Osydan 20 jyl būryn jas astananyŋ ekonomikasy qandai edı? 1998 jyldyŋ bırınşı toqsanyndaǧy jai-küidıŋ statistikasyna nazar salsaq. Köptegen azyq-tülık qymbattap, öndırıs tömendep, qūrylys kölemı ösken
Azyq-tülık naryǧy
Şikızat aluǧa ainalymda qarajat qūraldarynyŋ jetıspeuı, auylşaruaşylyq öndıruşılerınıŋ jetkızılım sanyn tömendetuınen Astanada et önımderı (8%), öŋdelgen balyq (40%) jäne ırımşık (16,7%) şyǧaru kölemı qysqarǧan, al sary mai mülde şyǧarylmaǧan. Öndırıs deŋgeiı körsetkışınıŋ naşarlauyna tek qana qarajat jetıspeuşılıgı men jetkızılımnıŋ tömendeuı ǧana sebep bolǧan joq, osymen qatar, ūnnan jasalatyn önımderge, sonyŋ ışınde ūnǧa (19,1%) jäne jarma önımderıne (63,8%) satyp aluşylyq sūranysy tömendedı.
1997 jyldyŋ osy kezeŋımen salystyrǧanda metall emes mineraldyq önımderdı (4,7%) şyǧaru salasy da azdaǧan qūldyraudy sezınedı. Maşina men qūral-jabdyqtar şyǧaratyn önerkäsıp äjeptäuır qūldyrady. Ötken jyldyŋ säikes kezeŋınıŋ 31,9% ǧana şyǧaryldy, al jaŋa qopsytqyş, tūqym sepkış, malşaruaşylyǧy men jem-şöp öndırısınıŋ qūral-jabdyqtary qūrastyrylǧan da joq.
Degenmen de, süt pen tättı nan qalada boldy: 1997 jyldyŋ bırınşı toqsanymen salystyrǧanda süt önımderınıŋ öndırısı 5,1 ese östı. Sonymen qatar, konditer būiymdary (3,1 ese), auylşaruaşylyǧyndaǧy malǧa arnalǧan daiyn jem-şöp (6,3 ese), ūzaq uaqyt saqtalatyn konditerlık önımder (72,3%), makaron önımderı (23,7%) jäne liker-araq önımderı (2,3 ese) östı. Poligrafiia önerkäsıbınıŋ öndırısı de ösken: 1997 jylmen salystyrǧanda jyldyŋ bırınşı şiregınde merzımdı basylymdardyŋ şyǧaryluy 57,5% ösken.
İnvestisiialar
Aqmolanyŋ ekonomikasy men äleumettık salasynyŋ damuyna şamamen 2517,7 mln teŋge salynyp, onyŋ ışınde 1652,9 mln teŋge qūrylys-jöndeu jūmystaryna bölıngen. Salystyra qaraǧanda būl san 1997 jyldyŋ qaŋtar-nauryz aiyndaǧy sandarynan 2,2 jäne 5,4 esege säikesınşe köp. Bölıngen 2,5 mlrd teŋgenıŋ auqymdy bölıgın (85,2%) memlekettık käsıporyndar men ūiymdardyŋ qarajattary qūrady. 1997 jyldyŋ säikes kezeŋıne keletın bolsaq, būnda memleket şyǧynyŋ kölemı 58,6% artqan. İnvestisiialardyŋ jartysynan astam bölıgı ortalyqtandyrylǧan qarajat közderınıŋ esebınen qarjylandyryldy (1541 mln teŋge). Önerkäsıpterdıŋ, ūiymdar men tūrǧyndardyŋ özındık qarajattary 17,7% qūrady.
1-şı toqsanda 8 nysanda jūmys jürgızılıp, kapital salymynyŋ igerıluı 1429,4 mln teŋgenı qūrady, onyŋ 530,7 mln teŋgesı – şetel investisiiasy.
Üş aidyŋ ışınde jalpy kölemı 27 myŋ kv. metr tūrǧyn üi paidalanuǧa berıldı (283 päter), onyŋ ışınde memlekettık sektorda (22,3 myŋ kv. metr) jäne jeke qūrylysşylarmen (3,2 myŋ kv. metr) salynǧan. Densaulyq saqtau nysandarynyŋ qūrylysyna 608,9 mln. teŋge bölıngen. Qūrylys Qūrylys ūiymdarynyŋ merdıgerlık jūmystarynyŋ 89,9% tapsyrys beruşımen tölengen. Būl barlyq merdıgerlık jūmystardyŋ jalpy qūnynan 3224,3 mln teŋge qūraidy (3587,8 mln teŋge). Oryndalǧan kölemnıŋ 43,7% memlekettık qūrylys käsıporyndary, jeke käsıporyndar – 55,2% jäne şeteldık käsıporyndar – 99,2% töledı.
Ötken jyldyŋ eseptık kezeŋımen salystyrǧanda ūiymdar men käsıporyndardyŋ öz küşımen oryndalǧan merdıgerlık jūmystarynyŋ kölemı 6,2 ese ösken. Qalanyŋ qūrylys nysandarynda jaŋa qūrylys, qaita salu, keŋeitu men tehnikalyq qaita jabdyqtau boiynşa jūmystar jürgızılıp jatty, ol jalpy kölemnıŋ 95,7% qūrady. Ǧimarattar men qūrylystardy tübegeilı jöndeu şyǧyndary jalpy kölemnıŋ bır bölıgın (3,7%) qūrasa, aǧymdaǧy jöndeu jūmystarynyŋ şyǧyndary 0,6% qūrady. Alaida, şeteldık investisiia keluımen jekemenşıktıŋ memlekettık, jeke jäne ülestık ülgılerınıŋ üles salmaǧy şūǧyl tömendedı, 1997 jyldyŋ qaŋtar-nauryzynyŋ körsetkışterımen salystyrǧanda 77,5% deiın ösıp, şeteldık jekemenşık kölemı 2780,1 mln teŋge qūrady.
Jolauşy da köp, jük te köp
1998 jyldyŋ basynda qala boiynşa tasymaldy 17 avtokäsıporyn jüzege asyrǧan. Olardyŋ ışınde 14 käsıporyn jük-jol kölıgı käsıporny, 2 avtobus parkı men taksopark. Qaŋtar-nauryz aralyǧynda 910 jük kölıgı, 238 avtobus, 74 taksomotor, 59 trolleibus esepten şyǧarylǧan.
Qala transporty 711,1 myŋ tonna jük tasymaldaǧan, būl 1997 jyldyŋ 1-şı toqsan körsetkışınıŋ 80,9%-yn qūrady. Aqmola temırjol bölımşesı 573 myŋ tonna jük tasymaldaǧan. Būl 1997 jyl körsetkışınen 28% tömen.
Avtomobil transporty käsıporyndary 1997 jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 57,8% (137,9 myŋ tonna) artyq tasymaldaǧan. Bırınşı toqsanda 11,6 million adam jolauşy kölıgın paidalanǧan (78,6% - avtobustar men baǧdarlyq taksi, 21,2% - trolleibus).
Barlyq kölık käsıporyndarynyŋ jolauşy ainalymy üş aida 320,3 million jolauşy-şaqyrym qūrady, būl 1997 jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 12,3%-ǧa artyq. Jeke sektor käsıporyndarynyŋ jolauşy ainalymy 29,3%, memlekettık käsıporyndardıkı 70,3% qūrady.
Eksport-import
1998 jyldyŋ qaŋtar-nauryz aralyǧyndaǧy kedendık deklarasiialardy zerdelegen kezde, körsetılgen uaqytta eksport pen import kölemı şamamen 73,7 mln AQŞ dollaryn qūrady. Būl somanyŋ qomaqty ülesın import alyp tūr, ol 88% nemese $64,9 mln qūraidy. Alys şetelden importtyŋ tüsuı 52,5 mln qūrady, onyŋ ışınde Türkiia (13 mln), AQŞ (9,9 mln), Germaniia (9,1 mln), İtaliia (6 mln), Ūlybritaniia men Chehiia (1,5 millionnan). TMD elderınen 12,4 mln AQŞ dollaryna önım kelıp tüstı, onyŋ ışınde Reseiden (9,2 mln), Ukrainadan (1,8 mln) jäne Belarusiiadan (0,8 mln).
Elge kırgızılgen tauarlardyŋ 27,5% maşina, qūral-jabdyq, kölık qūraldary, qūral-jabdyqtar men türlı apparattarǧa tiesılı. Önımnıŋ 10,8% qūrylys materialdaryna, 10,1% metallurgiia önerkäsıbınıŋ önımderıne, 5,1% sürek, kesılgen aǧaş materialdary jäne qaǧaz önımderıne, 4,5% himiia önerkäsıbınıŋ önımderıne tiesılı.
Taiau şetelge 8,6 mln AQŞ dollaryna, al älemnıŋ basqa elderıne 0,2 million somasyna eksporttyq önım şyǧarylǧan. Paiyzdyq ara qatynas, säikesınşe, 97,2% jäne 2,8%. Eksporttyq önımnıŋ negızgı tūtynuşylary – TMD elderı, olardyŋ ışınde Resei – 5,1 mln, Qyrǧyzstan men Täjıkstan – 1,1 millionnan, Özbekstan – 1,2 mln jäne Belarus – 0,07 mln AQŞ dollary. Alys şetel memleketterı ışınen Türkiia maŋyzdy orynǧa ie (2,5%).
Eksporttyŋ jalpy kölemınıŋ ışınde astyq ülesı 33,9%, maşina men qūral-jabdyqtar 6,8%, qara metall – 4,9% qūrasa, azyq-tülık tauarlary: ūn-jarma önerkäsıbınıŋ önımderı – 33,9%, sary mai – 8,6%.
Arzan jūmyrtqa
1998 jyldyŋ qaŋtar-nauryzyndaǧy tūtynu baǧasynyŋ ortaşa ailyq ösımı 2% qūrady. Azyq-tülık tauarlary toby boiynşa baǧanyŋ ösuı tūtynu baǧasy indeksınıŋ qalyptasuyna basty äser ettı. 1997 jyly būl indeks negızınen aqyly qyzmetter baǧasynyŋ ösuıne bailanysty qalyptasty.
Jyl basynan bastap azyq-tülık tauarlarynyŋ baǧasy jalpy eseppen 10% ösken. İnfliasiianyŋ jalpy deŋgeiın sipattaityn tūtynuşylyq baǧasynyŋ indeksı 1998 jyldyŋ basynan bastap 105,9%, nauryzda 101 4% qūrady.
Jyl basynan bastap azyq-tülık tauarlarynyŋ baǧasy jalpy eseppen 10% östı, onyŋ ışınde, et pen qūs 31%, siyr etı - 44,6, şoşqa etı - 27,2, şūjyq önımderı - 18,3% östı. Şyjǧyrylǧan toŋ mai men basqa da taǧamdyq mailar baǧasy - 15,9%, şai - 10,9, qant – 72%, jemıs-jidek - 21,2%, kökönıs - 47,1% ösken. Sonymen qatar, kürış baǧasy - 7,7%, jūmyrtqa - 9,6%, januar maiy -6,2, ösımdık maiy - 12,9% tömendegen.
Azyq-tülıktık emes tauar baǧasy jyl basynan berı aitarlyqtai özgermegen. Kiım-keşek, aiaq kiım men mata baǧasy 1% qymbattaǧan, al benzin men farmasevtika önımderınıŋ baǧasy 2,2 jäne 7,3% säikesınşe tömendegen. Aqyly qyzmetter smalasyndaǧy tarifter men baǧalar jyl basynan bastap 3% ösken. Tūrǧyn üi kommunaldyq qyzmetı salasynda paidalanu şyǧyndary edäuır ösken (13,2%), elektr energiiasy (10,7%) jäne jelılık gaz (10%) qymbattaǧan.
Statistikalyq şoludy aiaqtai kele, 1998 jylǧy körsetkışterdı qazırgı kezben salystyrǧan qyzyqty bolar edı, astananyŋ önerkäsıptık kelbetı qanşalyqty özgergen eken?
Maqalany daiyndaǧan kezde QR Ūlttyq kıtaphanasynyŋ merzımdı baspa qorynyŋ materialdary paidalanyldy.
Arman SÜLEIMENOV, e-history.kz
