Qazaqstanda «Kışı Oktiabr» revoliusiiasyn jasaudy qolǧa alǧan Goloşekin özımbılermendık ūrda-jyq saiasatyn ıske asyru üşın özıne qarsy tūra alatyn ūlt qairatkerlerın saiasi bilıkten yǧystyrudy közdedı
Bilık basyndaǧy ūltşyl qairatkerlerden S. Qojanov Mäskeuge oquǧa, S. Saduaqasov Taşkentke Qazaq aǧartu institutyna direktorlyqqa, N. Nūrmaqov Ortalyq basqaru apparatyna sypaiy türde «şyǧaryp salynǧan» bolsa, J. Myŋbaev, Y. Mūstambaev, jäne t.b. köptegen ūlt kommunisterı bır qyzmetten ekınşı qyzmetke «syrǧyp» otyrdy. Özıne qarsy keletın ūlt qairatkerlerınen osyndai joldarmen «qūtylǧan» Goloşekin ūjymdastyru nauqanyna bılek sybana kırıstı. 1929 jyly Jaŋaqorǧan audandyq partiia ūiymynyŋ basşylyǧyna būryn Syrdariia okrugı Badam aupartkomynda hatşy bolyp jūmys ıstegen Qilybai Köseubaevtyŋ keluı jaǧdaidy tüzei qoiǧan joq. Onyŋ aldynda tūrǧan ülken mındet – audandaǧy ūjymdastyru nauqanyn tez arada aiaqtau boldy.
Memlekettık jospar boiynşa audandaǧy ūjymdastyrudy 1932 jyldyŋ soŋyna deiın aiaqtau belgılengen bolatyn. Osy kezeŋde ūjymdastyrudy tez aiaqtau üşın audandardyŋ, okrugterdıŋ arasynda bäseke jarys oryn aldy. Ol bäseke jarysty Ölkelık komitettıŋ özı qoldap otyrdy. Nauqandy tez arada, ūiymşyldyqpen aiaqtaǧandardyŋ atyna basşylyq tarapynan maqtau, marapattau aitylyp jatty. Osyndai atan jarysqa qosylǧan aupartkom hatşysy Q. Köseubaev ūjymdastyrudyŋ erıktılık prinsipın aiaqqa basyp, nauqandy merzımınen ekı jyl būryn aiaqtauǧa qol jetkızdı. Sol kezde Jaŋaqorǧanda paida bolǧan 30-ǧa juyq kolhozdyŋ bärı de äkımşılık jolmen asyǧys ūiymdastyrylǧandyǧyn arhivtık qūjattar aiǧaqtaidy. Ekonomikalyq äleuetı älsız Ekpındı, Eltai, Maişy, Taqyrköl, Jaŋaaryq, t.b. kolhozdar alǧaşqy kezde joǧarydan berılgen tym köterıŋkı egın egu josparyn oryndai almady. Öitkenı, jerdı öŋdeuge küş-kölık, egın eguge tūqymdyq astyq jetıspedı. Osyndai qiyndyqtardan köptegen kolhozdar ūiymdaspai jatyp tarap ketıp jatty.
Sovettık totalitarlyq bilıktıŋ HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary halyq şaruaşylyǧynyŋ mındetterın ıske asyruda qoldanǧan eŋ basty jūmys ädısı – mobilizasiialau dep aiqyndalady. Onyŋ mänısı kez kelgen şarany ıske asyrudy nauqanǧa ainaldyryp, halyqty da, bilık organdaryn da soǧan jūmyldyru bolatyn. Osy jūmys täsılı negızınen qorqytu, ürkıtu, qysym jasau, jazalau siiaqty terrorlyq ädıs-täsılderge jügıngendıkten de belgılı bır nauqandy atqaruda alǧaşqy kezde öz nätijesın beretın. Bıraq terrorlyq äreketter küşeigen saiyn, nauqandardyŋ äleumettık-ekonomikalyq damudyŋ zaŋdylyǧyna syimaityn daŋǧazaǧa ainaluynan ol täsıldıŋ tiımdılıgı azaia berdı. Sonyŋ bır ǧana mysaly, küştep ūiymdastyru men otyryqşylandyrudyŋ barysynda jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap ketken kolhozdardyŋ qalai tez qūrylsa, solaişa tez tarap ketuı. Osy jyldardaǧy et jäne astyq salyǧy da jūmyldyruşylyq jūmys täsılınıŋ barysynda köşpelı şaruaşylyqtardy şyn mänınde taqyrǧa otyrǧyzdy. Nätijesı – aşarşylyq, saldary – tuǧan mekenın tastap, aua köşuşılık.
Aşarşylyq alqymnan alyp tūrǧan kezde, iaǧni 1931 jyly audanǧa ärı zaŋ, ärı agronom mamandyqtaryn qosa meŋgergen, Jaŋaqorǧan audanynyŋ tumasy Äbsūltan Erjıgıtov kelıp, audandyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary ärı jer bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp jūmys ıstedı. Sonymen bırge ol ölkelık ūjymşarlar odaǧy audandyq komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın de qosa atqardy.
Būǧan deiın Äbsūltan Erjıgıtov Türkıstan uezdık partiia komitetı men atqaru komitetınıŋ jauapty hatşysy boldy. Syrdariia guberniialyq sotynda, Qazaq ASSR Ortalyq Sauda basqarmasynda jauapty qyzmetter atqardy. Jaŋaqorǧanǧa keler aldynda Qyzylorda okrugtık atqaru komitetınıŋ ūiymdastyru bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarǧan.
Ä. Erjıgıtov audanǧa kelısımen ūiymdastyru jūmystaryn şūǧyl qolǧa alady. Sol kezde egıluge tiıstı jer 6500 ga bolsa, al qolda bar tūqym nebärı 2500 gektarǧa ǧana jetetın edı. Osy jaǧdaiǧa qanyqqan ol audan aktivterın jinap alyp, hal-jaǧdaidy halyqqa aşyp aityp tüsındırudı tapsyrady. Sonyŋ nätijesınde tūqym jetkılıktı jinalyp, josparly egın tolyq egılıp, bidaidan oidaǧydai önım alynady. Sol jyly audanda 2820 ga maqta egılıp, maqtadan audannyŋ abyroiy arta tüstı. Ä. Erjıgıtov kezınde Joǧary partiia mektebın bıtırgen, Taşkentte rabfaktı tämamdaǧan. Sovetterdıŋ bükılqazaqstandyq VI, IH sezderıne deleget bolyp qatysqan.
1931-1932 jyldary aşarşylyqtyŋ auyr zardabyn bastan keşırgen Syr öŋırınde egınşılıktı damytuǧa degen betbūrys 1933 jyldan bastaldy. Būl betbūrys 1929-1932 jyldary jalaŋ ūrandarmen qūrylyp, jalaŋaş entuziazmmen jūmys ıstep jatqan kolhozdardyŋ ekonomikalyq quatyn arttyruǧa baǧyttaldy. Eŋ bastysy kolhozdarǧa memleket tarapynan qarjylai, materialdyq jäne tehnikalyq kömek körsetıle bastady.
Jaŋaqorǧanda auylşaruaşylyǧyn öndırıstık negızde damytudyŋ bırden-bır joly egıstık jerlerdı sulandyru edı. 1933 jyly audandyq partiia komitetınıŋ biuro mäjılısınde kürış oraǧy jäne memleketke astyq tapsyru qorytyndylary arnaiy qaralyp, jospardyŋ oryndalmau sebepterıne taldau jasalǧan. Kürış alqaptarynyŋ azdyǧy, sulandyru jüielerınıŋ tozyǧy jetkendıgı közge ūryp tūr edı. Mäselenıŋ şeşımı – sulandyru jüielerın jaŋalau, jaŋadan aryqtar qazyp, jaŋa egıs alqaptaryn igeru ekendıgı aiqyn.
Būndai qūrylystardy jürgızude jūmysşylardy azyq-tülıkpen qamtamasyz etuge ǧan qarjy qaralǧan. Basqa şyǧyndarǧa qarjy böluge ükımettıŋ nietı bolǧanymen mümkındıgı joq edı. Demek, partiialyq bilık Syr boiyndaǧy auylşaruaşylyǧyn damytu şaralaryn ıske asyruda jūmyldyruşylyq täsılge jügıngenı baiqalady. Jūmysşylarǧa jalaqy berılmeidı, qarapaiym tūrmystyq jaǧdailar jasalmaidy, tek qana eŋbekaqy retınde azyq-tülık berıledı. Patşa ökımetınıŋ jerge taŋylǧan krepostnoi şarualary siiaqty kolhozdarǧa müşe bolyp engen şarualar amal joq eŋbek mındetkerlıkterın öteuge mäjbür bolady.
Kolhozǧa kırmegenderdıŋ jaiy – qoǧamnan barynşa oqşaulanǧan «jeke tūr» hal. Qorqytyp-ürkıtu, jer audaru, tiesılı salyq mölşerın arttyru arqyly azamattyq qūqy aiaqasty etılgenderdıŋ aianyşty halı eŋbek mındetkerlıgınen bas tartqan kolhozşylardyŋ «köppen körgen ūly toi» dep auyr beinettıŋ qamytyn kiiuıne itermeleidı. Ärine, būlar mäselenıŋ syrt körınısı. Bıraq osyndai janqiiarlyq auyr beinet öz bolaşaǧy üşın jasalyp jatqanyn halyqtyŋ sanasyna sıŋıru, halyqtyŋ boiyndaǧy erteŋgı jarqyn bolaşaqqa degen senımdı oiatu az şarua emes. Erteŋgı künge nyq senım köŋılıne ūialaǧan adam ǧana janqiiarlyq erlıkke bara alady. Partiia ūiymdary aldynda tūrǧan mındet endıgı kezekte osyndai naqty mäselelermen almastyryldy.
«Asyra sılteu bolmasyn, aşa-tūiaq qalmasyn», «Qaptyŋ tübın qaq, qajettı astyqty tap» dep ūrandatqan sauatsyz, ūrda-jyq belsendı qazaq aştyqtyŋ aşy dämın tatqan soŋ oŋ-solyna qarap, aldy-artyn bajailai bastady. Qalyŋ būqara arasynda jürgızıletın ügıt-nasihat jäne tärbielık jūmystar osylaişa sosializm ideiasyna berılgen jaŋa tūrpatty qazaqty qalyptastyruǧa jūmyldyryldy. Būl mındetter partiia, sovet, komsomol käsıpodaq ūiymdary qyzmetınıŋ basty mänıne ainaldy. Bilık basyna L. Mirzoian kelgennen keiıngı kezeŋdegı E. Altynbekovtyŋ qyzmetınıŋ sipatyn osyndai jūmys baǧytymen bailanystyramyz. Belgılı därejede būl baǧyt nätije bere aldy. Oǧan mysal retınde Jaŋaqorǧan audanynda E. Altynbekovtyŋ basşylyǧy kezınde, iaǧni 1933-1937 jyldary aralyǧynda küizelgen, aty bar da zaty joq kolhozdardyŋ ırge bekıtıp, auyl şaruaşylyǧymen öndırıstık negızde ainalysuǧa qabılettı jaŋa tūrpatty şaruaşylyqtar bolyp qalyptasuynan körınedı.
Memlekettık jospar boiynşa audandaǧy ūjymdastyrudy 1932 jyldyŋ soŋyna deiın aiaqtau belgılengen bolatyn. Osy kezeŋde ūjymdastyrudy tez aiaqtau üşın audandardyŋ, okrugterdıŋ arasynda bäseke jarys oryn aldy. Ol bäseke jarysty Ölkelık komitettıŋ özı qoldap otyrdy. Nauqandy tez arada, ūiymşyldyqpen aiaqtaǧandardyŋ atyna basşylyq tarapynan maqtau, marapattau aitylyp jatty. Osyndai atan jarysqa qosylǧan aupartkom hatşysy Q. Köseubaev ūjymdastyrudyŋ erıktılık prinsipın aiaqqa basyp, nauqandy merzımınen ekı jyl būryn aiaqtauǧa qol jetkızdı. Sol kezde Jaŋaqorǧanda paida bolǧan 30-ǧa juyq kolhozdyŋ bärı de äkımşılık jolmen asyǧys ūiymdastyrylǧandyǧyn arhivtık qūjattar aiǧaqtaidy. Ekonomikalyq äleuetı älsız Ekpındı, Eltai, Maişy, Taqyrköl, Jaŋaaryq, t.b. kolhozdar alǧaşqy kezde joǧarydan berılgen tym köterıŋkı egın egu josparyn oryndai almady. Öitkenı, jerdı öŋdeuge küş-kölık, egın eguge tūqymdyq astyq jetıspedı. Osyndai qiyndyqtardan köptegen kolhozdar ūiymdaspai jatyp tarap ketıp jatty.
Sovettık totalitarlyq bilıktıŋ HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary halyq şaruaşylyǧynyŋ mındetterın ıske asyruda qoldanǧan eŋ basty jūmys ädısı – mobilizasiialau dep aiqyndalady. Onyŋ mänısı kez kelgen şarany ıske asyrudy nauqanǧa ainaldyryp, halyqty da, bilık organdaryn da soǧan jūmyldyru bolatyn. Osy jūmys täsılı negızınen qorqytu, ürkıtu, qysym jasau, jazalau siiaqty terrorlyq ädıs-täsılderge jügıngendıkten de belgılı bır nauqandy atqaruda alǧaşqy kezde öz nätijesın beretın. Bıraq terrorlyq äreketter küşeigen saiyn, nauqandardyŋ äleumettık-ekonomikalyq damudyŋ zaŋdylyǧyna syimaityn daŋǧazaǧa ainaluynan ol täsıldıŋ tiımdılıgı azaia berdı. Sonyŋ bır ǧana mysaly, küştep ūiymdastyru men otyryqşylandyrudyŋ barysynda jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap ketken kolhozdardyŋ qalai tez qūrylsa, solaişa tez tarap ketuı. Osy jyldardaǧy et jäne astyq salyǧy da jūmyldyruşylyq jūmys täsılınıŋ barysynda köşpelı şaruaşylyqtardy şyn mänınde taqyrǧa otyrǧyzdy. Nätijesı – aşarşylyq, saldary – tuǧan mekenın tastap, aua köşuşılık.
Aşarşylyq alqymnan alyp tūrǧan kezde, iaǧni 1931 jyly audanǧa ärı zaŋ, ärı agronom mamandyqtaryn qosa meŋgergen, Jaŋaqorǧan audanynyŋ tumasy Äbsūltan Erjıgıtov kelıp, audandyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary ärı jer bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp jūmys ıstedı. Sonymen bırge ol ölkelık ūjymşarlar odaǧy audandyq komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın de qosa atqardy.
Būǧan deiın Äbsūltan Erjıgıtov Türkıstan uezdık partiia komitetı men atqaru komitetınıŋ jauapty hatşysy boldy. Syrdariia guberniialyq sotynda, Qazaq ASSR Ortalyq Sauda basqarmasynda jauapty qyzmetter atqardy. Jaŋaqorǧanǧa keler aldynda Qyzylorda okrugtık atqaru komitetınıŋ ūiymdastyru bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarǧan.
Ä. Erjıgıtov audanǧa kelısımen ūiymdastyru jūmystaryn şūǧyl qolǧa alady. Sol kezde egıluge tiıstı jer 6500 ga bolsa, al qolda bar tūqym nebärı 2500 gektarǧa ǧana jetetın edı. Osy jaǧdaiǧa qanyqqan ol audan aktivterın jinap alyp, hal-jaǧdaidy halyqqa aşyp aityp tüsındırudı tapsyrady. Sonyŋ nätijesınde tūqym jetkılıktı jinalyp, josparly egın tolyq egılıp, bidaidan oidaǧydai önım alynady. Sol jyly audanda 2820 ga maqta egılıp, maqtadan audannyŋ abyroiy arta tüstı. Ä. Erjıgıtov kezınde Joǧary partiia mektebın bıtırgen, Taşkentte rabfaktı tämamdaǧan. Sovetterdıŋ bükılqazaqstandyq VI, IH sezderıne deleget bolyp qatysqan.
1931-1932 jyldary aşarşylyqtyŋ auyr zardabyn bastan keşırgen Syr öŋırınde egınşılıktı damytuǧa degen betbūrys 1933 jyldan bastaldy. Būl betbūrys 1929-1932 jyldary jalaŋ ūrandarmen qūrylyp, jalaŋaş entuziazmmen jūmys ıstep jatqan kolhozdardyŋ ekonomikalyq quatyn arttyruǧa baǧyttaldy. Eŋ bastysy kolhozdarǧa memleket tarapynan qarjylai, materialdyq jäne tehnikalyq kömek körsetıle bastady.
Jaŋaqorǧanda auylşaruaşylyǧyn öndırıstık negızde damytudyŋ bırden-bır joly egıstık jerlerdı sulandyru edı. 1933 jyly audandyq partiia komitetınıŋ biuro mäjılısınde kürış oraǧy jäne memleketke astyq tapsyru qorytyndylary arnaiy qaralyp, jospardyŋ oryndalmau sebepterıne taldau jasalǧan. Kürış alqaptarynyŋ azdyǧy, sulandyru jüielerınıŋ tozyǧy jetkendıgı közge ūryp tūr edı. Mäselenıŋ şeşımı – sulandyru jüielerın jaŋalau, jaŋadan aryqtar qazyp, jaŋa egıs alqaptaryn igeru ekendıgı aiqyn.
Būndai qūrylystardy jürgızude jūmysşylardy azyq-tülıkpen qamtamasyz etuge ǧan qarjy qaralǧan. Basqa şyǧyndarǧa qarjy böluge ükımettıŋ nietı bolǧanymen mümkındıgı joq edı. Demek, partiialyq bilık Syr boiyndaǧy auylşaruaşylyǧyn damytu şaralaryn ıske asyruda jūmyldyruşylyq täsılge jügıngenı baiqalady. Jūmysşylarǧa jalaqy berılmeidı, qarapaiym tūrmystyq jaǧdailar jasalmaidy, tek qana eŋbekaqy retınde azyq-tülık berıledı. Patşa ökımetınıŋ jerge taŋylǧan krepostnoi şarualary siiaqty kolhozdarǧa müşe bolyp engen şarualar amal joq eŋbek mındetkerlıkterın öteuge mäjbür bolady.
Kolhozǧa kırmegenderdıŋ jaiy – qoǧamnan barynşa oqşaulanǧan «jeke tūr» hal. Qorqytyp-ürkıtu, jer audaru, tiesılı salyq mölşerın arttyru arqyly azamattyq qūqy aiaqasty etılgenderdıŋ aianyşty halı eŋbek mındetkerlıgınen bas tartqan kolhozşylardyŋ «köppen körgen ūly toi» dep auyr beinettıŋ qamytyn kiiuıne itermeleidı. Ärine, būlar mäselenıŋ syrt körınısı. Bıraq osyndai janqiiarlyq auyr beinet öz bolaşaǧy üşın jasalyp jatqanyn halyqtyŋ sanasyna sıŋıru, halyqtyŋ boiyndaǧy erteŋgı jarqyn bolaşaqqa degen senımdı oiatu az şarua emes. Erteŋgı künge nyq senım köŋılıne ūialaǧan adam ǧana janqiiarlyq erlıkke bara alady. Partiia ūiymdary aldynda tūrǧan mındet endıgı kezekte osyndai naqty mäselelermen almastyryldy.
«Asyra sılteu bolmasyn, aşa-tūiaq qalmasyn», «Qaptyŋ tübın qaq, qajettı astyqty tap» dep ūrandatqan sauatsyz, ūrda-jyq belsendı qazaq aştyqtyŋ aşy dämın tatqan soŋ oŋ-solyna qarap, aldy-artyn bajailai bastady. Qalyŋ būqara arasynda jürgızıletın ügıt-nasihat jäne tärbielık jūmystar osylaişa sosializm ideiasyna berılgen jaŋa tūrpatty qazaqty qalyptastyruǧa jūmyldyryldy. Būl mındetter partiia, sovet, komsomol käsıpodaq ūiymdary qyzmetınıŋ basty mänıne ainaldy. Bilık basyna L. Mirzoian kelgennen keiıngı kezeŋdegı E. Altynbekovtyŋ qyzmetınıŋ sipatyn osyndai jūmys baǧytymen bailanystyramyz. Belgılı därejede būl baǧyt nätije bere aldy. Oǧan mysal retınde Jaŋaqorǧan audanynda E. Altynbekovtyŋ basşylyǧy kezınde, iaǧni 1933-1937 jyldary aralyǧynda küizelgen, aty bar da zaty joq kolhozdardyŋ ırge bekıtıp, auyl şaruaşylyǧymen öndırıstık negızde ainalysuǧa qabılettı jaŋa tūrpatty şaruaşylyqtar bolyp qalyptasuynan körınedı.
