Ündıstan elınde milliondaǧan mūsylmandar ömır süredı jäne osy elge mūsylman bileuşılerdıŋ keluı men islam dınınıŋ tarauy asa auqymdy jäne jan-jaqty qarastyrudy qajet etetın taqyryp.
Ündıstan jerıne islam dınınıŋ tarauymen bırge parsy tılınıŋ keŋınen tarauy, tıptı bırneşe ǧasyr resmi tılı retınde qoldanysta bolǧandyǧy kez kelgen irantanuşynyŋ nazaryn özıne audarady.
Deli sūltanaty qūrylǧan kezden bastap Ündıstan jerıne bırneşe dürkın tegı türık bileuşıler kelgen. Ärqaisysy islam dının tarauşy retınde kelgen jäne özındık öşpes ız qaldyryp otyrǧan. Sonyŋ bırı Qūtbaddin Aibek (1150-1210) tegı türık bolsa arab jäne parsy tılderıne erekşe män bergen. Deli qalasyndaǧy myŋdaǧan turister kelıp tamaşalaityn Qūtb minardyŋ tarihi jäne mädeni tūrǧydan maŋyzdylyǧyn bır auyz sözben jetkızu mümkın emes. Al Zahiraddin Babyr (1483-1530) negızın qalaǧan Moǧol imperiiasynyŋ (1526-1857) resmi tılı parsy tılı bolǧan. Babyr jäne onyŋ ūrpaqtary Ündıstan jerıne jaulap aluşy retınde keldı dep qanşa jerınen jazylǧanymen de olardyŋ ärqaisysy islam mädenietı, atap aitqanda arhitektura, ädebiet, ǧylym, muzyka jäne t.b. salalarǧa ülken qyzmet etken. Sonyŋ bırı – jazu önerı äsırese qoljazba önerı. Arab, parsy, türık jäne urdu tılderınde jazylǧan qoljazbalardyŋ köbısı Moǧol imperiiasy tūsynda jazylǧan. Al Ündıstandaǧy parsy tılındegı qoljazbalardyŋ alatyn orny erekşe. Sebebı de joq emes. Subkontinentte parsy tılı ärdaiym ǧylym men ädebiettıŋ, filosofiia men sufizmnıŋ tılı bolǧan. Parsy tılın bılu sauattylyq pen bekzadalyqtyŋ belgısı retınde sanalǧan. Alaida aǧylşyndardyŋ otarlau saiasatynyŋ saldarynan parsy tılı Ündıstan subkontinentınen yǧystyrylyp onyŋ ornyn bırte-bırte aǧylşyn tılı aldy. Bıraq tarihqa qaita oralatyn bolsaq parsy tılınsız köptegen zertteu jūmystar alǧa baspaityny belgılı. Ündıstandaǧy Moǧol imperiiasynyŋ tarihyn zertteude, Zahiraddin Babyr men onyŋ äuletınıŋ tarihyn zertteude parsy tılın bılu qajettılık. Sebebı osy kezeŋdegı tarihi maŋyzdy qūjattar men eŋbekterdıŋ negızgı bölıgı parsy tılınde jazylǧan. Odan basqa parsy tılı Moǧol imperiiasy qūrylǧanǧa deiın de keiın de Ündıstan jerınde erekşe qūrmetke ie ekenın erekşe atap körsetken jön. Ündıstan jerınde düniege kelgen köptegen aqyndardyŋ parsy tılınde jyrlauy, qos tılde poema men prozalar jazuy (parsy jäne urdu) būl sözderge tolyqtai dälel bolady. Olardyŋ ışınde Ämir Hosrau Dehlevi (1253-1325), Mirza Ǧalib (1797-1869), Äbd äl-Qadyr Bidel (1644-1721) jäne būdan basqa köptegen qos tıldı aqyndar men ǧūlamalardy atap körsetuge bolady. Sonymen qatar osyndai tanymal aqyndardyŋ ızın jalǧastyruşy Muhammad İqbal Lahuridıŋ (1877-1938) özı de şyǧarmalarynyŋ ülken bölıgın parsy tılınde jazǧan.
Ündıstan men İran ejelden qoian-qoltyq aralasqan körşı elder retınde mädenietı men şyǧu tegı jaǧynan ūqsastyqtary köp. Bır kezderı zoroastrizm dınınıŋ ökılderı islam dınınıŋ keluımen yǧysyp Ündıstan jerıne kelıp «parsa» atty jaŋa top paida bolǧan. Al sopylyq dästür arqyly Ündıstan jerıne kelıp köptegen mūsylmandardyŋ bırjolata ornalasuy özınşe bır jeke zertteu taqyryby. Jalpy alǧanda Ündıstan jerıne parsy tılı arqyly İran mädenietınıŋ tarauy şyǧystanuşylar äsırese irantanuşy mamandardyŋ tarapynan ärqaşan qyzyǧuşylyq tudyrǧan taqyryptardyŋ bırı. Sondai-aq ortaaziialyq aqyn, ǧūlama, sopylardyŋ da Ündıstan jerıne kelgen soŋ parsy tılın igerıp osy tılde eŋbekter jazyp qaldyrǧany da nazar audararlyq taqyryp. Osy oraida otandyq irantanuşylardyŋ da soŋǧy jyldary tynymsyz zertteu jürgızıp jürgen taqyryptarynyŋ bırı – Ündıstan elındegı qoljazba qorlarda saqtalǧan mūsylman qoljazbalary. Sol sebeptı de Ündıstan qoljazba qorlaryna baryp zertteu jürgızu otandyq şyǧystanuşylar üşın asa maŋyzdy. Osyndai bır maqsatta juyrda (18.06.2022-28.06.2022) Qazaqstan Respublikasy Ǧylym jäne Bılım ministrlgı Ǧylym komitetınıŋ (№BR10965240 grant) qarjylandyruymen jüzege asyrylǧan «Altyn Ordanyŋ etnopolitikalyq tarihyn zertteu jäne jaŋa derekközderdı audaru» atty jobanyŋ aiasynda Ündıstannyŋ Deli jäne Aligarh qalalaryna ǧylymi ıssaparǧa baru mümkın boldy. Ǧylymi jobanyŋ jetekşısı belgılı ǧalym, PhD doktor J.M.Sabitov. Ǧylymi ıssapardyŋ bır bölıgı Ündıstannyŋ qoljazba qorlarynda saqtalǧan parsy tılındegı Altyn Orda tarihyna qatysty derekközderdı anyqtau jäne köşırmelerın jasatu. Ekınşı bölımı jergılıktı şyǧystanuşy mamandarmen qoljazba zertteu salasy boiynşa pıkır almasu jäne täjıribe almasu bolatyn. Atalmyş joba şeŋberınde Ündıstannyŋ Aligarh qalasy Aligarh mūsylman universitetıne qarasty Maulana Azad kıtaphanasynyŋ qoljazba qoryndaǧy parsy tılındegı qoljazbalarmen jūmys jasalyndy. Jalpy Aligarh mūsylman universitetı Ündıstanda 1875-jyly negızı qalanǧan eŋ tūŋǧyş mūsylmandar üşın aşylǧan universitet. Bügıngı taŋda būl universitet Ündıstandaǧy reiting jaǧynan üşınşı oryndy ielenedı. Aligarh mūsylman universitettıŋ negızın qalaǧan jetı qyrly bır syrly ǧalym, teolog, advokat Seiied Ahmad-han (1817-1898). Arab, parsy, urdu jäne bırqatar tılderdı jaqsy bılgen Seiied Ahmad-han jeke kıtaphanasyndaǧy qoljazbalar men kıtaptardy özı negızın qalaǧan universitetke syiǧa bergen. Maulana Azad kıtaphanasynyŋ negızı 1877-jyly qalanǧan jäne tek Ündıstan ǧana emes älemdegı ülken kıtaphanalardyŋ bırı bolyp tabylady. Būl kıtaphananyŋ qoljazba qorynda 16000 astam qoljazbalar men 20000 astam sirek kezdesetın kıtaptar saqtalǧan. Qoljazbalardyŋ negızgı bölıgı arab jäne parsy tılderınde. Arab tılındegı qoljazbalardyŋ ışınde hanafi mazhabyna, Ündıstan jerıne islam dınınıŋ tarauyna jäne sufizmge qatysty traktattar kezdesedı. Onyŋ ışınde Äbu Nasr äl-Farabidyŋ da traktattary bar. Parsy tılındegı qoljazbalardyŋ ışınde köbınesı tarihi, şejırelık, dinastiialar tarihyna arnalǧan şyǧarmalar jiı kezdesedı. Atap aitqanda Şyŋǧys han, Ämır Temır jäne Babyr men onyŋ ūrpaqtarynyŋ tarihyna arnalǧan qoljazbalar erekşe maŋyzdy. Sonymen qatar sankskrit, urdu tılderınde de köptegen qūndy qoljazbalardy kezdestıruge bolady. Kıtaphananyŋ janynda erekşe jäne älemde teŋdesı joq qoljazbalarǧa arnalǧan muzeiı bar. Onyŋ ışınde Qūran Kärımnıŋ Kufalyq jazudaǧy qoljazba nūsqasy men terı kiımge Qūran Kärımnıŋ bükıl aiattarynyŋ körkem jazumen jazyluy erekşe nazar audarady. Ündıstanǧa ǧylymi ıssapar barysynda Aligarhtaǧy Maulana Azad kıtaphanasynyŋ qoljazba qorynda Altyn Orda tarihyna qatysty bırqatar parsy tılındegı qoljazbalar anyqtalyp, olardyŋ köşırmelerı daiyndaldy. Sonymen qatar Aligarh mūsylman universitetı Parsy zertteulerı institutynyŋ (Institute of Persian research) ǧalymdarymen qoljazbatanu salasy boiynşa täjıribe almasular boldy. 2007-jyly qūrylǧan būl instituttyŋ direktory, professor M.Osman Ǧani. Parsy zertteulerı institutynyŋ negızın qalauşy jäne būrynǧy direktory professor Azarmduht Safavi hanymnyŋ aituynşa būl ortalyqtyŋ basty maqsaty parsy tılındegı qoljazbalardy zertteu, mätınderın jaryqqa şyǧaru. Jylyna ondaǧan parsy qoljazbalaryn zerttep, ǧylymi tüsınıkterımen bırge jaryqqa şyǧaratyn būl instituttyŋ mamandarynyŋ täjıribesı mol. Bır künde 30-50 betke deiın qoljazba mätındı oqyp qaita köşıruge maşyqtanǧan mamandary bar būl instituttyŋ bolaşaqqa qūrǧan josparlary mol. Sonyŋ bırı Ortalyq Aziia elderı mamandarymen bırlesıp jūmys ısteu. Atalmyş instituttyŋ mamandarymen täjıribe almasu ıssapar barysynda öte paidaly bolǧandyǧyn erekşe atap körsetu qajet. Būdan basqa Deli qalasyndaǧy Nūr mikrofilm qoljazbalar ortalyǧynda jūmys jasau mümkındıgıne ie boldyq. Būl ortalyqta 30000 astam Ündıstannyŋ türlı kıtaphana qorlarynda saqtalǧan qoljazbalardyŋ mikrofilmderı saqtalǧan. Mikrofilmderdı saqtau men onyŋ sandyq nūsqasyn daiyndau jäne qoljazbalardy restavrasiialau jūmystarymen ainalysatyn būl ortalyqtyŋ mamandarymen de pıkır almasu aldaǧy uaqyttaǧy ǧylymi jūmystarǧa ülken äserın tigızerı anyq.Jalpy alǧanda Ündıstan qoljazba qorlaryna jasalǧan on kündık ıssapar sättı öttı. Būl saparda qol jetkızgen nätijeler men alǧan täjıribe söz joq qūndy.
Ǧaliia Qambarbekova Şyǧystanu fakultetı Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy, f.ǧ.k.
