Ömär Seifettin (türık jazuşysy)
Jüzden astam novella men äŋgımelerdıŋ, üş roman men bır risala jinaǧynyŋ avtory Ömär Seifettin türık ädebietınıŋ belgılı qalamgerı jäne bır buynnyŋ ūlaǧatty ūstazy. Ädebiettegı Türıkşıldık ideiasyn alyp kelgen talantty jazuşy.
1884 jyly düniege kelgen jazuşy äskeri mektepterde bılım alyp, 1903 jyldan bastap äskeri qyzmetker bolyp jūmysqa bastaidy. 1906 jyly jandarmeriia mektebıne mūǧalım bolyp taǧaiyndalady. Jastarǧa bılım berıp jürıp, batys mädenietıne jüirık Baha Täufiqten fransuz tılın üirene bastaidy. Sondai-aq, ūlttyq ruhty küşeitu maqsatynda Näjip Türıkchudan ūlttyq ädebiet pen mädeniet turaly därıs alady.
1911 jyly jas qalamgerdıŋ qalamynan tuǧan alǧaşqy şyǧarmasy “Hüsün uä Şiir” atty jurnalda şyǧady. Balqan Soǧysyna qatysqan jas qalamger tūtqyndalady. Tūtqyndalǧan kezınde bırneşe şyǧarmalardy oqyp jürıp täjıribe jinaqtaidy jäne sol jyldarda bırneşe äŋgımeler jazady. 1913 jyly azat bolǧan jas qalamger ūstazdyq mındetıne bastaidy jäne ömırdıŋ aiaǧyna deiın osy mındettı atqaryp, bırneşe kıtap jazyp şyǧady.
Bazar alaŋyndaǧy jaiqalyp ösken şynar taldary köleŋke tüsırgen jerdı salqyndatyp, sybdyr qaqqan japyraǧymen ary-berı ötken kısılerge sybyrlap, syr bölısıp tūrǧandai edı. Soqqan jel üdei tüstı sol mezette. Ataqty advokat Qajy Namyq şimailaǧan qaǧazdary ūşyp ketpesın dep, at jekken zümıret küimedei kışı keŋsenıŋ terezesın jauyp tastady. Sodan esıktı itere bergende, ala sömkesın iyǧyna ılgen, aq säldesı bar, boiy alasa, tolyq adamnyŋ qolynda şylbyr ūstap, jaqyndap kele jatqanyn kördı.
– Sälemetsıŋ be, Äli Qoja, – dedı dauystap. – Qandai şaruamen jürsıŋ? Jeksenbıge älı ekı kün bar emes pe?
Solyǧyn äreŋ basyp jetken auyl tūrǧyny jautaŋdai qarap:
– Uaǧaleikümsalam, Namyq Efendi! Bılesıŋ be, basym bälege qaldy. Sot ısıne bola kele jatyrmyn, – dep, basyn şaiqap kürsındı.
– Olai bolsa, kel, törge şyq, söileseiık.
– İä, iä... söileseiıkşı.
– Al endı, aita ber.
– Sen bolmasaŋ, kımge aitarymdy, qaida bararymdy da bılmeimın.
Äli Qoja şylbyryn syrtta tūrǧan terbelme oryndyqtyŋ şetıne ılıp qoidy. Dükennıŋ ışıne kırıp, jaŋǧaq aǧaşynan jasalǧan ülken üsteldıŋ oŋ jaǧyndaǧy alasa oryndyqqa jaiǧasty. Ala sömkesın qasyna qoiyp, sözın bastady. Qajy Namyktyŋ aldyna qoiǧan mahorkasyn qaǧazyna salyp jatyp, äŋgımesın sot ısı jaiynan örbıttı. Baqtalasy – auyl äkımı Qūisyzoǧly eken. Sol äkımnıŋ jerıne Äli Qoja üi salǧan eken. Endı äkım jermen qosa üidıŋ qojaiyny özı ekenın aityp, mülıktı tartyp almaqşy bolypty. Alaida üi kımdıkı bolsa, jer de sonykı ǧoi...
Qajy Namyq aq saqalyn taramdai sipap, közıldırıgınıŋ üstınen qarap:
– Senıkı taza zaŋsyzdyq, Äli Qoja! – dedı.
– Qalaişa?
– İä, solai.
– Jo-joq, zaŋ menıŋ jaǧymda. Men üi salyp jatqanymda, äkım läm mim demedı. Zaŋsyz bolsa, nege aitpaidy?
– Eşteme demese de, bärıbır zaŋsyzdyq.
– Men būl üige de, jerge de qūqyly ekenımdı anyq bılemın, Namyq Efendi. Sondyqtan būl taitalastan baz keşer emespın.
– Jeŋılesıŋ!
– Jeŋılsem jeŋılermın, bıraq būl talas-tartystan bas tartpaimyn.
Qajy Namyq jeŋıletın ıske eş uaqytta kırıspeitın. Sondyqtan Äli Qojanyŋ ūsynysyn qabyldaǧysy kelmedı. Alaida “Bozūiyq”
auylynyŋ tūrǧyndary būǧan otyz jyl boiy kelıp-ketıp jüretın. Taitalasqa tüsse de, ükımetke, äkımdıkke qatysty kez kelgen mäsele boiynşa özımen aqyldasyp, oŋdy şeşım tabatyn ärı qorǧauşyǧa tabys taptyratyn. Al ataqty advokat auyl jūrtyn qanattyǧa qaqtyryp, tūmsyqtyǧa şoqtyrǧan emes. Qysqy napaqasyn sol auyldaǧy adamdar jetkızıp otyratyn.
Aqyr-aiaǧy:
– Jaraidy, senıŋ ısıŋe kırısıp köreiın. Eger jeŋıler bolsam maǧan renışıŋ bolmasyn! – dep, Qajy Namyq kelısımın berdı.
– Eşqandai renış bolmaidy, sosyn nege jeŋıledı ekensıŋ?
– Öitkenı sot senı qūqyly dep tanymaidy.
– Töreşıge semız qoşqar bersem şe?
– Ne deisıŋ?..
– Qoşqar deimın. Bersem, jeŋemız ǧoi.
– Onda bıttık dei ber. Isıŋmen qosa özıŋ ketesıŋ.
– Nege?
– Jaŋadan kelgen töreşı senıŋ oilap jürgenıŋdei emes.
Äli Qoja advokattyŋ sözın ūqpai otyrdy. Jaŋa töreşı jaiynda el auyzynda jürgen aqiqat pen aŋyzdy ūzaǧynan tyŋdady. Söitse, jaŋa töreşı şynymen-aq paraqorlyqtyŋ, syi-syiapattyŋ qas-dūşpany eken. Qūqyǧy tanylǧan adamnyŋ özı para beruge yŋǧailansa, sol sätten bastap ısı şeşılmei ketedı eken!
Terlep-tepşıp otyrǧan Äli Qoja alaqan jaiyp:
– Ua Alla! Osyndai ädıl kısılerdı jerjüzınde köbeite gör! – dep dūǧa-tılek aitty.
Qajy Namyq:
– Aumin! – dep qaiyrdy.
Äŋgımelerı bır saǧatqa jalǧasty. Ökıldık jönınde kelısımge kelıp, qol alysty. Bıraq qorǧauşy ä degennen küder üzgen. Būl ıske tek auyldyŋ atyna bola kırıspek niette. Öitkenı keltıretın naqty faktılerı joqtyŋ qasy...
***
Ekı aptadan keiın däl sol uaqytta Äli Qoja jasyl tüstı keŋse esıgınıŋ aldynda körındı. Qajy Namyq ötınış jazyp otyrǧan. Közıldırıgınıŋ üstınen qarap, ezu tartyp:
– Aman-esensıŋ be! Al köŋıl-küi qalai? Jeŋıske jettık qoi, ä?! – dedı.
Şyntuaityna kelgende, Qajy Namyqtyŋ özı mūndai zaŋsyz şeşımdı töreşınıŋ qalai qabyldap jıbergenın tüsınbedı. Aŋ-taŋ tūǧyn.
Sonda Äli Qoja:
– Menıŋ bergen qoşqarymnyŋ arqasynda jettık! – dep jauabyn berdı.
– Ne deisıŋ?! Sen töreşıge qoi bergensıŋ be?
– İä.
– Özıŋ batyl da batyr ekensıŋ-au...
– İä, bıraq sen maǧan “Töreşı – paraqorlyqtyŋ qas-dūşpany, kım oǧan syi-syiapat jasasa, otyrǧan jerınen tūra almaidy,” – dep aitqan emes pe edıŋ?
– Ras, aittym.
– Kördıŋ be, men de senıŋ sözıŋdı eskerdım.
– Qalai?
– Qoşqardy berıp jıbergenımde, öz atymnan emes, basqa bıreudıŋ atynan jıberdım.
– Sonda kımnıŋ? Äi, aitsaŋşy...
– Älgı baqtalasym äkım Qūisyzoǧlynyŋ atynan jıberdım.
– Mässaǧan...
Sol sätte qariia qorǧauşy qolynan qalamyn jerge tüsırıp, oryndyǧyna arqa süieidı. Tolyq adamnyŋ badyraq közıne qadalady. Bazar alaŋyndaǧy aǧaştardyŋ sybdyry soqqan jelmen bırge esık aldynda tūrǧan Äli Qojany şyr ainalyp, audandyq gazetterdı keŋsenıŋ esık-terezesıne jabystyryp-jabystyryp jıberedı...
Türık tılınen tärjımalaǧan
Mälık OTARBAEV
