqadilovtyń qabyldaýyna bara jatyrmyz. Demokratııa úıinen shyǵyp, kúndelikti ádetimizben “11 marshrýt, tikeleı tarttyq. Qasymda jeltoqsannyń abyroıly azamattary semeılik – Qadyr Esimbaev jáne jambyldyq – Jambyl Taıjumaev. Á degenshe, qajetti jerimizge jeldeı esip jetip keldik. Kire beristegi mılııonerge   qujattarymyzdy  kórsetip, ekinshi qabattaǵy qabyldaý  bólmesine kóterildik. Hatshy da kelgenimizdi kórip, irkilmesten, bizderdi ózi bastap alyp kirdi. “Jeltoqsan” qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵalyq qyzmetin atqarǵan alǵashqy jyldarym. Alyp deneli aǵamyzdyń ornynan atyp turyp, aldymyzdan shyǵyp,”assalaýmaǵaleıkým” dep usynǵan qoldarymyzdy aldy. Oń jaqtaǵy úlken dóńgelek ústelge bastap baryp, tórge jaıǵasty da, jaǵalaı otyrýymyzdy surady. Kabınettiń oń jaǵynda dóńgelek ústel biz sııaqty qazaqtarmen áńgimelesýge ádeıi arnalǵandaı eken. Janymdaǵy  jigitterdi  tanystyryp  bolyp, qara papkamdaǵy qajetti qujattarymdy shyǵara bastaǵanym sol edi, telefon tutqasyn alyp, orynbasarlarynyń birin shaqyrty. Esikten sálem berip qolynda qalam-qaǵazy bar suńǵaq boıly  Vıktor Vıacheslavovıch Hrapýnov endi. Áńgime jelisin byltyr ǵana qolymyz jetken Prezıdent jarlyǵyna baılanysty shyqqan, Premer-Mınıstrdiń Ókimi, qurylǵan arnaıy komıssııa mýsheleriniń jumysy jaıyna burdym. Kórsetilgen, oryndalýǵa tıisti jerlerine toqtalyp, orynbasaryna qajetti nusqaýlar berip, kóterilgen suraqtarymyzǵa tolyqtaı jaýabyn berip kóńilimizdi bir masaıratyp salmasy bar ma, aǵamyzdyń. Aıta ketetin jaıt, bir saǵattaı ózara áńgimemiz tek qana qazaq tilinde órbidi, “tóbesi  tesik” orynbasary tikesinen tik turyp, bastyǵynyń da, bizdiń de kóńilimizden shyqty. Orynbasaryna tapsyrmalaryn berip, shyǵaryp salysymen, bizderge qarap,”... Áı, jigitter erlikterińe rahmet, maǵan salsa barlyq jumystaryńdy , az ýaqytta sheship berer edim, átteń, barlyq bılik “qonjyqtyń” qolynda, soǵan qaratyp qoıdy ǵoı”, – degeni. Kim jaıynda meńzep otyrǵanymdy sezip otyrǵan shyǵarsyńdar, – dep qaıyrdy. Iá, onysy Tereenko ekeni beseneden belgili edi. Jalpy jaǵdaılarymyzdyń anyq-qanyǵyna qanyp, birtýrli tunjyrap qalǵandyǵyn baıqap, áńgimeni jeńil jaqqa bura bastaǵanym sol edi, Jambyl, óziniń aqtala almaı júrgendigin aıtyp, “týpıkovoe polojenıe”, – dep qalmasy bar ma. Ornynan atyp turyp, “Jigitter, týpıkovoe polojenıe ý ne byvaet”, – dep, tór jaqtaǵy telefondarǵa toly óz ornyna jyldam basyp baryp, tutqasyn qolyna alyp, bireýdi tere bastady. Birdeńeni búldirip alǵandaı, jigitter bir birimizge qarap qalyppyz. Qysqasha amandasyp, “Anaý komıssııa músheleriniń buryshyna meniń famılııamdy ilipti, jigitter áli kúnge aqtalmaı júr eken, tezirek aqtasańdarshy!..”, – dep telefonnyń qulaqshasyn qoıa salǵany...Keıinnen ańǵarǵanym, Sol kezde Joǵarǵy Sottyń tóraǵasy Aıtmuhambetovqa habarlasqan eken. Al, jigitter áńgime bitse, osymen amandyqta bolaıyq, – dep qolyn usynyp, nyq basyp kele jatty. Rızashylyq pen rahmetimizdi jamyra aıtyp, biz de aǵamyzdyń qabyldaýynan shyǵyp kele jattyq. Rasymen, kóp ýaqyt ótpesten bizdiń jigitter “pachka-pachkasymen” aqtala bastady. Komıssııaǵa jan bitip, sol jyly jigitterimizdiń densaýlyqtaryn Almaty qalasyndaǵy “Dıagnostıkalyq ortalyqta” tolyqtaı, aqysyz tekserýge  múmkindik jasalyndy. Marqum Qaırattyń anasy – Dámetken apamyzǵa, Shora Qarabaevqa, Qasym baýyrymyzdyń apaıy – Gúlnár Ábilqaıyrovaǵa (bir úıden eki adam sottalǵan) jalpy jınalystyń sheshimimen páter kiltin tabystaýǵa múmkindik týdy. Bul bizdiń “Jeltoqsan” qoǵamdyq birlestiginiń  jeńisti, jemisti de,  jyldary edi.

Prezıdenttik doda

Osydan dál 5 jyl buryn, 2011 jylǵy Prezıdenttik saılaýǵa (dodaǵa) túsken 22 azamattyń qatarynda - 3 partııa tarapynan, 18 - jeke azamattar jáne jalǵyz qoǵamdyq birlestikter atynan - Jeltoqsan týyn kóterip, keshkisin astanalyq jeltoqsandyqtar - Toqtar, Marat, baýyrlarym - Sálim, Erzattardy ertip QR OSK ǵımaratyna bet aldym. Respýblıkalyq Jeltoqsan halyqtyq-patrıottyq qozǵalysynyń atynan usynǵan qujattarymdy muqıat qabyldap jatqan OSK orynbasary V.K. Foostyń is-qımyly men sóılegen sózderinen abyrjyǵandyq, sál qobaljyǵandyq izderin baıqap qaldym. Telefonynda damyl joq, qoldaý kórsetken uıymdardyń mórlerine qaıta-qaıta úńilýmen boldy. Birtalaı ýaqytqa sozylǵan bul kórinistiń ústine entigip jetken sporttyq kıimdegi aqsaqalmen amandasqanymyzdan keıin, keńsesine birge júrýimdi surady, áp degennen dókeıdiń ózi ekenin ańǵardym. Qabyldaýdyń sońǵy kúni men sátterinde paıda bolǵandyǵym ba, álde qasıetti jeltoqsannyń sharapaty ma, kire beristegi mılııonerlermen qatar sol ǵımaratta qyzmet jasap jatqandardyń birtalaıyn ábigerge salyp qoıǵan sııaqtymyn, QR OSK tóraǵasy - Q.T. Turǵanqulovtyń keńsesindegi jeke áńgimelesýimizden keıingi oılarymnan túıgenim. Áńgime sońyna taman engen OSK hatshysy B.S. Meldeshov myrza keńsesine ertip baryp saılaýǵa qatysty aqparattarmen tanystyra bastady. Qarapaıym qazaqılyqpen jón surasyp, jezdemdi de taýyp úlgerdim. Aldaǵy qazaq tilinen ótetin emtıhan eń sońǵy kúnge belgilenip qoıylǵanyn estigenimde, jezdeligin birden paıdalanyp, emtıhanǵa daıyn ekenimdi jetkizip, múmkinshilik bolsa, aldyńǵy kúnderge bolmas pa degen oılarymdy da tóge salǵanym. Qujattarymnyń tirkelgeni boıyma erekshe kúsh bitirgendeı, Almatydaǵy jeltoqsandyqtarǵa da habarlasyp úlgerdim. Úıime qanat bitkendeı ásermen enip, teledıdardan Ǵanı Qasymov  aǵamyzdyń tirkelip qana emes, qazaq tilinen emtıhandy tapsyryp úlgergeni jaıyndaǵy sıýjetti kórgenimde, jaǵamdy ustaǵan jaıymdy qalaısha jasyraıyn?!... Túsime qazaq renessansynyń basy - Uly Abaı enip, birtúrli jaqsy ásermen turdym. Ózimshe joryp alǵannan keıin, úıden Abaıdyń qara sózderin izdep tapsamshy, onsyz emtıhan tapsyrýyma jol joq ekendigin topshylap ta qoıǵanmyn. Toqtardyń kitaphanasynan tabylǵan qos tildegi Abaıdyń qara sózderi meniń keıingi ómirime ózgeshe órnek salyp qana qoımaı, oı ıirimderine batyryp áketkendigi sonshalyqty, eki kúnniń qalaı ótip ketkenin baıqamaı da qalyppyn. OSK hatshysymen habarlasyp, kelmeı qalýy múmkin degen úmitkerdiń ornyna ushyp jetip, kire beristen qarsy alǵan BAQ men jýrnalısterdiń saýaldaryna lám-mım demesten emtıhan alatyn zaldan biraq shyqqanym. Tipti, hatshynyń on mınýt buryn jolyǵyp ketýin ótingenin de esimnen shyǵaryp alyppyn. Dereý jınala bastaǵan komıssııa músheleri aldyńǵy dóńgelek ústeldiń boıyna jaıǵasa bastady. Tór jaqtan enip kelgen Myrzataı Joldasbekov aǵamyzǵa assalaýmaǵaleıkým, - dep amandasqanym esimde. Otyz jyl buryn tamamdaǵan mektep ordasymen, 17 jylda áreń qol jetkizgen - JOO dıplomynan keıin emtıhan tapsyryp otyrǵanym osy bolatyn. Erkin taqyrypty tańdap, sol kezdegi ultymnyń qol jetkizgen táýelsizdigi men erteńine baılanysty oılarymmen, tolǵanystarymdy jetkizýge kelgende qalamym ózinen ózi júıtkı jónelip, tipti, óleń shýmaqtarymmen aıaqtaǵan edim. Ol jaǵy jeke bir áńgimege arqaý... Emtıhannan óte salysymen, jol jónekeı Qaraǵandydaǵy jigitterge toqtap, Saryarqamnyń saryshunaq aıazyna qaramastan, jeke kóligimmen Almatyǵa Sálim baýyrymyz ekeýimiz jetken de edik. Qarsy alǵan jeltoqsandyq baýyrlarymnyń ystyq qushaǵy men nıetteriniń keńdigi sonshalyqty, keńsemizge de sımaı qalǵandyǵyn qalaısha umytaıyn?!... Ýaqyttyń azdyǵy, sol kezdegi aýa raıynyń jaǵdaıy men qarjynyń tapshylyǵy óz degenin jasady. Jazǵan hatyma habar bolmaǵan soń, bir jetige jeter jetpes ýaqytta 80 myń qoldaý jınap, ekinshi týrǵa ótýime 11 myńdaı qoldaý jetpeı qalǵanyn moıyndap, 2 naýryz kúni Astanada dodadan shyǵatynymdy QR OSK jetkizgen edim. Doda barysynda qarjylaı, basqa da kómek kórsetpek bolǵan, keıinnen, sózderin jutyp qoıǵan jigitter jaıy jeke áńgime. Al, jer-jerdegi qoldaý kórsetken halqyma, ásirese, óz qarjylaryna aýyldaryn aralap ketken jeltoqsandyq jigitter men qyzdarǵa alǵysym sheksiz!

Qurmanǵazy RAHMETOV.

adebiportal.kz

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз