Qazaqstan Stalindık qudalaudyŋ eŋ qanqūily kezeŋın öz basynan ötkızgen sanauly eldıŋ bırı. Myŋdaǧan adamnyŋ atylyp, asylǧany, al jüzdegen myŋ jazyqsyz jannyŋ üzaq jylǧa tar qapasqa qamalǧany älı el esınde, jūrt jadynda. Köpşılık Stalindık qudalau kezeŋı dep, tek qana 1937-38 jyldardyŋ sūmdyǧy men näubetın aitady. Alaida saiasi qudalau odan būryn bastaldy jäne Stalinnen keiın de jalǧasyn tapty.
Qazaqstan jazyqsyz jandardy aqtau turaly jūmysty 90-jyldary jürgıze bastady. Qudalanǧandardy aqtau o basta körnektı qoǧam qairatkerlerınen bastau aldy. Alaida el esımın bılmeitın jazyqsyz jandar şaŋ basqan arhivterde aqtalu künın kütıp jatty. Älı kütude. Dei-tūra olardy aqtau turaly jūmys bastaldy jäne arnaiy komissiia qūrylyp, tom-tom zertteuler de jazylyp jatyr. Būl atüstı atqarylatyn şarua emes, sebebı jazyqsyz sottalǧandardyŋ sany tym köp, olardy anyqtau, tızımın jüieleu men naqty qai ıs, qai bap boiynşa sottalǧanyn zertteuge uaqyt pen qajyrly eŋbek kerek. Ol jūmystar jasalyp ta jatyr.
Prezident Toqaev saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly arnaiy komissiia qūrǧany belgılı. Oǧan elge tanymal, qoǧamǧa belgılı müiızı qaraǧaidai zertteuşıler, tarihşylar men qoǧam qairatkerlerı kırdı. Bügınde olar quǧyn-sürgın kezeŋı boiynşa bırlese jūmys ısteude. Är oblys boiynşa arnaiy baǧyttar men toptar qūrylǧan. Tarihşylardyŋ basty mäselesı tızımdı jüieleu. Mysaly 1920-21 jyldary da, 1925 jyldan bastap quǧyndauǧa tüsken nemese aşarşylyq kezeŋınde Keŋestıŋ qiǧylyǧyna qylyş köterıp, jazyqsyz jazalanǧandardy anyqtau oŋai emes. Ne tızım, ne esım, ne hattama joq, bar bolsa da tym az.Būl turaly tarihşylardyŋ oilaryna köz jügırtsek. Tarihşy Bürkıtbai Aiaǧan quǧyn-sürgın 1937-1938 jyldary bastaldy degen qate pıkır bar ekenın atap öttı. «Quǧandau 1917 jyly bolşevikterdıŋ bilıkke keluımen bastaldy. Repressiialardy bırneşe taraularǧa bölu kerek. Bırınşısı – saiasi quǧyn-sürgın. Quǧyn-sürgınnıŋ ekınşı bölıgı halyqtardy deportasiialauǧa qatysty. Ol qūpiia türde öttı, köşıru turaly keibır qūpiia qaulylar qabyldandy. Būl etnikalyq tazalau boldy. Üşınşı bölım barlyq halyqtardy qozǧady. Sottalǧandardyŋ basym köpşılıgı bolşevizm atynan söilegen şarualar, jūmysşylar boldy» deidı. Ärine senu qiiyn. Alaida būl tarih. Bürkıtbai Aiaǧan Qazaqstanda quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ sany 10 millionnan 17 millionǧa deiın ekenın aitady. «Qandai jaǧdai bolsa da būl ülken san. Qazırgı Qazaqstannyŋ 17 million halqymen şamalas. Quǧyn-sürgın eşbır jaǧdaida aqtalǧan joq, olardyŋ moraldyq negızderı bolmady, olar barlyǧyn türmege qamady, sandar mūqiiat jasyrylǧandyqtan sanau mümkın emes», - dep atap öttı tarihşy. 10-17 mln! Sūmdyq sandar. Elestetu öte qiyn sifr. Būl degenımız qazaq dalasy tūtas türmege ainaldyryldy degen söz jäne būl öte ülken jūmystar kütıp tūr degendı bıldıredı. Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 1997 jylǧy 5 säuırdegı Jarlyǧyna säikes jyl saiyn 31 mamyr quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı retınde atalyp ötedı. Keŋes ökımetı jyldarynda 40 millionǧa juyq adam repressiiaǧa ūşyrady. Qazaqstanda 1921-1954 jyldar aralyǧynda statistikalyq mälımetter boiynşa 100 myŋdai adam sottalyp, 20 myŋnan astam adam atylǧan. Myŋdaǧan adamdar «halyq jauy» sözben bas bostandyǧynan aiyru jazasyna kesıldı, būl köptegen kuälıkterge säikes ölım jazasyna kesıldı degendı bıldıredı. Jappai quǧyn-sürgın kezeŋı qazaq halqyn öte auyr qaiǧyǧa äkeldı. Revoliusiiaǧa deiın qazaqtardyŋ arasynan şyqqan bılımdı adamdardyŋ qabaty nebärı bırneşe myŋ adamdy qūrasa, olardyŋ köpşılıgı jalpy artta qalǧan halyqtyŋ damuyn qamtamasyz etu maqsatynda qazaq avtonomiiasyn qūruǧa baǧyttalǧan Alaş qozǧalysyna qatysuşylar boldy. Olardyŋ barlyǧy derlık quǧyndalyp, tolyqtai közderı joiyldy. Bırı qalmai atyldy, al ūrpaqtary azap lagerlerıne aidaldy. El tarihynda stalindık kezeŋdegı jappai quǧyn-sürgın erekşe röl atqardy. Qazaqstan aumaǧynda GULAG-tyŋ - ALJİR, Steplag, Karlag dep qysqartylǧan türde lagerler men tūtqyndar bas basqarmasy jüiesınıŋ köptegen mekemelerı boldy. Quǧyn-sürgın jyldarynda Qazaqstandaǧy lagerlerge KSRO-nyŋ barlyq respublikalarynan 5 millionnan astam adam jıberıldı. Sonymen qatar Kavkaz halyqtarynyŋ köptegen ökılderı, nemıster, koreiler, türıkter, irandyqtar, qyrym tatarlary, poliaktar jäne t.b. Ūly Otan soǧysy kezınde nemıs basqynşylarymen sybailastyq jasady dep aiyptalyp, Qazaqstanǧa küştep köşırıldı. Būl deportasiialanǧandardyŋ köpşılıgı qazaq halqynyŋ kömegı men qoldauynyŋ arqasynda ǧana qiyn kezeŋde aman qaldy, soǧan bailanysty Qazaqstanda 1 nauryzda atap ötıletın «Alǧys aitu künı» bekıtıldı.
Qazaqstanǧa barlyǧy 1,2 millionnan astam deportasiialanǧandar kelgen, olar da bızdıŋ elımızdıŋ zaŋnamasyna säikes quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar sanatyna jatady. Qazaqstan halqy saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan milliondaǧan otandastaryn eske alady. Terror zamany tarih kıtaptarynda jan-jaqty baiandalady, būl taqyrypta kıtaptar şyǧaryluda, filmder tüsırılude, elımızdıŋ qalalary men auyldarynda memorialdyq stelalar ornatyluda. Mūnyŋ bärı qoǧam üşın beibıt evoliusiialyq damudyŋ qūndylyǧyn sezınu jäne mūndai oqiǧalardyŋ qaitalanuyna eşqaşan jol bermeu üşın öte maŋyzdy. 2021 jyly «Aşarşylyq. Aştyq. 1928-1934» atty kıtaptyŋ alǧaşqy üş tomdyǧy tanystyryldy. Būl jaŋaǧy prezidenttıŋ jarlyǧy boiynşa qūrylǧan komissiianyŋ naqty jūmysynyŋ körınısı. Saiasi quǧyn-sürgenge ūşyraǧan taǧy ekı top bar. Olar 1930-1933 jyldary aşarşylyq kezeŋınde Keŋes bilıgıne qarsy soǧysqan jäne küştep ūjymdastyruǧa qarsy bolǧan köterılısşıler. Olardyŋ aqtau jäne esımderın anyqtau jūmystary öte ūzaq uaqytta aluy mümkın. Taǧy bır top ökılderı bar jäne ol boiynşa komissiiaǧa qoǧam tarabynan türlı ūsynystar aityluda. Būl Keŋes-German soǧysynda Germaniia jaǧynda soǧysqan Türkıstan legiony qūramynda bolǧan qazaqtarǧa qatysty. Olardyŋ sany men top qūramyn anyqtau da öte qiyn. Däl osyndai ūsynystardyŋ aityluynyŋ özı qoǧamnyŋ jäne bilıktıŋ Stalindık kezeŋde qudalanǧan jazyqsyz jandardy aqtau turaly mäselede alǧa jylju baryn bıldıredı. Būl komissiia jūmysymen de däleldenude.
«Adyrna» ūlttyq portaly
