«TASS mälımdeuge ökılettı» degen tırkes ädette keŋestık būqaralyq aqparat qūraldarynda keltırılgen habarlamalarǧa salmaqtylyq pen resmi sipat beru üşın qoldanylatyn. Jäne būl tırkes ükımettıŋ resmi közqarasyn bıldıretın. Atap aitqanda, būl söz tırkesı maŋyzdy oqiǧalardy, halyqaralyq daǧdarystarǧa jauaptardy nemese syrtqy saiasatqa qatysty mälımdemelerdı jariialau üşın qoldanyldy. Al endı bız TASS qyzmetınıŋ osy naqty aspektılerıne nelıkten nazar audarǧanymyzdy tüsındıremız.
Söz jai belgı emes. Äsırese, saiasi erık jäne qūndylyq taŋdauy bar geografiiaǧa keletın bolsaq, mäselenıŋ salmaǧy auyr tartady. Sondyqtan 31 şıldede Reseidıŋ TASS memlekettık agenttıgınıŋ Äzerbaijannyŋ Hankendı qalasyn «Stepanakert» dep atauy tehnikalyq qatelık emes, saiasi qimyl boldy. Būl Äzerbaijanda qoǧam deŋgeiınde de, resmi ortada da tabiǧi narazylyq tolqynyn tudyrdy.
Būǧan deiın TASS resmi toponim – Hankendını soŋǧy bırneşe jyl boiy dūrys paidalanyp kelgen. Onyŋ üstıne 19 jäne 24 şıldede vedomstvo qala atauy dūrys körsetılgen materialdardy jariialady. Bıraq bır aptadan keiın kentten şalys qimyldap, äldebıreudıŋ jariialanbaǧan būiryǧymen – baiaǧyda keŋestık mifologiiamen bırge mūraǧatqa tapsyrylǧan toponim «Stepanakert» atauy taqyrypqa şyǧa keldı.
Keŋestık Resei jaulap alǧan Äzerbaijan territoriiasynda jasandy türde qūrylǧan Tauly Qarabaq avtonomiialyq oblysynyŋ äkımşılık ortalyǧyna ainalǧan Hankendı qalasyna Keŋes däuırınde, 1923 jyly tamyzynda «Stepanakert» atauy berıldı. Qalanyŋ atauyn özgertu jai bır äreket emes, keŋestık saiasattyŋ manifesı boldy: Baku kommunasy jetekşılerınıŋ bırı, 1918 jylǧy nauryzda äzerbaijandardy qyrǧynǧa ūşyratudy tıkelei ūiymdastyruşy retınde tanylǧan Stepan Şaumiannyŋ esımın mäŋgı qaldyru üddesınen tuyndady.
Äzerbaijan tarihy mūny ūmytpaidy. Sondyqtan 1991 jyldyŋ qaraşasynda qalanyŋ tarihi aty – «Hankendı» atauynyŋ qaitaryluy jai dekommunizasiialau äreketı emes edı. Būl ädıldık pen tarihi şyndyqty qalpyna keltıruge jasalǧan qadam boldy. Al 2023 jyldyŋ 15 qazanynda prezident İlham Älievtıŋ qalanyŋ bas alaŋynda Äzerbaijan tuyn köteruı aqyry qalany baqylaudy ǧana emes, sonymen bırge tolyq egemendıktı paş ettı.
Tıkelei memlekettık baqylaudaǧy reseilık mekeme «Stepanakert» toponimıne qaita oralu turaly şeşım qabyldaǧanda, būl qatelık retınde qabyldanbaidy. Būl – kädımgıdei signal. Jäne onyŋ astary aidan anyq: Resei tarapy bır sättık saiasi jaǧdai üşın būrynǧy rejimderdıŋ ritorikasyn qaita jaŋǧyrtuǧa daiyn degendı bıldıredı.
Olai bolsa, onda Äzırbaijannyŋ da Reseide ünsız qaludy jön köretın tarihi toponimder jetkılıktı ekenın eske saluǧa qūqyǧy bar.
Sız Kaliningradtan bastai alasyz. Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın KSRO-ǧa qosylǧan Baltyq jaǧalauyndaǧy nemıs qalasy 1946 jylǧa deiın Kenigsberg dep ataldy. Nemıs, poliak, keŋırek aitqanda, Europa jäne älem tarihyna qala osy atauymen endı.
Reseidıŋ «Orenburg» dep jürgenı – Orynbor, Europa men Aziianyŋ tüiısken jerındegı maŋyzdy sauda nüktesı, orys otarlauşylary kelgenge deiın türkı atauyn alǧan qala.
Volgograd, būrynǧy Sarisyn, odan keiın Stalingrad – odan būryn türkı tılınde «sary su» degendı bıldıretın Sarysu bar.
Groznyi – Solja-Qala, Şeşenstan aumaǧyndaǧy tarihi bekınıs.
Novorossiisk - Sudjuk-Qale.
Oŋtüstık Sahalinsk - Toiohara. Oŋtüstık Kuril - Furukamappu.
Petrozavodsk - Petroskoi. İjevsk - İjkar. «Volga» özenı – Edıl.
Būl ataulardyŋ bärı oidan şyǧarylǧan emes. Jäne būl qastandyq teoriiasy nemese arandatuşylyq ta emes. Būl – tek şeteldık qana emes, reseilık derekközderde da taŋbalanǧan tarihi şyndyq. Al qajet bolǧan jaǧdaida Äzerbaijannyŋ özınıŋ egemendıgı, aumaqtyq tūtastyǧy jäne tarihyn qūrmettemegenderge jauap retınde osy tarihi dūrys ataulardy qoldanuǧa tolyqtai mümkındıgı bar.
Ärine, Äzırbaijan saiasatta da, kartografiiada revizionist el emes. Bıraq bıreu azat etılgen qalanyŋ qaitarylǧan atyn moiyndaudan bas tartyp, qūrmet şekarasyna şek keltırse, Baku ünsız otyra almaidy.
Būl oqiǧa tek toponimdermen ǧana şektelmeidı. Mūnyŋ astary tereŋde jatyr. Söz alaŋdatarlyq tendensiia turaly bolyp otyrǧanyn eskereiık.
Mäsele qūrmet pen bırjaqty saiasi jady arasyndaǧy şekara turaly bolyp otyr. Bır tarap keşegı separatistık terminderdı qoldanudy mümkın dep tapsa, ekınşı taraptyŋ da tıldıŋ qarym-qatynas qūraly ǧana emes, qūndylyqtar ainasy ekenın ūmytqandardyŋ esıne tüsıruge moraldyq qūqyǧy bar.
Äzerbaijan mäselenı uşyqtyruǧa ūmtylmaidy. Bıraq ol qarsy reaksiia bıldıruge daiyn.
P.S. Material jariialauǧa daiyndalǧannan keiın TASS saityndaǧy taqyryp özgertıldı – «Stepanakert» sözınıŋ ornyna «Tauly Qarabaq» atauy paida boldy. Degenmen, būl tūjyrym eşqandai synǧa tötep bere almaidy. «Tauly Qarabaq» terminı äldeqaşan özektılıgın joǧaltqan: Äzerbaijanda osylai atalatyn aumaq joq. Äzerbaijan Respublikasynyŋ egemendıgı aiasynda tolyǧymen qalpyna keltırılgen Qarabaq ekonomikalyq audany bar. Bır būrmalanǧan ataudy ekınşısımen auystyru keibır reseilık qūrylymdardyŋ soǧystan keiıngı kezeŋnıŋ şyndyǧyn moiyndauǧa jäne Äzerbaijannyŋ aumaqtyq tūtastyǧyn qūrmetteuge daiyn emestıgın körsetedı.
