Qazaq halqynyŋ ädet-ǧūryptarynyŋ sirek türlerı de bar. Solardyŋ bırı «Terıs bata beru», keide «Qarǧys bata» dep te atalady. Terıs batany adam qatty nazalanǧanda, köŋılı qalǧanda, nemese bıreuden zäbır körgende ekı qolynyŋ alaqanyn syrtqa jaiyp beretın bolǧan. Tarihta terıs bata beru turaly bırşama oqiǧalar ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp halyq auzynda aitylyp kelgenı belgılı.
Osyndai oqiǧanyŋ bırı «Almas qylyş» kıtabynda baiandalady. Halyq auzynda saqtalynyp qalǧan būl oqiǧa bylaişa örbidı. Bırde Kenesary hannyŋ ataqty batyry Aǧybai batyr, Jaiyq jaqta jylqysy kıleŋ tūlpar Bostan atty baidyŋ baryn estıp jolǧa şyǧady. Baidyŋ auylyna jaqyndaǧanda batyr qarapaiym adamnyŋ kiımın kiıp, maŋaidy barlap kele jatyp on jetıler şamasyndaǧy jaqsy kiıngen, bes qaruy sai jas jıgıtke jolyǧady. Jasy ülken kısımen aman-saulyq sūrasqan jas jıgıt qasyndaǧy atqosşysyna: «Meimandy üige apar. Men barǧanşa ketpesın» dep tapsyrady. Bıraq Aǧybai kiız üiden susyn ışedı de şyǧyp ketedı.
Jasaǧyna kelıp, auylda bızge qarsy şyǧar eşkım joq «Abylailap» şabyŋdar, deidı. Tynyş jatqan auylǧa qyrǧidai tigen qyryq jıgıt köp jylqyny qozyköş jerge aidap barǧanda, soŋdarynan bır adamnyŋ quyp kele jatqanyn baiqaidy. Būl baǧanaǧy jas jıgıt edı. Ol kele sala saiysta bırneşe jıgıttı attan tüsırıp, Aǧybaidyŋ özın de şoqparmen ūryp ötedı. Şoqpar batyrdyŋ qaiyŋ erınıŋ qasyn byt-şyt syndyrady. Aǧybai batyr oilanyp jatpastan naizasyn sılteidı. Qūlap tüsken jıgıttıŋ seŋseŋ tymaǧy qūlap qolaŋ şaşy jaiylǧan qyz ekenın köredı:
Är adam qasıretın közden ūqty,
Bolǧanmen jan şydamas qanşa myqty.
Naizany zorǧa tartyp alǧanymda,
Yşqynyp qyzdyŋ jany bırge şyqty.
Būny körgen Aǧybai batyr esı auyp qūlap qala jazdaidy. Bolary bolǧan soŋ, basqa amal joqtyqtan qyzdyŋ denesın alyp Bostan baidyŋ auylyna keledı:
Habarlap, Bostan baiǧa alyp jürdık,
Būl kezde şyǧyp qappyz jolǧa kündık.
Qaraly qaitqan köştei ūbap-şūbap,
Auylǧa besın aua kelıp kırdık.
Jalǧyz perzentınıŋ qaza bolǧanyna qaiǧyrǧan qyzdyŋ äkesı sonda Aǧybai batyrǧa terıs bata beredı:
Bostan bai jas sorǧalap saqalynan,
Qan jūtyp qaiǧymenen qapalanǧan.
Män-jaiyn bılgennen soŋ jortuyldyŋ,
Qos qolyn terıs jaiyp bata qylǧan:
– El syilap, qadırlegen, hanym Kene,
Osy ma bergendıgıŋ elge önege?
Bülık sap tynyş jatqan auylyma,
Bar edı qandy kegıŋ qandai mende?
Jazyqsyz jan boldy ma beldeskenıŋ,
Jau bolyp şyqqany ma el deskenım.
Jıberseŋ sälem aityp at kerek dep,
Şetınen közın tızıp bermes pe edım?…
Ösırgen ūl ornyna jalǧyz qyzym,
Şynymen tausyldy ma däm men tūzyŋ?
Mal jiǧan ziiany joq bır şal edım,
Sūm taǧdyr, menı qaidan kördı közıŋ?
Qazaqtyŋ jetpedı me en dalasy,
Bar edı qandai qūnyŋ mende alasy?
Kelgende jetpıs törtke qu bas şaldyŋ
Jazylar endı qaitıp jan jarasy?!
Aitqam joq törde otyryp elge bilık,
El-jūrtym syilauşy edı jetpıs üilık.
Jazyǧym bır qūdai men Kenehanǧa,
Jylqymnyŋ bolǧany ma bärı jüirık?
Tün boldy endı, mıne körgen künım,
Qapamen qaiǧy jūtyp, şyqpaidy ünım.
Tal qarmap tūŋǧiyqqa tastaǧandai,
Bar edı qandai jazyq, qandai mınım?
Qol jetpes şynar edım ösken biık,
Işıme jalyn-şoqty saldy küiık.
Būl maldyŋ endı maǧan keregı ne,
Alyp bar Kenehanǧa bärın jiyp.
Qalyppyz jer şūqylap tömen qarap,
Aitqandai bızge qarǧys barlyq alap.
Terıs batanyŋ naqty mätını joq. Sebebı qazaqtar būl ǧūrypqa «terıs batadan aulaq» degen közqaraspen qaraǧan.
Būndaida qatty küiınış keşken adam ne aitatynyn özı şeşetın bolǧan. Qazaq halqynyŋ zaŋǧar jazuşysy Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai joly» roman-epopeiasynda terıs batanyŋ bır mätını keltırılgen. Nemeresı Ämırdıŋ sal-serılık qūrǧanyn jaratpaǧan Qūnanbai, aşulanǧany sonşalyq ony qatty qylǧyndyrady. Arasyna Abai tüspegende ne bolary belgısız edı: «Talyp jatqan küiınen esın jaŋa jiyp, ekı közın alartyp aşyp atasyna jaŋa qaraǧan Ämırge, Qūnanbai qos qolyn sozyp, alaqanyn syrt qaratyp tūr. Namazdaǧydai mınajat. Qimylyn, suyq tılek qimylyn jasady. Ämır men Abaiǧa qatar sozdy. Būl – terıs batanyŋ, qarǧys batanyŋ belgısı. Nūrǧanym men Izǧūtty ekeuı, ekı jaqtan ūlardai şulady.
– Iа, qūdai, qabyl etpe!,
– Jaratqan, eleŋ alma! Ne sūmdyq! Qarǧys aitqaly jatyr ǧoi, öz balalaryna! – dep ürkıp ün saldy. Bıraq, Qūnanbai endı olardy peruäiıne de ılgen joq. Jügınıp alyp, köldeneŋ jatqan nemeresınıŋ keudesınıŋ üstıne terıs batanyŋ alaqanyn jaiyp tūr.
– Qyzaryp atqan taŋda, myna zaual taŋda… Aittym atalyq qarǧysymdy. Menen tuǧan aram qan, bädbähıt näsılderım myna ekeuı. Jaratqan iem, ia kärım alla, menıŋ qolymnan öltırtpedıŋ. Bendeŋ bolǧan bar tılegım. Aq tılegım so bolsyn. Al myna ekeuın! Jıber özıŋnıŋ aq būiryqty ajalyŋdy. Uyn, zärın özgege jaimai tūrǧanda, joi közderın, joǧarǧyldardyŋ! – dep qolynyŋ syrtymen terıs batasyn etıp saldy. Esın endı jiǧan nemeresı men Abaiǧa: – Şyq! Joǧal, joiyl közımnen! Ūrpaǧym ekenıŋ şyn bolsa, qūrban ettım ekeuıŋdı. Sadaǧa ettım sen ekı şırıgen jūmyrtqany, bar da öl! Tez öl! Jönel! – dedı».
Terıs bata turaly belgılı jazuşy Säbit Mūqanūly da özınıŋ ömırbaiandyq «Ömır mektebı» kıtabynda jazǧan:
«Bölıs künı men Nūrtazanyŋ as üiınen şyqpai, şöke tüsıp jatyp qaldym. Endıgı qoryqqanym – Mūstafa üiı jaǧynan aiǧai-şu edı. Men oilaǧan em, «aşuly mınezdı Mūstafa, özgege emes, üstıne tıkken üiın jyǧyp bölerde şydamai, janjaldasar, dep, «Sıleusın men Ūltuǧan dauys köterıp jylar, menı qarǧar» dep.
Olardyŋ bırı de öitpegen. Üidı jyǧarda jalǧyz auru Mūstafa ǧana tösegınde jatyp qap, özgelerı tysqa şyqqan da, bölşektegen qūrym üige, köz jastaryn ǧana tögıp ünsız qarap tūrǧan.
Üi jyǧylyp, aşyq aspannyŋ astynda qalǧanda Mūstafa közınıŋ jasy aqtarylǧan beinemen basyn köterıp, terıs jaiǧan qolymen, menı emes, Nūrtazany qarǧaǧan».
Ädette qazaq terıs bataǧa amal joqtyqtan baratyn bolǧan. Turasyn aitqanda terıs batany eşkım de bergısı kelmeidı. Keibırde sözge toqtamaǧan kezde, şekten şyqqan qylyqtar jasalynǧanda, nemese äke balaǧa aitqanyn ıstetu üşın solai etemın dep eskertetın kezder bolǧan. Ataqty teatr jäne kino artisı Qanabek Baiseiıtūly jasyraq kezınde Taldyqorǧanǧa qydyryp baryp, dosymen bır ai oiyn-sauyq qūryp ketedı. Sodan äkesı ızdep kelıp üige qait deidı:
« – Üide qatyn-balasy bar adam syrtta jürıp köŋıl kötermeidı, senıŋ būzylǧanyŋ anyq. Qait, qaitpasaŋ, terıs batamdy berem!
– Köke, özım de erteŋ üige baryp qaitaiyn dep oilaǧam. Eldıŋ aitqany ötırık, – dep ant-su ıştım.
Äkem auylǧa sol künı ketıp qaldy, ertesı men de şyqtym». Öz ömırınde bolǧan būl oqiǧany Q.Baiseiıtūly estelıgınde baiandaǧan.
Ruhani qūndylyqtary mol, saliqaly salt-dästür, ädet-ǧūryptarǧa bai qazaq halqynyŋ bolmysynyŋ sirek kezdesetın terıs bata berudıŋ qysqaşa tarihy osyndai.
Berdaly OSPAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
