Úndistan elinde mıllıondaǵan musylmandar ómir súredi jáne osy elge musylman bıleýshilerdiń kelýi men ıslam dininiń taraýy asa aýqymdy jáne jan-jaqty qarastyrýdy qajet etetin taqyryp.
Úndistan jerine ıslam dininiń taraýymen birge parsy tiliniń keńinen taraýy, tipti birneshe ǵasyr resmı tili retinde qoldanysta bolǵandyǵy kez kelgen ırantanýshynyń nazaryn ózine aýdarady.
Delı sultanaty qurylǵan kezden bastap Úndistan jerine birneshe dúrkin tegi túrik bıleýshiler kelgen. Árqaısysy ıslam dinin taraýshy retinde kelgen jáne ózindik óshpes iz qaldyryp otyrǵan. Sonyń biri Qutbaddın Aıbek (1150-1210) tegi túrik bolsa arab jáne parsy tilderine erekshe mán bergen. Delı qalasyndaǵy myńdaǵan týrıster kelip tamashalaıtyn Qutb mınardyń tarıhı jáne mádenı turǵydan mańyzdylyǵyn bir aýyz sózben jetkizý múmkin emes. Al Zahıraddın Babyr (1483-1530) negizin qalaǵan Moǵol ımperııasynyń (1526-1857) resmı tili parsy tili bolǵan. Babyr jáne onyń urpaqtary Úndistan jerine jaýlap alýshy retinde keldi dep qansha jerinen jazylǵanymen de olardyń árqaısysy ıslam mádenıeti, atap aıtqanda arhıtektýra, ádebıet, ǵylym, mýzyka jáne t.b. salalarǵa úlken qyzmet etken. Sonyń biri – jazý óneri ásirese qoljazba óneri. Arab, parsy, túrik jáne ýrdý tilderinde jazylǵan qoljazbalardyń kóbisi Moǵol ımperııasy tusynda jazylǵan. Al Úndistandaǵy parsy tilindegi qoljazbalardyń alatyn orny erekshe. Sebebi de joq emes. Sýbkontınentte parsy tili árdaıym ǵylym men ádebıettiń, fılosofııa men sýfızmniń tili bolǵan. Parsy tilin bilý saýattylyq pen bekzadalyqtyń belgisi retinde sanalǵan. Alaıda aǵylshyndardyń otarlaý saıasatynyń saldarynan parsy tili Úndistan sýbkontınentinen yǵystyrylyp onyń ornyn birte-birte aǵylshyn tili aldy. Biraq tarıhqa qaıta oralatyn bolsaq parsy tilinsiz kóptegen zertteý jumystar alǵa baspaıtyny belgili. Úndistandaǵy Moǵol ımperııasynyń tarıhyn zertteýde, Zahıraddın Babyr men onyń áýletiniń tarıhyn zertteýde parsy tilin bilý qajettilik. Sebebi osy kezeńdegi tarıhı mańyzdy qujattar men eńbekterdiń negizgi bóligi parsy tilinde jazylǵan. Odan basqa parsy tili Moǵol ımperııasy qurylǵanǵa deıin de keıin de Úndistan jerinde erekshe qurmetke ıe ekenin erekshe atap kórsetken jón. Úndistan jerinde dúnıege kelgen kóptegen aqyndardyń parsy tilinde jyrlaýy, qos tilde poema men prozalar jazýy (parsy jáne ýrdý) bul sózderge tolyqtaı dálel bolady. Olardyń ishinde Ámır Hosraý Dehlevı (1253-1325), Mırza Ǵalıb (1797-1869), Ábd ál-Qadyr Bıdel (1644-1721) jáne budan basqa kóptegen qos tildi aqyndar men ǵulamalardy atap kórsetýge bolady. Sonymen qatar osyndaı tanymal aqyndardyń izin jalǵastyrýshy Mýhammad Iqbal Lahýrıdiń (1877-1938) ózi de shyǵarmalarynyń úlken bóligin parsy tilinde jazǵan.
Úndistan men Iran ejelden qoıan-qoltyq aralasqan kórshi elder retinde mádenıeti men shyǵý tegi jaǵynan uqsastyqtary kóp. Bir kezderi zoroastrızm dininiń ókilderi ıslam dininiń kelýimen yǵysyp Úndistan jerine kelip «parsa» atty jańa top paıda bolǵan. Al sopylyq dástúr arqyly Úndistan jerine kelip kóptegen musylmandardyń birjolata ornalasýy ózinshe bir jeke zertteý taqyryby. Jalpy alǵanda Úndistan jerine parsy tili arqyly Iran mádenıetiniń taraýy shyǵystanýshylar ásirese ırantanýshy mamandardyń tarapynan árqashan qyzyǵýshylyq týdyrǵan taqyryptardyń biri. Sondaı-aq ortaazııalyq aqyn, ǵulama, sopylardyń da Úndistan jerine kelgen soń parsy tilin ıgerip osy tilde eńbekter jazyp qaldyrǵany da nazar aýdararlyq taqyryp. Osy oraıda otandyq ırantanýshylardyń da sońǵy jyldary tynymsyz zertteý júrgizip júrgen taqyryptarynyń biri – Úndistan elindegi qoljazba qorlarda saqtalǵan musylman qoljazbalary.
Sol sebepti de Úndistan qoljazba qorlaryna baryp zertteý júrgizý otandyq shyǵystanýshylar úshin asa mańyzdy. Osyndaı bir maqsatta jýyrda (18.06.2022-28.06.2022) Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym jáne Bilim mınıstrlgi Ǵylym komıtetiniń (№BR10965240 grant) qarjylandyrýymen júzege asyrylǵan «Altyn Ordanyń etnopolıtıkalyq tarıhyn zertteý jáne jańa derekkózderdi aýdarý» atty jobanyń aıasynda Úndistannyń Delı jáne Alıgarh qalalaryna ǵylymı issaparǵa barý múmkin boldy. Ǵylymı jobanyń jetekshisi belgili ǵalym, PhD doktor J.M.Sabıtov.
Ǵylymı issapardyń bir bóligi Úndistannyń qoljazba qorlarynda saqtalǵan parsy tilindegi Altyn Orda tarıhyna qatysty derekkózderdi anyqtaý jáne kóshirmelerin jasatý. Ekinshi bólimi jergilikti shyǵystanýshy mamandarmen qoljazba zertteý salasy boıynsha pikir almasý jáne tájirıbe almasý bolatyn. Atalmysh joba sheńberinde Úndistannyń Alıgarh qalasy Alıgarh musylman ýnıversıtetine qarasty Maýlana Azad kitaphanasynyń qoljazba qoryndaǵy parsy tilindegi qoljazbalarmen jumys jasalyndy. Jalpy Alıgarh musylman ýnıversıteti Úndistanda 1875-jyly negizi qalanǵan eń tuńǵysh musylmandar úshin ashylǵan ýnıversıtet. Búgingi tańda bul ýnıversıtet Úndistandaǵy reıtıng jaǵynan úshinshi oryndy ıelenedi. Alıgarh musylman ýnıversıtettiń negizin qalaǵan jeti qyrly bir syrly ǵalym, teolog, advokat Seııed Ahmad-han (1817-1898). Arab, parsy, ýrdý jáne birqatar tilderdi jaqsy bilgen Seııed Ahmad-han jeke kitaphanasyndaǵy qoljazbalar men kitaptardy ózi negizin qalaǵan ýnıversıtetke syıǵa bergen. Maýlana Azad kitaphanasynyń negizi 1877-jyly qalanǵan jáne tek Úndistan ǵana emes álemdegi úlken kitaphanalardyń biri bolyp tabylady. Bul kitaphananyń qoljazba qorynda 16000 astam qoljazbalar men 20000 astam sırek kezdesetin kitaptar saqtalǵan. Qoljazbalardyń negizgi bóligi arab jáne parsy tilderinde. Arab tilindegi qoljazbalardyń ishinde hanafı mazhabyna, Úndistan jerine ıslam dininiń taraýyna jáne sýfızmge qatysty traktattar kezdesedi. Onyń ishinde Ábý Nasr ál-Farabıdyń da traktattary bar. Parsy tilindegi qoljazbalardyń ishinde kóbinesi tarıhı, shejirelik, dınastııalar tarıhyna arnalǵan shyǵarmalar jıi kezdesedi. Atap aıtqanda Shyńǵys han, Ámir Temir jáne Babyr men onyń urpaqtarynyń tarıhyna arnalǵan qoljazbalar erekshe mańyzdy. Sonymen qatar sankskrıt, ýrdý tilderinde de kóptegen qundy qoljazbalardy kezdestirýge bolady. Kitaphananyń janynda erekshe jáne álemde teńdesi joq qoljazbalarǵa arnalǵan mýzeıi bar. Onyń ishinde Quran Kárimniń Kýfalyq jazýdaǵy qoljazba nusqasy men teri kıimge Quran Kárimniń búkil aıattarynyń kórkem jazýmen jazylýy erekshe nazar aýdarady.
Úndistanǵa ǵylymı issapar barysynda Alıgarhtaǵy Maýlana Azad kitaphanasynyń qoljazba qorynda Altyn Orda tarıhyna qatysty birqatar parsy tilindegi qoljazbalar anyqtalyp, olardyń kóshirmeleri daıyndaldy. Sonymen qatar Alıgarh musylman ýnıversıteti Parsy zertteýleri ınstıtýtynyń (Institute of Persian research) ǵalymdarymen qoljazbataný salasy boıynsha tájirıbe almasýlar boldy. 2007-jyly qurylǵan bul ınstıtýttyń dırektory, professor M.Osman Ǵanı. Parsy zertteýleri ınstıtýtynyń negizin qalaýshy jáne burynǵy dırektory professor Azarmdýht Safavı hanymnyń aıtýynsha bul ortalyqtyń basty maqsaty parsy tilindegi qoljazbalardy zertteý, mátinderin jaryqqa shyǵarý. Jylyna ondaǵan parsy qoljazbalaryn zerttep, ǵylymı túsinikterimen birge jaryqqa shyǵaratyn bul ınstıtýttyń mamandarynyń tájirıbesi mol. Bir kúnde 30-50 betke deıin qoljazba mátindi oqyp qaıta kóshirýge mashyqtanǵan mamandary bar bul ınstıtýttyń bolashaqqa qurǵan josparlary mol. Sonyń biri Ortalyq Azııa elderi mamandarymen birlesip jumys isteý. Atalmysh ınstıtýttyń mamandarymen tájirıbe almasý issapar barysynda óte paıdaly bolǵandyǵyn erekshe atap kórsetý qajet.
Budan basqa Delı qalasyndaǵy Nur mıkrofılm qoljazbalar ortalyǵynda jumys jasaý múmkindigine ıe boldyq. Bul ortalyqta 30000 astam Úndistannyń túrli kitaphana qorlarynda saqtalǵan qoljazbalardyń mıkrofılmderi saqtalǵan. Mıkrofılmderdi saqtaý men onyń sandyq nusqasyn daıyndaý jáne qoljazbalardy restavraııalaý jumystarymen aınalysatyn bul ortalyqtyń mamandarymen de pikir almasý aldaǵy ýaqyttaǵy ǵylymı jumystarǵa úlken áserin tıgizeri anyq.
Jalpy alǵanda Úndistan qoljazba qorlaryna jasalǵan on kúndik issapar sátti ótti. Bul saparda qol jetkizgen nátıjeler men alǵan tájirıbe sóz joq qundy.
Ǵalııa Qambarbekova
Shyǵystaný fakýlteti
Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa
kafedrasynyń aǵa oqytýshysy, f.ǵ.k.
