1989 jyldan berı qazaqtyŋ saiasi sahnasynan bır mezetke de tüspegen taqyryp - memlekettık tıl mäselesı. Memleketımız jylyna mliardtap qarjy qūisa da, baiaǧy jartas - sol jartas. Bügın äleumettık jelıden myna bır surettı körıp, däl töbeme alma tars etıp tüskendei äserde qaldym. Qazaq tılı - bilıktıŋ, iaǧni är deŋgeidegı şeneunıkterdıŋ aqşa tabatyn maişelpegıne ainalyp ketken joq pa?
Osy saualdy öz özıme qoia saldym da, Enştein kökem sekıldı "Evrika" dedım. Ras, bastapqy jyldary "memlekettık tıldı damytamyz" degen ūranmen milliondap qarjy bölıne bastady. Äjeptäuır qozǧalys bolyp, endı bırneşe jyldan soŋ är qazaq balasy qazaq tılınde jyr jazatyn jaǧdaiǧa jeterıne senım mol edı. Özge diasporalar da qazaq jerınde ömır süru üşın qazaqşa sairaityn kün de taiap kele jatty. Bıraq, būl biudjettıŋ qaqpaǧyn ūstaǧan adamdarǧa ūnamai qaldy.
Tıl problemasy qalai tez şeşılse, ol salaǧa bölınetın qarjy da toqtaidy.
Qarjy jaily söz bolyp qalǧan soŋ, myna üş (mūndaidyŋ myŋyn mysal etıp, saraptama da jasauǧa bolady) derektı ǧana mysal keltıre salaiyn.
1. 1989 - 2005 jyldar aralyǧynda tıldı damytamyz dep 108 million AQŞ dollaryn şyǧyndappyz.
2. Bır ǧana 2014 jyly Memlekettık tıldı damytuǧa arnalǧan 28 ǧylymi jobaǧa 161,5 mln. teŋge qarjy jūmsalǧan.
3. Memlekettık tıldı damytu men qoldanudyŋ baǧdarlamasy (alǧaşqysy 2001-2010, al kelesı kezeŋı 2011-2020 jyldar aralyǧyn qamtyǧany belgılı. Baǧdarlamada bekıtılgen mejenıŋ bırı de oryndalǧan joq) 2001-2003 jyldary tılge 100 million teŋge qarjy bölınse, būl san 2006 jyly 560 million teŋgege ūlǧaiyp, 2007 jyly bölıngen qarjy 3 milliard teŋgege jettı. Al 2008 jyly memlekettık tılge 5 milliard teŋge bölındı. Sodan berı būl soma jyl sanap, Tolaǧaidai tolysa tüsude.
Osyndai mol aqşadan airylyp qalatyndai bilık-tızgındılerde es joq deisız be? Sosyn būl salany kürdelendıre tüsıp, tıl problemasy eşqaşan da şeşılmeitın jüie qalyptastyruǧa kırıstı.
Memleket jaǧynan dūrys ideologiialyq qoldau bolyp, halyqtyŋ erkıne jıberse, ekı-üş jylda şeşılmeitın mäsele joq. Al, bızdıkıler memlekettık tıl mäselesı bır yŋǧaily boluǧa taiaǧada "üş tıldılık" degen ǧalamat ideiany oilap taba qoidy. Būrynǧy bölıngen qarjy aqşa ma, täiırı. "Memlekettık tıldı üiretıp jatyrmyz" dep bır asaidy, "aǧylşynşany şemışkeşe şaǧuǧa tiıspız" dep ekı asaidy, "o orekeŋder ökpelep qalmasyn" dep üş asaidy.
Nätije sūrasaŋ, köp sandardy qolyŋa ūstata salady! Älgı bıtpeitın kurstarǧa qatysqan tıl üirenuşılerdıŋ döŋgelek üstelderı, konferensiialary, jarystary. Qūmǧa sıŋgen su sekıldı. Osyǧan bola köl-kesır şyǧyn jasap jatyrmyz. Älı de jasai beremız.
Qazaqtyŋ jer astyndaǧy bailyǧy ǧana emes, auzyndaǧy tılı de bıreulerge maişelpek bolǧan zaman-ai!
Tılden tiyn soryp üirengender endı qanşa jyl halyqtyŋ qarjysyn qymqyrady eken-ä? Endıgı saual osy.
Qanat BIRLIKŪLY,
Abai.kz
