2020 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Jarlyǧymen arnaiy “saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiia” qūryldy. Alaida onyŋ tarihy tereŋnen bastau alǧan bolatyn.
1993 jylǧy 14 säuırde Qazaqstan Respublikasynyŋ "Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly" zaŋy qabyldandy. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynyŋ qiyndyqtaryna qaramastan, Qazaqstan Respublikasynyŋ Joǧarǧy Keŋesı "Jappai saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdarǧa qatysty ädılettılıktı qalpyna keltıru, aqtau, olarǧa keltırılgen moraldyq jäne materialdyq zalaldy öteudı qamtamasyz etu maqsatynda jaŋa zaŋdar jazyldy.
Ärine, būl körnektı tūlǧalar zor qūrmetke laiyq, sondyqtan Qazaqstannyŋ erkındıgı men täuelsızdıgı üşın küresken batyrlarynyŋ aldyndaǧy paryzyn oryndau qajet.
Qazaqstan Respublikasy Tūŋǧyş Prezidentınıŋ Jarlyǧy boiynşa 1996 jylǧy 30 jeltoqsanda 1997 jyldy "Jalpyūlttyq tatulyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jyly" dep jariialap, zardap şekken toptar men halyqtardyŋ qūqyqtyq märtebesın jaqsartuǧa jäne belgılı bır özgerıster oryn alatynyna uäde berdı. Säl keiınırek, 1997 jylǧy 5 säuırde “Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı” belgılenıp, ol jyl saiyn 31 mamyrda atap ötıletın boldy.
1997 jyldyŋ jazynda ükımet HH ǧasyrdyŋ 30-jyldary Qiyr Şyǧystan Qazaqstanǧa qonys audarǧan korei halqyna qatysty qosymşa jeŋıldıkter beru turaly zaŋ jobasyn Parlamenttıŋ qarauyna engızdı. Elımızdıŋ bırqatar azamattary “Nege qazaqtyŋ özŋıde qūrban bolǧan myŋdaǧan azamattar tūrǧanda, bız basqa eldıŋ jaǧdaiyn jasauymyz kerek. Äuelı qazaqtyŋ tarihy men beibıt ömırdı syilaǧan tūlǧalarynyŋ esımı men erlıgın qalpyna keltıreiık” degen ūsynys jasady.
1997 jylǧy 8 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynda deputat S.Qasymovtyŋ basşylyǧymen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn keşendı zerdeleu jönındegı arnaiy komissiia qūryldy. Komissiia qūramyna 22 adam kırdı: QR Parlamentınıŋ deputattary, tarihşy ǧalymdar, ūlttyq saiasat jönındegı sarapşylar, demograftar. Komissiia müşelerınıŋ jūmysy ūlt-azattyq küreske qatysuşylarǧa, sondai-aq respublika aumaǧynan ketuge mäjbür bolǧan azamattar men olardyŋ ūrpaqtaryna, sondai-aq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ basqa da äleumettık toptaryna qatysty tarihi derekter men ädılettılıktı qalpyna keltıru boldy. Komissiia töraǧasy Sabyr Qasymov komissiianyŋ problemaǧa degen közqarasy internasionalizm qaǧidattaryna negızdelgenın jäne komissiia Qazaqstan aumaǧynda quǧyn-sürgınge ūşyraǧan barlyq halyqtardy oŋaltu boiynşa jūmys ısteitının atap öttı.
"Bız qūrbandardyŋ barlyq sanattaryn nemese barlyǧyn derlık san jaǧynan aiqyndauǧa tiıspız", - dedı töraǧa.1998 jylǧy qaŋtarda Qazaqstan Parlamentı Senatynyŋ saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn keşendı zerdeleu jönındegı komissiiasy özınıŋ alǧaşqy otyrysyn Almatyda ötkızdı. Komissiia müşelerı zertteudıŋ tarihi şeŋberın anyqtady. Sol jyly 17 nauryzda halyq bırlıgı men ūlttyq tarih jylyn ötkızu jönındegı memlekettık komissiianyŋ keŋeitılgen otyrysy öttı. Ädebietşıler, öner qyzmetkerlerı, dın qairatkerlerı, respublika öŋırlerınıŋ ökılderı qatysty. N.Ä. Nazarbaev öz sözınde Qazaqstannyŋ ziialy qauymyna qatysty tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru, qandai da bır oqiǧalardy ülken jūmys atqaratynyn atap öttı. Öskeleŋ ūrpaqtyŋ patriottyq sezımın tärbieleu köbınese tarihi bılımdı nasihattaudyŋ qanşalyqty maqsatty jürgızıluıne bailanysty ekenın ūǧyndyrdy. Jiynǧa tarih jäne etnografiia institutynyŋ direktory M.Qozybaev, Arheologiia institutynyŋ direktory Q. Baipaqov, jazuşylar Äbdıjämıl Nūrpeiısov, Säken Jünısov,. akademik Jabaihan Äbdıldin qatysyp, oi bölıstı. 1998 jylǧy 22 jeltoqsanda alǧaş ret "Ūlttyq mūraǧat qory jäne mūraǧattar turaly" QR Zaŋy qabyldanyp, oǧan qūndy mūraǧat qūjattaryn jariialau jūmystarymen ainalysu mındetı jükteldı. Osylaişa, 1990-şy jyldardyŋ soŋynda Qazaqstannyŋ ortalyq jäne oblystyq mūraǧattarynyŋ qūjattaryn zertteu boiynşa memleket pen qoǧamdyq instituttardyŋ keşendı jūmysy bastaldy. Qazırgı uaqytta memleket saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau problemasyna qaita oraldy. Nätijesände Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ "saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı jaŋa jarlyǧy şyqty. Sol jarlyq negızınde repressiia qūrbandary men tarih qoinauyndaǧy beimälım qūpiialardy zertteitın memlekettık komissiia qūryldy. Olardyŋ aldyna qoiǧan maqsattary men mındetterı anyqtalyp, atqaratyn qyzmetterı qosa belgılendı. 1. Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly arnaiy zaŋnamalarǧa ūsynystar äzırleu; 2. Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn anyqtap, zerttep, saiasi aqtauǧa jatatyn adamdardyŋ sanattary men tızımın bekıtu; 3. Aqtalǧan adamdarǧa jerleu oryndaryn daiyndap, olardy ızdestırıp, mäŋgı este saqtau, sonymen qatar tiıstı tärtıpte ūstau üşın ūsynymdar äzırleu; 4. Aqtalǧan azamattardyŋ qūqyqtary men müddesın qalpyna keltıru mäselelerın qarastyra otyryp, ötınışter men şaǧymdardy qarau. Zardap şekkenderdıŋ jekelegen toptaryn oŋaltu mäselelerın qarastyru üşın 11 arnaiy jūmys toby qūryldy. Olardyŋ barlyǧy tekseruden ötıp, mūraǧat materialdaryna qol jetkıze alady. Aşyq derek közderıne süiensek, 1937-1938 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın kezınde Keŋes zamanynda Qazaqstanda 120 myŋnan astam adam qudalauǧa üşyrap, 25 myŋ adam atu jazasyna kesılgen. Jyl saiyn Prezidenttıŋ jarlyǧy boiynşa 31 mamyr künı Qazaqstanda aşarşylyq jäne quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı arnaiy ūiymdastyrylǧan ıs-şaralar künı atalyp ötedı. 2003 jyldan bastap memlekettık komissiianyŋ jūmysy nätijesınde osy sanatqa engen azamattarǧa memlekettıŋ tarapynan arnaiy jädemaqy men ötemaqy tölenıp otyrady. Onyŋ kölemı 14,9 mlrd teŋgenı qūraidy. Būdan basqa, aqtalǧan azamattardyŋ, sondai-aq saiasi quǧyn-sürgınnen zardap şekken dep tanylǧan, mügedektıgı bar nemese zeinetker bolyp tabylatyn adamdardyŋ myna tızımde körsetılgen qyzmetke tolyqtai qūqyǧy bar: 1. Küzetpen ūstap, bas bostandyǧynan aiyru oryndarynda jazasyn ötep, jer audaryp, arnaiy qonys audaryp, mäjbürlı eŋbekke tartylǧany üşın zeinetaqy mölşerın üş ese mölşerde esepke alu; 2. Olarǧa yŋǧaily uaqytta kezektı eŋbek demalysyn beru, sondai-aq jylyna ekı aptaǧa deiıngı merzımge jalaqysy saqtalmaityn qosymşa demalys alu; 3. Qarttar men mügedekterge arnalǧan internat-üilerge bırınşı kezekte ornalastyryp, olarda memlekettıŋ tolyq qamsyzdandyruy; 4. Protezdık-ortopediialyq būiymdarmen jeŋıldıkpen qamtamasyz etu; 5. Oŋaltuǧa bailanysty mäseleler boiynşa advokattardan tegın keŋes alu qyzmetterı qarasytyrlǧan. Būl jürgızılıp jatqan jūmystyŋ bır bölıgı ǧana. El basşysynan bastap komissiiaǧa deiın qoldan kelgennıŋ barlyǧyn jasap jatyr. Aita keteiık, memlekettık komissiia jūmysynyŋ aralyq nätijelerı qoǧamǧa kezeŋ-kezeŋımen jetkızıledı. Būl jūmys Ükımettıŋ baqylauynda bolmaq.
