1. SÖZ BASY
El nazaryna ūsynbaq pıkırımız, qozǧamaq mäselemız geografiialyq ataularǧa, olardyŋ tarihyna qatysty iaǧni, mikrotoponimder – köl, qonys, t.b. töŋıregınde bolmaq.
Tıltanuşy, belgılı şoŋ ǧalym Käken Ahanov (1928-1978) bylai deptı: «Toponimika – tıl bılımı men geografiianyŋ aralyǧynan oryn alatyn lingvistikalyq ǧylym. Toponimika leksikologiianyŋ geografiialyq ataulardy zertteitın bır salasy bolyp tabylady. Toponimika halyqtardyŋ jäne olardyŋ tılderınıŋ tarihynan baǧaly mälımetter beredı. Olai deitınımız: toponimikalyq ataular talai ǧasyrlar boiy ömır süredı de, halyqtardyŋ erte zamandarda qai jerde qonys tepkenı, qai jaqqa qonys audarǧany nemese qai jerden kelıp qonystanǧany, etnikalyq toptardyŋ aralasuy, tarih boiynda halyqtardyŋ bır-bırımen qarym-qatynasy jäne t.b. köptegen jailar men qūbylystar turaly habar beredı. Ondai ataulardy solardyŋ aiǧaǧy dep tüsınemız. Toponimikanyŋ keide «jer tılı» («iazyk zemli») dep atauly da osydan. Toponimalyq ataular belgılı bır halyqtyŋ erte zamandardaǧy mekenı qai jer bolǧanyn bıluge jäne onyŋ qonystanǧan territoriiasynyŋ şekarasyn aiqyndauǧa kömektesedı» (Qaraŋyz: Ahanov K. Tıl bılımderınıŋ negızderı. Universitetter men pedagogtyq instituttardyŋ filologiia fakultetterıne arnalǧan oqulyq. Ekınşı basylymy. – Almaty: «Mektep» baspasy, 1978, 29-bet).
Osy ǧylymi tūjyrymdy ūstyn etıp, Aqtöbe oblysyna qarasty qazırgı Yrǧyz, būrynǧy Jarmola töŋıregındegı öreskel būrmalanyp jürgen geografiialyq ataularǧa, naqtylap aitsaq, «QŪTİ KÖLI», t.b. qatysty uäjderımızdı, dälelderımızdı ūsynyp, oiymyzdy bylaişa josparlap örbıtpekpız:
a) Yrǧyz audany territoriiasyndaǧy «Qūti kölı» atauyna, t.b. qatysty basylymdarda, kıtapşalarda, XIX ǧasyrda jaryq körgen kartalarda jariialanǧan derekterdıŋ, rulyq şejırelerdegı, auyzşa jetken aqparlardaǧy, qūlpytastardaǧy mälımetterdıŋ, t.b. bır-bırımen säikestıgın, üilesımdılıgın tekseru, sondai-aq, qolda bar özge de aiǧaqtarmen salystyru, taldau, jüieleu;
ä) ataulardyŋ paida bolu sebepterı men tarihyn anyqtau, aqiqatqa köz jetkızu.
2. ATAU «QŪTİKÖL» EMES, «QŪTİDYŊ KÖLI» NEMESE «QŪTİ KÖLI»!
Sovet ökımetı qūlaǧannan keiın Yrǧyz audanynyŋ qūramyndaǧy qazaqtan basqa ūlt tūrmaǧan būrynǧy «Komintern» (kommunisticheskii internasional) sovhozy tarap, auyldyq okrug bop qaita qūrylǧanda şartty atauy da özgertıldı, «Qūtiköl» delınıp. Anyǧynda būl – oŋtüstık jaǧynda, jiyrma şaqyrym qaşyqta jatqan jerdıŋ aty edı.
«Babamnan qalǧan bır belgı» degen şaǧyn kıtapşada büi dep taŋbalanǧan: «Qūtiköl – selolyq okrug ortalyǧy... Atau turaly ekı türlı pıkır aitylady: 1) Qūti degen adam aty, soǧan bailanysty qoiylǧan. 2) Aşarşylyq zamanda osy köldıŋ jaǧasyna qonystanǧan el köldıŋ balyǧyn, qūsyn azyq qylyp aman qalǧan. Sodan Qūttyköl atanyp, keiın dybystyq özgerısterge ūşyrap Qūtiköl atanǧan. Auyldyŋ keŋestık kezdegı atauy – Komintern. Oblys äkımdıgı men mäslihatynyŋ 14.03. 2006 jylǧy №242/89 şeşımımen özgertıldı. Audan ortalyynan 35 km» (Qaraŋyz: Ötemıs R. Babamnan qalǧan bır belgı. / Aqtöbe: «A-Poligrafiia». 2013. 19-bet).
Būl – Yrǧyz (Jarmola) öŋırınıŋ tarihynan mülde beihabar, bıraq özın bılgır sanap, aitqan on dälelıŋe jüz ötırıgın «kuälık» qyp des bermeitın osy küngı özeuregen köp «ölketanuşynyŋ» bırınıŋ öz qiialynan tudyrǧan «deregı». Şyndyqqa eş janaspaityn jalǧan mälımet kıtapqa solardyŋ aituymen engızılgenı aŋǧarylyp tūr.
Sondai-aq, avtordyŋ «...Qūttyköl atanyp, keiın dybystyq özgerısterge ūşyrap Qūtiköl atanǧan» dep qosqan tūjyrymy da – eş qisyny joq söz! Öitkenı, ataudyŋ ekınşı buynyndaǧy «t» men «y» dybystarynyŋ «i» dybysyna özgeruı – tılımızdıŋ tarihynda bolmaǧan jait. Mülde däieksız.
Jön bıletınderdıŋ baiandauyndaǧy tüzu derek atalǧan kıtapşanyŋ bır tūsynda bylai dep äŋgımelenıptı: «Ertede osy öŋırdı mekendegen el sudyŋ aidyny qaitqan alqapqa tary seuıp, onyŋ betın şeŋgelmen sypyrtqylap tastaityn bolǧan. Jailaudan küzde qaita köşıp kelgende bıtık ösken tary egıstıgı jaiqalyp tūratyn bolǧan. Osy öŋırde alǧaş tary egısın ekken Qūti esımdı myŋǧyrǧan mal aidaǧan baidyŋ atymen atalǧan, jazǧytūry qyrǧa köşetın oŋtüstık jaqtyŋ adamy bolsa kerek...» (Qaraŋyz: Ötemıs R. Babamnan qalǧan bır belgı. / Aqtöbe: «A-Poligrafiia». 2013. 83-bet).
Mätındegı sözderdı säl tarqata keteiık, mūndaǧy «qyr» dep otyrǧany – sonau patşa zamanynan Yrǧyz uezınıŋ qūramynda bolǧan, sovet ökımetı tūsynda, 1971 jyly Komsomol audany qarmaǧyna berılgen, keiın atauy «Äiteke bi» bop özgergen osy öŋırge qarasty Jabasaq, Tūmabūlaq, Sarat auyldyq okrugtarynyŋ territoriiasy-tyn. Būl jaqtaǧy jūrt üşın Yrǧyz özenınıŋ aiaq tūsyn qonystanǧan el – «oŋtüstık» sanalady.
RMQK-nyŋ «Ūlttyq kartografiialyq-geodeziialyq qory» baspaǧa daiyndap, 2012 jyly jaryqqa şyǧarǧan kartada ejelden kele jatqan jaŋaǧy «Qūti kölı» atauy kemaqyl «ölketanuşylardyŋ» bırınıŋ «mälımetı» boiynşa «Qūttyköl» dep özgertılıp tüsırılıptı.
Bıraq on bır jyldan keiın, «Ūlttyq geodeziia jäne keŋıstık aqparat ortalyǧy» RMK «Respublikalyq kartografiialyq fabrika» filialy 2023 jyly baspaǧa qaita daiyndap, jaŋartyp şyǧarǧan Aqtöbe oblysynyŋ äkımşılık-aumaqtyq kartasynda beiädep türde būrmalanǧan būl tarihi atau säl qalpyna keltırılıp, «QŪTİKÖL» dep taŋbalanypty. (1-SURET: Qūtiköl. 2023 jyl). Mūnda qatelık bar.
Grammatikanyŋ morfologiia salasynda sözder atau, ılık, barys, tabys, jatys, şyǧys, kömektes septıkterınıŋ jalǧaulary arqyly türlenedı dep üiretedı.
Ilık septıgındegı sözder kımnıŋ? nenıŋ? qai? qandai? degen sūraqtarǧa jauap beredı. Mūndaǧy jalǧaular keide tüsırılıp, jasyryn türınde de qoldanylady. Mysaly: universitettıŋ kıtaphanasy – universitet kıtaphanasy, ūjymynyŋ müşesı – ūjym müşesı, Qūtidyŋ kölı – Qūti kölı, t.b.
«Ūlttyq geodeziia jäne keŋıstık aqparat ortalyǧy» RMK «Respublikalyq kartografiialyq fabrika» filialy 2023 jyly baspaǧa qaita daiyndap, jaŋartyp şyǧarǧan Aqtöbe oblysynyŋ äkımşılık-aumaqtyq kartasynda tüsırılgen «Qūtiköl» atauyna oŋaşa täueldeudıŋ «ı» jalǧauy qosylyp, «Qūti kölı» delınıp, sözderdıŋ aralary ajyratylyp jazyluy kerek-tın. Öitpeptı. Mūny da naqty mysalmen qysqaşa tüsındırıp öteiık.
Morfologiia ǧylymynyŋ tüsındıruınşe, qazaq tılındegı zat esımder üş jaqta täueldenıp, türlenedı. Iаǧni, menıŋ köl+ım, senıŋ köl+ıŋ (sypaiy türde sızdıŋ köl+ıŋız), onyŋ köl+ı dep menşıktelıp aitylady.
Sonau eskı zamanda sudy iemdenıp jailaǧan kısıge telıp, halyq qoiǧan «Qūtidyŋ kölı», nemese «dyŋ» septık jalǧauy tüsırılıp, keiıngı «Qūti kölı» daǧdysymen aitylatyn jer atauyn «QŪTİKÖL» dep taŋbalau – tıl zaŋdylyǧyn saqtamau, jauapsyzdyq!
Mūndai sauatsyzdyqty basqa da oblystyŋ äkımşılık-aumaqtyq kartalarynan kezdestırdık...
Yrǧyzdyq Qosanov Tıleujan (1962) bala kezınde esınde qalǧan myna oqiǧany aityp bergen-tūǧyn: «1972 jyly jaz aiy-tyn. Äkem Qalabai ferma meŋgeruşısı edı. Jol üstınde kele jatqanbyz. Bır köldıŋ tūsyna taqalǧanda ol jürgızuşıge: «Rätbai-au, myna jer – Qūtidyŋ mekenı bolǧan. Atamyz, ruy – Aiu», – dedı».
Aqiqattyŋ tübıne jetıp, pıkırımızdı tübegeilı bekıtuge köşeiık endı. Bügınderı bırese «Qūttyköl», bırese «Qūtiköl» dep qūbyltyp jürgen atau XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Şömekei rularynyŋ aituymen Jarmola öŋırınıŋ jer-sulary tüsırılgen äskeri kartada «OZ. KUTUI-DUN-KUL» dep taiǧa basqandai taŋbalanǧan. Mūny kuälandyru üşın qolymyzdaǧy «Karta Severo-Zapadnoi chasti Srednei Azıi s pokazanıem mest, kotoryh polojenıe opredeleno Astronomicheski i prostranstv, izsledovannyh Evropeisami. Sostavlena Deistvitelnym Chlen İmperatorskago Russkago Geograficheskago obşestva Iаkovom Hanykovym. 1854» dep atalatyn eŋbekten aiǧaq ūsynyp otyrmyz (2-SURET: Qūtidyŋ kölı. 1854 jyl).
Būdan on tört jyl keiın jaryq körgen «Karta Turkestanskago general gubernatorstva. Sostavlena pri Azıiatskoi chasti Glavnago Ştaba, Korpusa voennyh topografov Ştabe Kapitanom Liusilinym, pod rukovodstvom Generalnago Ştaba Podpolkovnika Narbut. 1868» degen taǧy bır kartada «OZ. KUTUI-DUN-KUL» dep jäne tüzılgen (3-SURET: Qūtidyŋ kölı. 1868 jyl).
Mıne, barşamyz kuämız, XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda tüsırılgen äskeri kartalarda «OZ. KUTUI-DUN-KUL» dep ap-anyq taŋbalanypty. Iаǧni, «Qūtidyŋ kölı» delıngen.
Eldı adastyryp, būrmalap oidan şyǧaryp jürgen dümşelerdıŋ «Qūttyköl» «atauynyŋ» anyq şyndyǧy mıne, osyndai!
3. «QŪTİ» ESIMI – İSI QAZAQQA BAǦZYDAN ORTAQ ATAU
Tek Yrǧyz audanynda emes, «Qūti» atauy berılgen jerler basqa öŋırlerde de bar. Dälel-aiǧaqtarymyzdy ūsynyp, būǧan da toqtala keteiık. Bylaiǧy qarapaiym jūrt būrmalanyp oidan şyǧarylǧan «Qūttyköl» degen jalǧan sözge senıp, laǧa bermes üşın.
E. Baitıles «Egemen Qazaqstan» gazetınde jariialaǧan «Arqar atyp, aqböken aulaǧan brakonerlerdı qūqyq qorǧauşylar tap bastyrmai ūstady» degen maqalasynda (04.Säuır, 2013 jyl. Egemen.kz) bylai deidı: «...Aral audandyq prokuraturasynyŋ ūiymdastyruymen jürgızılgen reid kezınde bır aqbökennıŋ etı men alty aqbökennıŋ müiızın alyp bara jatqan qanypezer qūryqqa tüstı. ...Sekseuıl kentınıŋ 27 jasar tūrǧyny bolyp şyqty. ...Küdıktı retınde ūstalǧan jıgıt aqbökendı kentten 80 şaqyrym qaşyqtyqtaǧy QŪTİ taqyrynan quyp ūstaǧanyn moiyndady».
Jalqy bolmasyn, taǧy da dälel keltıreiık.
«Şyǧystyŋ jer-su ataularynyŋ qūpiiasy» atty maqalada (Avtorlary – Ş. Seiıtova, Ş. Doskeeva, Ä. Qasymova. 08. Qazan, 2020 jyl. Dalanews.kz) bylai delıngen: «Ürjar audanynyŋ aituly jerlerı – Tarbaǧatai, Jarbūlaq, Barlyq, Alaköl, Qabanbai, Jalaŋaşköl, Egınsu, Baqty, Qaraqol, Aqşoqy, Altynşoqy, Sūluşoqy, Arqaldy, Sauyr, QŪTİ syndy ataularynyŋ da ärqaisynyŋ özındık erekşelıkterı men tarihy bar».
Nazarǧa ūsynylǧan naqty būl mälımetter «Qūti» atauynyŋ Qazaqstannyŋ basqa da öŋırlerınde qoldanysta älı bar ekenıne tolyq köz jetkızıp otyr.
Sözımızdı odan ärı aiǧaqtai tüseiık, Z. Kärımhan «Kelımsekpen kelıspegen, kerısken» atty maqalasynda (04.06. 2019 jyl. E-history.kz) XIX ǧasyrda ǧūmyr keşken, Naiman ruynda bolys bolǧan Botabai Segızbaiūly turaly äŋgımelei otyryp, onyŋ atalasy Qūtiǧa qatysty tūsyn büi dep baiandaidy: «Botabai Segızbaiūly 1833 jyly tauy men tasy är tarihtyŋ kuägerı Tarbaǧataidyŋ terıskei betındegı Terısairyq özenınıŋ boiynda ıŋgälap dünie esıgın aşqan. Süiegı alty Jūmyq ışındegı Saibolattyŋ Qoşqarbaiynan şyǧady. QOŞQARBAIŪLY QŪTİ – özı batyr, özı elşı, Abylai han jıbergen elşılerı qatarynda Qytai patşasy Chiianlüŋǧa baryp oqaly jıbek şapan kiıp qaitqan adam».
Mıne, taǧy da kuä bop otyrmyz, tüite tanym «ölketanuşylardyŋ» «Qūttyköl» dep būrmalap qūbyltyp jürgen «QŪTİ» esımın jūrtymyzdyŋ şyǧys ölkesınde XVIII ǧasyrda ǧūmyr keşken qazaqtar da ielengen.
4. «QŪTİ» – KÖNEDEN JETKEN ESIM
Tılşı-ǧalym A. Boranbaeva «Maǧynasy özgermegen türkı kırme sözderı (parsy tılınıŋ mysalynda)» atalatyn zertteu eŋbegınde «... (quti) türkı. zat. Işı zat salynatyn, bos, qaqpaǧy bar ydys...» degen derekterdı keltıredı. Mūny myna mysaldarmen bekıtedı: «Ättar quti ra gerefte negahi be sär väz-e Vilan-od-doule ändaht» (Djämalzade» (Qaraŋyz: Boranbaeva A.J. Maǧynasy özgermegen türkı kırme sözderı (parsy tılınıŋ mysalynda). QazŪU habarşysy. Şyǧystanu seriiasy. №3 (73). 2005 jyl, 121-bet).
Būdan soŋ būl söilemderdıŋ audarmasyn bylai dep bergen: «Ätır satuşy qūtyny alyp, Vilan-od-doulenıŋ bas-aiaǧyna qarap şyqty» (Qaraŋyz: Boranbaeva A.J. Maǧynasy özgermegen türkı kırme sözderı (parsy tılınıŋ mysalynda). QazŪU habarşysy. Şyǧystanu seriiasy. №3 (73). 2005 jyl, 121-122 better).
Zertteuşı osyndai aiǧaqtar keltıre otyryp, būl sözdıŋ aityluy men maǧynasy özgertılmei türkılerden iran tılıne «quti» bop qaz-qalpynda engen» deidı (Qaraŋyz: Boranbaeva A.J. Maǧynasy özgermegen türkı kırme sözderı (parsy tılınıŋ mysalynda). QazŪU habarşysy. Şyǧystanu seriiasy. №3 (73). 2005 jyl, 122-bet).
XIII-XIV ǧasyrlar aralyǧynda jazylǧan «Kodeks Kumanikus» kıtabynda türkı taipalarynyŋ mynadai jūmbaǧy keltırılgen: «Butu, butu uzun, butundan ary qol (y) uzun. Ol – üzüm». Mūny ǧalym Ä. Qūryşjanov bylai dep audarǧan: «Būty, būty – ūzyn, Būtynan ärı qoly ūzyn. Ol – jüzım jemısı men aǧaşy» (Qaraŋyz: Ejelgı däuır ädebietı. Joǧary oqu oryndary filologiia fakultetterı studentterıne arnalǧan hrestomatiialyq oqu qūraly (Qūrastyrǧan jäne ömırbaiandyq derekterdı jazǧan A. Qyraubaeva. Filologiia ǧylymynyŋ kandidaty), Almaty, Ana tılı, 1991, 177, 181-better).
Osy eŋbekten taǧy bır myna mysaldy ūsynaiyq: «Burunsyz buz teşer». Ol – qoi boǧu». Audarmasy: «Mūryny bolmasa da mūz tesedı». Ol – qoidyŋ qūmalaǧy (boǧy)». Būny da audarǧan Ä. Qūryşjanov (Qaraŋyz: Ejelgı däuır ädebietı. Joǧary oqu oryndary filologiia fakultetterı studentterıne arnalǧan hrestomatiialyq oqu qūraly (Qūrastyrǧan jäne ömırbaiandyq derekterdı jazǧan A. Qyraubaeva. Filologiia ǧylymynyŋ kandidaty), Almaty, Ana tılı, 1991, 179, 183-better).
Mūndaǧy aitpaǧymyz, ejelgı däuır ädebietınen kuälıkke tartqan «butu» «burun» sözderınıŋ bırneşe ǧasyrdan soŋ «būty», «mūryn» delınıp, fonetikalyq özgerısterge ūşyrauyna qaraǧanda qypşaq dialektısınde saqtalyp qalǧan köne türkılık «quti» atauyndaǧy «u» dybysy da uaqyt öte kele «ū» dybysyna almasqan syqyldy, «qūti» bop. Bıraq būl tarihi leksikologiia men lingvistika ǧylymynyŋ salystyrmaly-tarihi ädısı boiynşa älı de jan-jaqty tereŋ tekserudı qajet etedı...
5. ŞÖMEKEILERDIŊ MOǦOLSTANNAN AUYP KELUI XIX ǧasyrdyŋ basynda Yrǧyz (Jarmola) öŋırınde bolǧan orys poruchigı Iа. Gaverdovskiidıŋ «Dnevnye zapiski v Stepi kirgiz-kaisakskoi v1803-m i 1804-m gg.» atalatyn jazbasyndaǧy mälımetterdı yqşamdap bereiık, onda bylai delıngen: «15 verst (şamamen 15 şaqyrym.-B.K.). Tamyzdyŋ 26-sy, şatyrymyz Taldykölde. Taŋerteŋ tünep şyqqan jerımızden tört mil (şamamen bes-alty şaqyrymdai.-B.K.) bolatyn alqaptan alǧaş ret tary, bidai, arpa jinap jatqandardy kezdestırdık. Qarbyz, qauyn da ösırgen. Dämdılıgı Būhardıkınen kem emes.
Barbi kölıne jaqyn tūsta, töbenıŋ basynda küidırılgen kırpıştıŋ şaşylǧan synyqtaryn, sūr mükpen jabylǧan şaǧyn qūrylystyŋ qaldyqtaryn ūşyrattyq. Qazaqtar ony mola dedı, bıraq kımdıkı ekenın aityp bere almady. Kırpışterı jalpaǧyraq, ūzynşa jäne jıŋışkeleu. Köne ekenın aiǧaqtaidy.
Qazaqtar būl töŋırekte orman bolǧan deidı. Şynymen de är jerden köptegen şırıgen dıŋgekterdı, 20 arşyndai (şamamen metrge juyq-B.K.) ülken tamyrlardy kezıktırdık.
Döŋester köp ūzamai Taldyköldıŋ keŋıstıgıne engızdı. Bır kezderı qalyŋ tal ösken, bıraq qazır olardyŋ ızı de joq. Jaǧasy tegıs, batpaqty. Suy taiyz, tūşy. Balyq körınbeidı...
Şömekei Raq bimen kezdesu üşın Taldyköldıŋ maŋyna şatyrymyzdy qūryp, ornalastyq...
Tüs aua bızge Şömekei ruy qazaqtaryn bastap, Raq bi keldı. Onyŋ aşyq mınezı aqköŋıl adam ekenın aŋǧartty...».
Būdan ärı mälımettı jazbanyŋ tüpnūsqasyndaǧy tılde qaz-qalpynda ūsynbaqpyz.
«Naşe nachalo, – govoril odin prestarelyi starşina, priehavşii vmeste s Rak-biem, – vozniklo v drevnie vremena ot silnogo bogatyria, proishodivşego iz plemeni turskih hanov Chumekeia, kotoryi, izbegaia nesoglasiia s velikim Chjingis-hanom, uklonilsia iz Mogola v sii stepi. Potomstvo Chumekeia jilo zdes v krainei bednosti do glavnogo starşiny Aiusyryma. Pod nachalstvom koego ono snova usililos i pokorilo sebe okrestnosti reki Sarasu s vladeniem Turkestanskim. Posle chego nekotorye iz nih ostalis v sih mestah dlia spokoinogo obitaniia, a drugie poşli za Temir-visakom k zapadu, otkuda nikogda uje ne vozvraşalis.
Kogda Orusovy voiny vnesli svoi şatry v zdeşnie stepi, Alimuly, syn hana Menşei ordy i osnovatel silnogo kolena, jenil syna svoego na docheri glavnogo nachalnika chumekeiskogo.
Rodstvo soedinilo narody sii, i chumekeisy v alimulinskom rode sostavili nyne otdelenie, v kotorom udely, nazyvaemye eldiar, karatamyr i tukan, proishodiat ot detei Alimovyh; kuit-aiusyrym i kuniak – ot drevnih chumekeisev, a sary-kaşkin – ot prochih stepnyh jitelei turskoi porody. Vseh aimakov (Aimak znachit chast udela ili nebolşoe otdelenie) v naşem otdelenii 18, a kibitok ili semei do 21 000».
Kuä bop otyrmyz, Iа. Gaverdovskii qaǧazǧa Aldiiardy «Eldiiar», Toqany «Tukan», Saryqasqany «Sary-kaşkin», Qoiytty «Kuit» dep būrmalap tüsırgen. Tek būlar emes, basqa da esımderdı qate jazǧan, mysaly, Äitekenı «İtka» dep... Jarar, ärı qarai.
Mätınnıŋ jalǧasy bylai baiandalady: «Kochevanii naşi zimnie nahodiatsia po rekam Syr, Kuvan i Djany, a nekotorye auly ostaiutsia v kamyşah u ozera Aksakalbarbii. Letom, perehodia k severu chrez peski Karakum i Tiugoşkan, rasseivaemsia my po vsei stepi, prilegaiuşei k levoi storone reki İrgiz do gory Karachetau» (Qaraŋyz: İstoriia Kazahstana v russkih istochnikah XVI-XX vekov. V tom. 2007).
Keibır oqyrmanǧa ūǧynyqty bolu üşın joǧarydaǧy mätındı qazaq tılıne audaryp bere ketkendı de jön kördık.
«Basynda bızdıŋ, – dedı Raq bimen bırge kelgen qart, – ertede türkı hany Şömekei taipasynan şyqqan myqty batyrymyz Şyŋǧys hanmen kelıspei, osy dalaǧa Moǧoldan qaşyp kelgen. Şömekei ūrpaqtary Aiu-Syrymǧa deiın joqşylyqta ömır sürdı. Būlardyŋ basşylyǧymen keiın qaita küşeiıp, Sarysu özenınıŋ töŋıregın, Türkıstan jerın jaulap aldy. Olardyŋ keibırı beibit ömir süru üşin sol jerlerde qaldy, keibırı Temirdıŋ (Aqsaq Temır.-B.K.) soŋynan batysqa qarai kettı, sodan qaityp oralmady.
Orys jauyngerlerı osy dalaǧa şatyrlaryn alyp kelgende, Kışı Orda hanynyŋ ūly, küştı rudyŋ negızın qalauşy Älımūly özınıŋ balasyn Şömekeidıŋ basşysynyŋ qyzyna üilendıredı.
Būl tuystyq halyqtardy bırıktırdı jäne Älımūly tūqymyndaǧy (Qarakesek bırlestıgı qūramyndaǧy degenı bolar sırä.-B.K.) Şömekeilerdı bügınde qosymşa tarmaq, Aldiiar, Qaratamyr, Toqa dep atalyp taraityn Älım balalary qūraidy. Qoit, Aiu-Syrym jäne Könek – baiyrǧy Şömekei, al Saryqasqa – türkınıŋ basqa dalasy tūrǧyndarynan. Bızdıŋ ülestegı jerde 18 bölım (atalyq), 21 myŋǧa deiın üi nemese otbasy bar.
Qysqy köşı-qonymyz Syr, Quan, Jan özenderınıŋ boiyna qarai bolsa, keibır auyldar Aqsaqalbarbi kölınıŋ maŋyndaǧy qamys ışınde qalady. Jazda Qaraqūm men Tüieqaşqan qūmdary arqyly soltüstıkke jyljyp, Yrǧyz özenınıŋ sol jaǧalauy maŋaiyndaǧy dalaǧa, Qaraşatauǧa deiın taraimyz».
Kıtap bolyp 1912 jyly jaryqqa şyqqan arhivtık myna mälımetterde bylai dep taŋbalanǧan:
«Amankulskaia vol. VI-oi Aul. İmena aksakalov.
1. Şygyr Tıleuberlin Sar-uzek (qysqy mekenı.-B.K.).
2. Janaman Baitynyşty Sasyk-kul (qysqy mekenı-B.K.).
3. Tokban Tnyşbaev r. İrgiz (qysqy mekenı-B.K.).
4. Koşkar Tukuşev toje (r. İrgiz, qysqy mekenı-B.K.)
5. Sybai Jaisanbaev Jarma (qysqy mekenı-B.K.).
6. Jarymbet Davletov Uzun-sor (qysqy mekenı-B.K.).
7. Amanjol Kenjebaev Kara-tiure-kul. Kara-kul (qysqy mekenı-B.K.)».
Ūǧynyqty bolsyn, tüsındıre keteiık, tızımdegı ru aqsaqaldary aty-jönderınen keiın körsetılgen jer-su ataulary – olardyŋ qystaityn mekenderı. Odan ärı «Letovki, razstoianıe ot zimovok» delınıp, Tıleuberlin Şegırdıŋ (qate tüsırılgen «Şygyr» dep.-B.K.) jazǧy jaiylymdary «Kul-sor, Uzun-kul, Kyz-karasu 200 v.» dep taŋbalanǧan. Sonda onyŋ oŋtüstıktegı qystauy men soltüstıktegı jailauynyŋ arasy 200 şaqyrym.
Qolymyzdaǧy şejırenıŋ bır nūsqasynda «Aiudyŋ Esenälısınen öretın jetı balanyŋ bırı – İgımbet» dep körsetılgen. Ärı qarai İgımbetten – Aibas, Tabai, Talpy taraidy deidı. Talpydan – Tıleuberdı, Tıleuberdıden – osy Şegır eken.
Atalǧan derekterdegı basqa da ru aqsaqaldary Janaman Baitynyştynyŋ, Qoşqar Tūqyşevtyŋ, Sybai Jaisaŋbaevtyŋ Jarymbet Däuletovtyŋ ielıgındegı mal jaiylymdary: «Kul-sor, Uzun-kul, Kyz-karasu 200 v. ...i Şybyndy-kul, 150-160 v.» delıngen.
Amanjol Kenjebaevtyŋ jaz jailauy «Kara-kul. Terekty-mola, Kyz-karasu, 10-20 v.» dep körsetılıptı. Būdan onyŋ qystauy men jailauynyŋ aralary asa alys emes, bır töŋırekte ekenı aŋdalady (Qaraŋyz: Materialy po kirgizskomu zemlepolzovanıiu, sobrannye i razrabotnye staticheskoi partıei Turaisko-Uralskago pereselencheskago raiona. İrgizskii uezd. Orenburg. Tipografıia. Ö. Iаkovleva. 1912).
Joǧaryda atalǧan jer-sular qazırgı Aqtöbe oblysy Äiteke bi audany Sarat auyldyq okrugı territoriiasynda ornalasqan. Qaraşatauǧa jaqyn töŋırek.
Keltırılgen 1912 jylǧy būl derekter Raq bi bastaǧan Şömekei ruy adamdarynyŋ orys ofiserı Gaverdovskiige «Yrǧyz özenınıŋ sol jaǧalauy maŋaiyndaǧy dalaǧa, Qaraşatauǧa deiın taraimyz» dep 1803 jyly bergen mälımetın kuälandyryp, tolyq bekıtıp tūr...
Orys ofiserı Iа. Gaverdovskiige Raq bi bastaǧan aqsaqaldardyŋ aituymen qaǧazǧa tüsken derek boiynşa eseptesek, äu bastaǧy mekenı Moǧolstandy tastap, Şömekeilerdıŋ Yrǧyz (Jarmola) öŋırın qonys etkenıne segız jüz jyldai uaqyt ötıptı...
Osy tūsta jäne bır aita keter jait bar, ol – «Syrdyŋ arǧy jaǧyn da, iaǧni, batys betın de qazaqtar ejelden jailap keledı» degen berırektegı özeuregen «bılgışterdıŋ» äŋgımesı turasynda. Atalǧan aimaq o basta parsy tektes jūrttardyŋ mekenı bolǧan-tūǧyn. Būl jaǧdaiat jürgızılgen arheologiialyq jūmystarda jäne «Horezm v istorii gosudarstvennosti Uzbekistana» (2013), «Narody Srednei Azii i Kazahstana» (1962), «Drevnii Horezm» (S. Tolstov, 1948) atty eŋbekterde, basqa da ǧylymi zertteulerde naqtylanǧan.
A. Horoşhinanyŋ «Sbornik statei kasaiuşihsia Turkestanskago kraia» (1876) atalatyn eŋbegındegı, t.b. zertteulerdegı anyq mälımetter boiynşa Kışı orda qazaqtarynyŋ, onyŋ ışınde Şömekei ruynyŋ keibır atalyqtarynyŋ Qyzylqūm, Nūrata, Būqar jaq betke ötuı, qazırgı Qyzylorda oblysyna qarasty Qazaly, Jalaǧaş öŋırlerıne qonystanuy – 1722 jylǧy (1723 emes!) «Aqtaban şūbyryndydan» keiın, odan soŋ da jalǧasqan berırektegı oqiǧalarǧa bailanysty.
Pıkırımızdıŋ bırqataryn L. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ Zamanaui zertteuler institutynyŋ direktory, saiasi ǧylymdarynyŋ doktory, professor Mūhit-Ardager Sydyqnazarovtyŋ «Qazaqstannyŋ üzılıssız memlekettıgı tarih tolqynynda. XVI-XIX ǧasyrlardaǧy europalyq jäne amerikalyq kartalardaǧy Qazaq memleketı» atty asa qūndy eŋbegındegı derekter de bekıtedı.
Būl – öz aldyna bölek kölemdı äŋgıme.
6. ORYS (ŪRYS) HAN JAILY BIRER SÖZ
Älgındegı «...ertede türkı hany Şömekei taipasynan şyqqan myqty batyrymyz Şyŋǧys hanmen kelıspei, osy dalaǧa Moǧoldan qaşyp kelgen» degen mälımette atalyp ötken Moǧol – Şaǧatai ūlysy ydyraǧan soŋ onyŋ şyǧys bölıgınde XIV ǧasyrda qūrylǧan memleket. Negızın qalaǧan Toǧlyq Temır (1348-1362) delınedı. Al Şyŋǧys hannyŋ bilık qūrǧan uaqyty būdan köp būryn, 1206-1227 jyldar aralyǧy.
Şejıreşı qarttyŋ sözıne jan-jaqty män bersek, orys ofiserı Iа. Gaverdovskiige Şömekeidıŋ Yrǧyz öŋırıne o basta qai jaqtan kelgenı ūǧynyqty bola tüsu üşın Şyŋǧys han ölgennen keiın qazaq jūrtynyŋ oŋtüstık-şyǧys tūsynda, būrynǧy mekenderı – Jetısu öŋırınde soŋyratyn paida bolǧan berırektegı Moǧolstandy aitqany aŋdalady.
«Orys jauyngerlerı osy dalaǧa şatyrlaryn alyp kelgende, Kışı Orda hanynyŋ ūly, küştı rudyŋ negızın qalauşy Älımūly özınıŋ balasyn Şömekeidıŋ basşysynyŋ qyzyna üilendıredı» degen derekke de säl böge keteiık. Būl esımge qatysty myna mälımettı nazarǧa ūsynamyz, onda: «Ūrys han (... 1377 jyly qaitys bolǧan, Mūhammed Ūrys, Orys, Arys, Ūrūs, Orys han dep te atalady) – 1368 jyldan Altyn Ordanyŋ sol qanatynyŋ hany, 1372-1374 jäne 1375 jyldan Altyn Orda hany. Ol şyǧys Deştı Qypşaqty öz bilıgıne bırıktıre aldy», – delıngen (Qaraŋyz: Ūrys han. kk.wikipedia.org).
Osy Orys hannyŋ şyǧu tegı turasynda ekı türlı pıkır bar eken: bır derekte Joşynyŋ bırınşı ūly Orda Ejennen taralady dese, basqa bır mälımette on üşınşı balasy Toqai Temırden öredı delıngen. Talassyz anyǧy, Orys – Joşynyŋ näsılı. Qazaq handyǧyn qūrǧan Kerei men Jänıbektıŋ arǧy atasy (Qaraŋyz: Noǧaibaeva M.S. Orys (Ūrys) han (1361-1377 – 1377-1375) – Altyn ordanyŋ bileuşısı, qazaq handary äuletınıŋ atasy. // 04.04. 2023. iie.kz).
Derekterge zerdelei qarasaq, osy künge şeiın anasy bır, atasy bır dep körsetıletın genealogiialyq şejıre – Älım men Şömendı, t.b. bölek-bölek jürgen rulardy özara tuystastyryp, Qarakesek atalatyn taipaǧa bırıktıru üşın XIV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda, Orys (Ūrys) hannyŋ tūsynda bastau alyp, ideologiialyq qūral retınde qoldanylǧan tärızdı. Qaisybıreulerı bır sebepterge bailanysty būrynǧy qauymynan bölınıp, basqa taipa qūramyna engen de syqyldy. Būl – tek bır töŋırektegı emes, qazaqtyŋ barlyq rulary bastarynan ötkergen jaǧdai. Mūny keibır derekter rastai tüsedı.
On ekı ata Baiūly da osyndai satydan ötıp, keiın Qarakesek (Älım-Şömen) bırlestıgımen odaqtasyp, Alşyn taipasyn qūraǧan bolar...
XVII ǧasyrdyŋ basynda tüzılgen jazbasynda Jalaiyr Qadyrǧali bi Qosymūly älgınde Şömekeidıŋ aqsaqaldary esımın atap ötken Orys (Ūrys) han jaily bylai dep derek qaldyryp ketken eken: «Özbek han neşe jyldar Edıl boiynda patşalyq qūrdy. Onyŋ ūly Jänıbek han boldy. Özbek hannyŋ ornyna otyrdy. Ol da bırneşe jyl patşalyq qūrdy. Ekeuı elu jyl patşalyq keştı. Jänıbek han ölgen soŋ qarauyndaǧylary ärqaisysy är tarapqa tarqady. Jänıbek hannyŋ ualaiatyn Fetka Nauaqrat kelıp būzdy. Osy arada Orus han Alatauǧa äskerımen kettı. Ol zamanda Jänıbek hannan soŋ qiiat İstaiūly Chiraqtlu ūlysty tügel biledı. Chiraqtluny Orus han öltırdı. Orus handy bärınıŋ aǧalary patşalyqqa otyrǧyzdy. Sodan Orus Alatau maŋyna oryn teptı. Ol biık körınetın tau... Ol taudyŋ qisapsyz (köp) sulary da bar. Talaşqyry şahary sonda. Otrar, Sairam şaharlary Hivaǧa jaqyn. Chu, Talaş, Ystyq köl, Tekelık, Almalyq, jäne Qaratal sol elderde. İetikentte sonda. (Adamdary) öte biık, quatty jäne sändı, batyr keledı. Būl mälım jäne belgılı (jai). Orus han neşe jyldar osy jerde patşalyq qūrdy. Aqyrynda soltüstık jaǧynda Kiştim degen jerde ajal tapty. Onyŋ ūly Qūiyrşyq edı...» (Qaraŋyz: Syzdyqova R., Qoigeldiev M. Qadyrǧali bi Qosymūly jäne jylnamalar jinaǧy. – Almaty: «Qazaq universitetı», 1991, 251-bet).
Jaŋa Kışı orda rularynyŋ iaǧni, Qarakesek (Älım-Şömen) bırlestıgı men on ekı ata Baiūlynyŋ äuelgı odaqtasyp, ūiysuy kezı Orys hannyŋ tūsynan bastau alǧan tärızdı dedık.
Öitkenı Qadyrǧali bidıŋ deregı men Şömekei ruy qartynyŋ auzynan jazyp alynǧan «Şömekei ūrpaqtary Aiu-Syrymǧa deiın joqşylyqta ömır sürdı. Būlardyŋ basşylyǧymen keiın qaita küşeiıp, Sarysu özenınıŋ töŋıregın, Türkıstan jerın jaulap aldy» jäne «Orys jauyngerlerı osy dalaǧa şatyrlaryn alyp kelgende, Kışı Orda hanynyŋ ūly, küştı rudyŋ negızın qalauşy Älımūly özınıŋ balasyn Şömekeidıŋ basşysynyŋ qyzyna üilendıredı» delıngen mälımetterdı özara qaita salystyra qaraǧanda aqiqatqa säl jaqyndaityn tūsy bar siiaqty.
Sonymen qatar jebe syqyldy belgınıŋ äuelıde Alşyn taipalary – Qarakesek (Älım-Şömen) pen Baiūlyna (on ekı ata) ortaq boluy, Şömekeidıŋ keiıngı rulyq jeke taŋbasynyŋ da özgermei tek ūşyna taqap köldeneŋ syzyq jürgızılıp, qosymşa tolyqtyryluy ǧana bır şyndyqty meŋzeitındei. Qalai bolǧanda da arǧy zamanǧa bızden görı osy oqiǧany baiandauşylardyŋ bır taban jaqyn ekenı de ras.
Negızgı äŋgımemızden säl būrylys jasap, sözımızdı endı Şömekeidıŋ taŋbasyna arnai keteiık. Būl turasyndaǧy keibır jaittardy da bıle jürsın. Qyzyǧuşylyq tanytqandar bolsa.
7. LEVŞİNNIŊ TAǦA TÄRIZDI TAŊBASY – JALǦAN TAŊBA!
Ūǧynyqty bolsyn, basynan bastaiyq. Qazırgı tarihşylar «tarihymyzdy tügendegen, bılgır» dep auyzdarynyŋ suy qūryp maqtaityn A.İ. Levşin (1798-1879) 1820 jyly Orynbor şekaralyq komissiiasy qūramyna engızılıp, oǧan qazaqtar turaly arhivtık qūjattardy sūryptap jazyp şyǧu ısı jükteledı. Osy jyly ol Kışı ordanyŋ şaǧyn bölıgınde handyq qūrǧan Şerǧazymen jüzdesedı. Jaiyq özenınıŋ sol jaq jaǧasynda, şyǧys betınde. Sol kezdesu sätınde özı kuä bolǧan jaittardy qaǧaz betıne tüsıredı. Būl eŋbegı 1820 jyly «Svidenie s hanom menşoi Kirgiz-Kaisakskoi ordy» degen ataumen «Vestnik Evropy» basylymynyŋ 22-sanynda jariialanady.
Arnaiy tapsyrma alǧan A. Levşinnıŋ arhiv qūjattary boiynşa tüzıp şyqqan jazbasy «Opisanıe kirgiz-kazachih, kirgiz-kaisaskih ord i stepei» degen atpen 1832 jyly Sankt-Peterburg qalasynan üş tomdyq kıtap bop jaryq köredı.
A. Levşin – Jaiyq boiyndaǧy Şerǧazy hannyŋ ordasynan basqa jerde bolmaǧan adam. Qazaq dalasyn aralamaǧan. Şynaiy tırşılıgımen tanyspaǧan. Ol özınıŋ «Opisanıe kirgiz-kazachih, kirgiz-kaisaskih ord i stepei» degen kıtabyna Resei imperiiasynyŋ arhivınde saqtauly tūrǧan, özınen būrynǧy «Kniga Bolşemu cherteju ili drevniaia karta» (1627) atalatyn eŋbektegı, sondai-aq, Unkovskiidıŋ (1722-1724), Pallastyŋ (1768-1774), Rychkovtyŋ (1771), Gaverdovskiidıŋ (1803-1804), Meiendorftyŋ (1820-1821), taǧy basqalardyŋ jazbalaryndaǧy derekterdı emın-erkın paidalanǧan. Solardy mazmūndap şyqqan. Būl – atalǧan adamdardyŋ kıtaptaryn A. Levşin tüzgen tomdarmen bastan aiaq salystyryp, mūqiiat süzıp şyqqanda bız köz jetkızgen ap-anyq būltartpas şyndyq.
Levşin osy kıtabynda jaŋsaqtyqtar jıbergen, kei tūstarynda būrmalaularǧa barǧan. Onyŋ däieksız kei derekterıne, tūjyrymdaryna süiengen M. Tynyşpaev, sol syndy t.b. tūlǧalar da tarihqa qatysty eŋbekterınde qatelıkterge ūryndy. Levşindı «Qazaqtyŋ Gerodoty» dep esı kete pır tūtatyn keiıngıler de adasyp, laǧyp jür...
Būl pıkırımızdı būdan būryn jaryq körgen maqalalarymyzda da aitqanbyz. Sonda özınen būrynǧy qaǧazǧa tüsırılgen qaisybır derekterdı onyŋ būrmalaǧanyn däleldep, aşyp körsetıp ek. (Qaraŋyz: Kärten B. Būlanty-Aŋyraqai şaiqastary: jalǧany men şyndyǧy.// 09.05. 2025 jyl, kerey.kz).
Levşinnıŋ jaŋsaq mälımetterınıŋ bırı – ru taŋbalaryna qatysty. Ol älgınde atalǧan «Opisanıe kirgiz-kazachih, kirgiz-kaisaskih ord i stepei» degen 1832 jyly şyqqan kıtabyna dolbarmen taǧa tärızdes taŋbany Şömekeidıkı qyp engızıp jıbergen. Keiın osy eŋbektı paidalanǧan M. Tynyşpaev ta sol qate mälımettı qaitalaǧan.
Dūrysy – N. Grodekovtıŋ eŋbegındegı taŋba. Jebe syqyldy. Üş būryşty. Ūşy joǧary qaratylyp, köldeneŋnen taqap syzyq jürgızılgen (Qaraŋyz: Grodekov N.İ. Kirgizy i karakirgizy Syr-darinskoi oblasti. Tom pervyi. Iýridicheskii byt. Taşkent. 1889.). (4-SURET: Grodekovtıŋ kıtabynan, Şömekei taŋbasy).
Öz közımızben körıp, kuä bop östık, Äiteke bi audany Tūmabūlaq auyldyq okrugıne qarasty Basqūdyq auyly janynda, jaldyŋ üstınde ornalasqan Toqa Qarabas äulie qorymynda da tap osy taŋba. Būl belgı Yrǧyz audany terrirtoriiasy zirattaryndaǧy köne qūlpytastarda da jiı kezdesedı. Aiǧaqqa solardyŋ bırın ūsynsaq ta jetkılıktı dep oilaimyz. (5-SURET: Yrǧyz (Jarmola) jerınde, qūlpytastaǧy Şömekei taŋbasy).
Levşinnıŋ kıtabyndaǧy taǧa sekıldı jalǧan belgı men Grodekovtıŋ eŋbegındegı taŋbany tılşı-ǧalym S. Amanjolov 1959 jyly jaryq körgen «Voprosy dialektologii i istorii kazahskogo iazyka» atty zertteuıne jäne engızgen. Keiıngıler aq-qarasyna barmai osyny ılıp äketken.
Ata-babalarynyŋ qabırıne ziriat etpegen, ondaǧy qūlpytastarda taŋbalanǧan öz ruynyŋ belgısınen mülde beihabar, sovet zamanynda qyzyǧy tek otty su men karta, arzan külkı bolǧan, tuǧan ölkesınıŋ tarihyn mansūqtaǧan, zaman yŋǧaiyna qarai soŋyratyn paida bolǧan Şömekeidıŋ qyrma saqal «bılgır şejıreşılerı» ǧalym S. Amanjolovtyŋ kıtabynan bıreulerdıŋ paraq qaǧazǧa köşırıp salǧan qos taŋbasyna olai qaraidy, bylai qaraidy ǧoi bırde, bıraq qaisysy ötırık, qaisysy aqiqat ekenın ajyratuǧa örelerı jetpeidı. Dıŋkelerı äbden qūryǧan jaŋaǧy paryqsyzdar basqa amalǧa köşedı. Oilanyp-oilanyp büi degen mynadai äŋgımenı qūrastyryp, elge taratady: «Aǧasy Älım taŋba bermegen soŋ Şömekei renjıp, Orta jüzdegı naǧaşysyna baryp, taŋba sūraidy. «Jienjan, nazaryŋ tüspesın, mynau endı senıkı», – dep bır belgını syilap jıberedı. Quanyp elge keledı. Öz qylyǧyna qatty ūialǧan aǧasy Älım keiın bır balasynyŋ taŋbasyn qarsylyǧyna qaramai ınısıne alyp beredı. Şömekeide ekı taŋba boluynyŋ sebebı – osy».
Būl – qazır täuelsızdıkten soŋ «ūlttyq sanasy» oianyp, özgelerden qalmai atalaryn tügendep, «ruhani jaŋǧyryp jatqan», «orta jüzdık naǧaşylaryna» bek riza küllı Şömekeidıŋ auzynda jürgen maqtan «äŋgıme»...
Atalǧan eŋbegınde Levşin tek Şömekeidıkın ǧana emes, özge de ru taŋbalaryn qate körsetken.
Äleumettık jelıdegı paraqşasynda Farhat Baidäulet esımdı atyraulyq jıgıt Taz ruynyŋ adamdaryna köne jazumen XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qoiylǧan qūlpytastardyŋ bırınen Levşinnıŋ eŋbegındegı belgımen tük üilespeitın taŋbany anyqtaǧan beine tüsırılımın jariialady.
Sondai-aq, Baiūlynyŋ bır balasy delınetın Şerkesterdıkı de bölek eken. Būl da – Levşin kıtabyndaǧy taŋbadan özgeşe. Keltıre bersek dälelderımız älı bar...
Qysqasy, Levşin körsetken basqa da ru taŋbalaryn salystyryp qaraǧanda olardyŋ keibırınıŋ qūlpytastardaǧy belgılermen säikespeitının baiqadyq...
Qaitalap aitamyz, Şömekeidıŋ taŋbasy – jebe syqyldy. Üş būryşty. Ūşy joǧary qaratylyp, köldeneŋnen taqap syzyq jürgızılgen. Būl belgı bız anyq bıletın Yrǧyz, Äiteke bi audandary territoriiasyndaǧy qorymdarda jiı kezdesedı.
Al Levşindıkı – jalǧan taŋba! Özınıŋ kıtabynan basqa eş jerde joq!
8. TÄSTENBEKTIŊ QŪLPYTASYNDAǦY NAQTY DEREKTER
Jaqsy, endı negızgı äŋgımemızge qaita oralaiyq. 2024 jyly şılde aiynyŋ 27-ınde Yrǧyzdyŋ (Jarmolanyŋ) soltüstık-şyǧys betınde, otyz şaqyrymdai jerde ornalasqan Tästenbek qorymyna arnaiy saparladyq. Bastauyn audan ortalyǧyna on-on bes şaqyrymdai jaqyn tūstan alatyn Jaman Telqara özenınıŋ boiynda. Soltüstık jaǧynda. Töbede.
Tästenbekke qoiylǧan qūlpytastyŋ tüsı – aqşyl. Jazuy arap grafikasynda. Bareleftı, ırı. Mūnyŋ ılımı basqaşa öner tuyndysy ekenın büi degen anyqtamasynan-aq aŋǧarylyp tūr: «Barelef, -a, m. (fr. bas-relief – bukv. nizkii relef). Skulpturnoe izobrajenie, vystupaiuşee na poloskii poverhnosti menee chem na polovinu obema izobrajennogo predmeta» (Qaraŋyz: Şkolnyi slovar inostrannyh slov: Posobie dlia uchaşihsia / V.V. Odinsov, G.P. Smolskaia, E.İ. Golonova, İ.A. Vasilevskaia; Pod red. V.V. İvanova. – M: Prosveşenie, 1983. Str. 31).
Qūlpytastyŋ öte sapaly jasalǧany körınıp tūr. Tästenbektıŋ däulettı kısı bolǧanyn aŋdatady. Arap ärpımen taŋbalanǧan bederlı jazudyŋ mazmūny mynadai: «Şömekei ruy Aspan Aiu Syrym taipasy Qūti Myrzaǧūl Tästenbek Syiqym balasy ofat boldy 48 jasynda 1832 jylda» (6-SURET: Tästenbektıŋ qūlpytasy).
Sonda qūlpytastaǧy mälımet Qūti esımdı adamnyŋ ömırde bolǧanyn, onyŋ şöberesı Tästenbektıŋ 1784 jyly tuǧanyn būltartpai däleldep tūr.
Qazır Aqtöbe qalasynda tūratyn Ybyraiqyzy Zeinep (1948) myna mälımettı bylai dep äŋgımelep edı: «Äkem Ybyrai Elubaiūly (1889-1967) ylǧi aityp otyratyn: «Tästenbek atamyz Qūlaköldı jailap otyrǧanda dünieden ötken. Ony Jaman Telqara özenı boiyna äkep jerleptı. Babamyz Sapaq dūǧa baǧyştap otyryp aitypty deidı sonda «Tästenbek, erteŋ säskede men de janyŋa kelemın» dep. Kelesı künı el üilerın jyǧyp, köşkelı jatqanda özı aitqan uaqytta köz jūmypty. Aq juyp, arulap, Tästenbek atamyzdyŋ qasyna qoiǧan. Bırer kün ötken soŋ dūǧa baǧyştauǧa adamdar kelse Sapaq babamyzdyŋ qabırı janynda boz nar jatyr eken, jaqyndaǧanda ǧaiyp bolypty deidı. Sodan jūrt ony «Boznar äulie» atap ketken... Qūlymbetov Ūzaqbaidyŋ ınısı Qarabalanyŋ da mürdesı sonda», – dep. Äkemnıŋ osy äŋgımesı qūlaǧymda jattalyp qaldy».
Derektı beruşı Zeineptıŋ, onyŋ äkesınıŋ Tästenbekke qandai jaqyndyǧy baryn da baiandap öteiık osy tūsta.
Qolymyzdaǧy rulyq şejırelerde Şömekeiden – Toqa, Könek, Aspan, Bozǧūl öredı delınedı.
Aspannyŋ bır balasy – Esımbet. Esımbetten – Būǧanai. Būǧanaidan – Aiu men Syrym.
Aiudan – Ötemıs, Esenälı, Qydyrälı (el taŋǧan esımı Toqpaq.-B.K.), Süiır.
Esenälıden – jetı ūl. Olar: Jaqsylyq, Janbaqy, Sopai, ekınşı jamaǧaty Jänıkeden – İgımbet, Qūti, Möŋke, Eŋkei tuǧan.
Qūtidan – Myrzaǧūl, Myrzaǧūldan – Siqym.
Siqymnan – jaŋa qūlpytasy söz bolǧan Tästenbek (1784-1832), Jaqsybai (būnyŋ ūrpaqtary bar), sonan soŋ Jamanbai.
Jamanbaidan – Közdıbai, Älış.
Aǧaly-ınılı būl kısıler öte auqatty bolǧan. Esımderın ielengen «Közdıbai-Älış» atalatyn jer de bar. Audan ortalyǧy – Yrǧyzdyŋ (Jarmola) oŋtüstık-şyǧysynda. Suy köktemde erıgen qarmen, jauǧan jaŋbyrmen tolyǧyp, Sasyqköl jaqtan bastau alyp, soltüstıgınde ornalasqan Qaraqoǧaǧa deiın aǧyp kelıp, şyǧys jaqtaǧy Qūlanşyǧa qarai iılıs jasaityn Sarynyŋ özegınıŋ boiynda. Būrylystan on tört şaqyrymdai ǧana.
Közdıbaidan – Qalmaǧambet, Salmaǧambet, Nūrmaǧambet.
Älışten – Ermahan, būdan taraǧan ūrpaqtar bar. Sonan soŋ Pırmahan.
Qūtidyŋ balasy Myrzaǧūldyŋ Siqymnan basqa taǧy da üş ūly bolǧan, olar: Şymyr, Mūrat, Symat, soŋǧy ekeuı qalmaq qyzynan tuǧan delınedı.
Mūrattan – Sapaq. (Sonda şejıre joǧaryda aty atalǧan Sapaqtyŋ Tästenbekpen nemere aǧaiyn ekenın körsetıp otyr.-B.K.).
Sapaqtan – Tynyştyq, Tölemıs.
Tölemısten – Däuletiiar, Däuletiiardan – Elubai, Elubaidan – Ybyrai, Ybyraidan – Zeinep (Tästenbek turaly mälımet bergen kısı.-B.K.), Qūdaibergen.
Zeinep jaŋa memleket qairatkerı Qūlymbetov Ūzaqbaidyŋ ınısı Qarabalanyŋ da mürdesı Tästenbektıŋ qorymynda ekenın aityp ötken edı, endı sonyŋ da sebebın aşa keteiık.
Ūzaqbai Qūlymbetovtyŋ şöbere ınısı Baijanov Tūrmahannyŋ öz qolymen tüzıp qaldyrǧan jazbasynan alǧan jambyldyq Paluan Däuletbaiūlynyŋ şejıresınde Aiuūly Esenälınıŋ ekınşı jamaǧaty Jänıkeden tuǧan, Qūtidyŋ bauyry Eŋkeiden (şyn esımı Qanybek eken.-B.K.) taraǧan balalar – Qanat, Toqan delınedı.
Qanattan – Kenebai, Kenebaidan – Qanymbai, Qanymbaidan – Bidebai, Jeldırbai, Qūlymbet (būdan ūrpaq bolmaǧan, sol sebeptı ūmytylmasyn dep osy kısınıŋ esımın Ūzaqbai özıne tegı qyp jazdyrtqan deidı, aitylyp jürgen qaisybır äŋgımelerdıŋ şyndyǧy joq, jalǧan eken.-B.K.).
Bidebaidan – Baijan, Mahan. Baijannan – Tūrmahan, Tūrmahannan – Toimūrat, Dämır.
Jeldırbaidan – Ūzaqbai, Qarabala, Jolmūrat.
Ūzaqbai Qūlymbetov (1891-1938) Qazaq SSR Ortalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın atqarǧan. Memleket qairatkerı. 30-jyldary qazaq elınıŋ agrarlyq-ekonomikalyq jaǧdaiyn köteruge eŋbek sıŋırgen tūlǧa. Repressiiaǧa ūşyraǧan.
Jeldırbaiūly Qarabalanyŋ Qūti ūrpaǧy Tästenbektıŋ janyna jerlenuınıŋ bır sebebı – osyndai atalas bolǧandyǧynan deimız.
Şejıre-derektı bergenderdıŋ bırı – Däuletbaiūly Paluanǧa da säl kıdıre keteiık.
Ūzaqbai Qūlymbetovtyŋ babasy Qanattyŋ tuǧan bauyry Toqannan – Esırkep, Kenebai taraidy.
Eskerte keteiık, Kenebai erte öledı. Qanat keiın öz ūlyna ınısı Toqannyŋ jastai ketken balasynyŋ esımın bergen. Kenebai dep. Aǧaiyndy ūrpaqtardyŋ attas boluynyŋ sebebı osy eken.
Esırkepten – Kelden, Keldennen – Dastanbek, Jarylqap.
Dastanbekten – Ysmaiyl, Balta, Iliias.
Baltadan – Şegebai, Balǧabai, Seiılbai, Däuletbai (1928-1960).
Däuletbaidan – İsa (1958), Paluan (1960) tuǧan.
9. QŪTİDYŊ BASQA DA ŪRPAQTARY HAQYNDA
Esenälıūly Qūtidyŋ Myrzaǧūldan özge de Toian, Aldanai esımdı perzenterı bolǧan.
Qūtidyŋ būl ūrpaqtary da ösıp-öngen. Sözımız senımdı bolsyn, olardyŋ bırqataryn taratyp ötelık.
Qūtiūly Aldanai Yrǧyz özenınıŋ şyǧys jaǧalauy maŋaiyndaǧy dalaǧa, Qaraşatauǧa qarai köşıp bara jatqan kezde, jol üstınde qaitys bopty. Demı üzılgen jerı Yrǧyz audany territoriiasyndaǧy Qalalyköl aulynyŋ soltüstık tūsy delınedı. Şamamen jiyrma şaqyrymdai eken. Osy sebeptı ol jer «Aldanai» delınedı.
Qūtidyŋ Toian esımdı ūlynan – Şorman, Şaǧatai, Mäŋgıbai, Tölegen, Tanai, Artyq.
Yrǧyzdyq Qosanov Tıleujan osy Toian jönınde de: «Jarma aulynyŋ soltüstık-batys tūsynda, jetı-on şaqyrymdai jerde ekı qara su bar. Aralary onşa alys emes, jaqyn. Şamamen bes-alty şaqyrymdai bolar. «Toian-Toiaş» dep ataldy. Aǧaiyndy kısıler bolsa kerek», – degen mälımet berıp edı.
Toian da däulettı kısı bolǧan. Qaiyrymy mol, qoly aşyq eken. El «Toiaş myrza» atap ketken sodan. «Toian-Toiaş» dep qosarlanyp aityluy osydan, häm keiıngılerdıŋ aǧaiyndy kısıler dep oilauyna da negız bolǧan tärızdı.
Qūtiūly Aldanaidan – Jūban, Qonyqai (Qoŋqai), Ermeken, Kışen.
Qonyqaidan (Qoŋqai) – Qosym, Jaqyp, Nauqan, Qisyq (Jüsıp), Sasyqqūl, Jautai.
Aita keteiık, Yrǧyz audany territoriiasynda «Nauqan-Jaqyp» atalatyn jer atauy bar. Jarma eldı mekenıne on şaqyrymdai. Soltüstık-şyǧysy tūsynda. Sarynyŋ özegı boiynda. Tarihqa degen qūrmettıŋ joǧalǧandyǧynan sovet ökımetı kezınde sol jerdı jailaǧan bır qoişynyŋ esımımen «Nūrǧazy» dep atap ketıptı.
Qonyqaiūly Jaqyptyŋ mürdesı de Tästenbektıŋ qorymynda. Basyna qoiylǧan qūlpytastyŋ bır jaǧyna arap ärıpterımen bylai dep jazylypty: «Bismillahi rahman rahim 1895 nşı jylda 61 jasta 15 nşı fevralda Şömekei ruy Aspan taipasy Jaqyp myr... ...ūly där äl-fänädan där äl-baqie rihlat». Ekınşı betı de arapşamen taŋbalanǧan: «Lä ilähä illa Allah 1921 nşı jylda 10 nşı aprelde 70 jasta Şömekei ruy Aspan taipasy Jaqyp jamaǧaty ... där äl-fänädan där äl-baqie rihlat», – delınıp.
Eskerte keteiık, qūlpytas «Jaqyp myr... ... ūly» degen söilemderdıŋ tūsynan qaq bölınıp, keibır ärıpter mülde joǧalǧan. Keiın jan-jaqty anyqtadyq, «Jaqyp myrza Qoŋyqai ūly...» degen mälımet eken būl.
Qoŋyqaiūly Nauqannan – Baqtygerei, Abdolla tuady.
Nauqannyŋ balasy osy Baqtygerei turaly myna mälımettı keltıre keteiık. Joǧary oqu oryndary filologiia fakultetterınıŋ studentterıne arnalyp, oqu qūraly retınde ūsynylǧan «Qazaq folklorynyŋ tarihy» atty eŋbektıŋ (Almaty, «Ana tılı» baspasy, 1991 jyl, 244-bet) avtory, professor Äuelbek Qoŋyratbaev: «... el auzynda saqtalyp kelgen jyrlardyŋ bırı – «Qūl men qyz». Onyŋ oqiǧasy «Maqpal qyz» siujetıne ūqsas. Jyrdyŋ ekı türlı nūsqasy bar: bırı halyq aqyny Jökei Şaŋǧytbaevtan, ekınşısı – Baqtygerei Nauqanūlynan jazylyp alynǧan. Būl ekeuı de Yrǧyz audanynyŋ aqyndary...» – tüzıptı.
Anyǧynda Baqtygerei aqyn emes, jidaşy retınde mūrany el auzynan jazyp alyp, Qazaq SSR Ǧylym akademiiasyna jıbergen. Būdan onyŋ auyz ädebietıne jaqyn, janaşyr bolǧanyn aŋdaimyz. Al «Qūl men qyz» jyrynyŋ avtory – Jökei Şaŋǧytbaiūly. Ruy – Baban-Könek.
Qisyqtan (Jüsıp) – Tūrmaǧambet, Jaimaǧambet, Jarmaǧambet, Qypşaqbai, Täjıkei, Arǧynbai, Ysqaq, Ysmaǧūl.
Qisyqtyŋ osy segız balasynyŋ bırı – Jarmaǧambet kökşıl közdı, türı sap-sary kısı eken. El sodan oǧan «Sary» esımın taŋypty. Būl da öz zamanynda qotany malǧa toly däulettı kısı bolypty. Ol iemdenıp jailaǧan sudyŋ boiy «Sarynyŋ özegı» dep atalyp ketedı.
Aitpaqşy, «özek» sözınıŋ maǧynasyn bılmeitın yrǧyzdyq «ölketanuşylardy» da kezdestırdık, tüsındırmesın bere keteiık, bıle jürsın būdan bylai, onda büi delıngen: «Bır kezde su alyp, keiınnen qūrǧap qalǧan kögaldy, jyraly sai-sala, özen arnasy» (Qaraŋyz: Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı. / jalpy redaksiiasyn basqarǧan T. Janūzaqov. – Almaty: Daik-Press, 2008. 648-bet).
Sarynyŋ özegınıŋ ornalasqan tūsyn älgınde audan ortalyǧy – Yrǧyzdyŋ (Jarmola) oŋtüstık-şyǧysynda, suy köktemde erıgen qarmen, jauǧan jaŋbyrmen tolyǧyp, Sasyqköl jaqtan soltüstıgındegı Qaraqoǧaǧa deiın aǧyp keledı de, şyǧys jaqtaǧy Qūlanşyǧa qarai iılıs jasaidy dedık. Ūzyndyǧy otyz-otyz bes şaqyrym şamasynda. Aitqandai mūny Yrǧyz (Jarmola) jaqtan bastau alyp, osy Sarynyŋ özegın janap ötıp, Nūra auylyna qarai baǧyttalyp aǧatyn Saryözekpen şatastyrmau kerek. Ekeuı bır-bırınen mülde bölek...
Hoş, Qisyqtyŋ qalǧan balalaryn ärı qarai tarataiyq.
Tūrmaǧambetten – Baqi, Qani, Köptıleu.
Ysqaqtan – Maǧaz (1923-2008), Mälık.
Maǧazdan– Jolauşybai (1948-2024), Quanyşbai, Rahmetolla, Nūrlan (1967).
Qonyqaiūly Qisyqtyŋ şyn esımı – Jüsıp eken. Ūrpaqtarynyŋ aituynşa, 1845 jyldyŋ şamasynda düniege kelgen. Eluge jeter-jetpeste ömırden ötken. Qisyndy sözge şeşen bolǧan häm ıstı būra tartuǧa jol bermeitın, üstemderdıŋ yŋǧaiymen jürmeitın mınezıne bailanysty ūnatpaityndar ony «qisyq» deidı eken. Sol söz oǧan bırjolata taŋylypty «Qisyq bi» delınıp.
Auyzekı äŋgımede XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Qisyq bidıŋ ūiǧaruymen Aiudyŋ bırqatar ūrpaqtary basyn qosyp, jüz alpys şaŋyraq şaruaǧa jaily otty, şūraily, kölı bar öŋırde öz aldyna bölek auyl bolyp otyrǧan delınedı. Sol jer Aiu kölı atalǧan. Qazırgı Äiteke bi audany Sarat auyldyq okrugınıŋ territoriiasy.
Qisyqtyŋ dauda törelık jasap aitqan bırer sözı «Äiteke bi aimaǧynyŋ etnomädeni mūrasy» (Aqtöbe, 2006) degen kıtapqa engen.Osy tūsta jäne aita keteiık, bız kuälık qyp süienıp otyrǧan Aiudyŋ Ötemıs, Esenälı, Qydyrälı (Toqpaq), Süiır esımdı balalaryna qatysty şejırenı yrǧyzdyq Nietalin Abdolla Ahmetūly esımdı aqsaqal 2003 jyly säuırdıŋ 13-ınde qaǧazǧa jüielıp tüsırıptı. Osy jazbasynyŋ bır tūsynda: «1983 jyly Yrǧyzda tūrǧanymda oiyma Mūhambetqali Basjanov tüsıp, sol kısıge hat jazdym», – dep taŋbalapty. Būdan soŋ onyŋ on bes bet paraqqa jazǧan Aiu ūrpaqtaryna qatysty şejıre jıbergenın baiandaǧan. Rahmetın aitqan. Sondai-aq, osy ata tekke bailanysty bıraz mälımetter bergen Maǧaz Ysqaqovqa da rizaşylyǧyn bıldırıp ötken.
10. JÄNIKEGE QATYSTY AŊYZ
Endı bügınderı ūrpaqtary ruly elge ainalǧan İgımbet, Qūti, Möŋke, Eŋkei esımdı ūldardy düniege äkelgen Jänıkege oiysaiyq. Qolymyzda ol jaily Ysqaqov Maǧazdyŋ (1923-2008), Däuletbaiūly Paluannyŋ (1960) bergen nūsqalary da bar. Būlar da el auzynda saqtalyp, būrynnan aitylyp jürgen eskılıktı äŋgımemen mazmūndas, aiyrmaşylyǧy az.
Auyzşa derekte Aiu balasy Esenälınıŋ jamaǧaty Jänıkenıŋ äke-şeşesı baǧzyda soltüstıktegı orman elınen bır jaǧdailarmen qaşyp kelgen eken delınedı. Şömekeilerdıŋ arasynda bırşama uaqyt tūraqtaidy. Bır künderı olar boijetken qyzyn, Jänıkenı, Aiudyŋ jıgıtıne berıp, özderı tuǧan mekenderı – soltüstık jaqqa qaita ketıptı deidı.
Mūndaǧy atalatyn soltüstıktegı orman elı – qazırgı başqūrt pen tatar jūrty ekenı aŋdalyp tūr. Aŋyzdaǧy oqiǧa Altyn orda ydyraǧan soŋ köp uaqyttan keiın, XVII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda bolǧan tärızdı. 1670-1671 jyldary Stepan Razinnıŋ köterılısı ötkenı, būǧan tatarlardyŋ belsene qatysqany tarihtan aian. Jänıkenıŋ äke-şeşesı sol oqiǧa bailanysty bır jaǧdailarmen uaqytşa auyp kelgen bolar. Osy jaittar aŋyzǧa janasatyndai. Mümkın būdan basqa da sebepterı bar şyǧar. Bızdıkı boljam ǧana.
«Tatary otnosiatsia k europeoidnoi rase po klassifikasii IýNESKO...» delınedı bır derekközderde. Bıraq türlerı moŋǧoloid pışınge ūqsaityn iaǧni, qara qoŋyr şaşty, bet süiegı şyǧyŋqy keletın tatarlar da kezdesedı. Mūnyŋ sebebı Povolje aimaǧynda ömır sürgen europeoidtyq tūrpattaǧy avtohtondardyŋ moŋǧoloidtarmen aralasuynan dep tüsındırıledı. Äitse de tatar jūrtynyŋ ejelgı kezdegı sol kelbetı osy kezge şeiın saqtalǧan. Tüsterınıŋ basymy sary, jiren şaşty, kökşıl közdı bop keletını barşaǧa belgılı. «Tatar halqynyŋ 80 paiyzdaiy europeoidtyq näsılge jatady» dep bekıtedı antropologiia ǧylymy da.
Aitpaǧymyz, Jänıkeden tuyp, ruly elge ainalǧan, jaŋa attary atalyp ötken ūrpaqtarynyŋ öŋderınde terınıŋ sarylyǧy, kökşıl köz, jiren şaşty bolyp keletın europeoid näsılderıne jaqyndau belgıler qazırde de jiı kezdesedı. Būl jait ta, «Jänıkenıŋ äke-şeşesı baǧzyda soltüstıktegı orman elınen Şömekeilerdıŋ ortasyna qaşyp kelgen» degen söz de naqty uaqyty, aqiqaty mülde kömeskı tartqan aŋyzdy tırıltıp, şyndyqqa säl jaqyndatyndai...
Halyq auzyndaǧy taǧy bır äŋgımede eskı zamanda auyldy jau şabady. Sonda Jänıke mert bolyp, köldıŋ qasyndaǧy biık töbege jerlenıptı deidı. Jerdıŋ atauy osy oqiǧaǧa bailanysty deidı.
Esenälınıŋ ekınşı jamaǧaty osy Jänıkeden tuyp taraǧan balalary – İgımbet, Qūti, Möŋke, Eŋkei häm būlardan örgen ūrpaqtar keiın özderın «Jänıke-Aiumyz» dep atap ketken. Būl syqyldy esımı ruǧa ainalyp, genealogiialyq şejırege engen äiel adamdar qazaqta jiı kezdesedı...
Aŋyz äŋgımede aitylatyn köldı bala kezımızde talai kördık. Menıŋ auylym Basqūdyqtyŋ batys tūsynda edı. Jetı şaqyrym. Döp-döŋgelek, suy aşy, ana şetı men myna şetı at şaptyrym-tūǧyn. Ainala qūraq ösıp, jaǧasy jap-jasyl bop tūratyn būryndary. Köktemde qardyŋ suymen tolyǧyp, betınde tolqyn oinap, kökpeŋbek tüske enetın. Jabaiy qazdar qiqulap ūşyp, qonyp jatatyn-dy...
Jänıke jerlengen delınetın töbe osy aşy köldıŋ, iaǧni, sordyŋ şyǧys jaǧynda, ondaǧy zirattar jermen jeksen bolǧan. Qūlpytastardyŋ şaşylǧan bıren-saran synyqtary ǧana kezdesedı...
Zeinep Ybyraiqyzy Jänıke jaily mynadai äŋgımenı jäne baiandaǧan-tyn bızge: «1987 jyly sauda jasap qyrǧa bardyq. Ärı äskerden kelgen ūlymnyŋ toiyna kerek dünielerdı ızdep şyqqanmyn-dy. Qasymyzda Bılısbaidyŋ Eleusızı degen de boldy. Aŋşylardyŋ mekemesınde ısteidı-au deiım, sonda bırdeŋe. Toqpaqqa jien edı. Aiulardy körse qaljyŋdasa ketetın naǧaşylarym dep. Sonan JÄNIKE degen jerge keldık. Basqūdyq aulynyŋ tūsynda eken. Jaqyn. Osy jerdegı qoişynyŋ üiınıŋ janyna aialdap, maşinadan tüstık. Dobal-Syrym Poluşek aǧaidyŋ äielın, Janşa jeŋgemızdı körıp, şūrqyrasyp qaldyq. Jaqyndyǧy bar eken būl üige. Sonan äŋgımelesıp, säl kıdırdık. Sonda bır egde kısı: «Aiu bolsaŋdar bılesıŋder me, anau töbenıŋ basynda JÄNIKE äjelerıŋ jatyr, ziraty sonda» dedı iegımen nūsqap. Jas edık, män bere qoimadyq. Azdan soŋ öz şaruamyzdy maŋyzdy sanap, ärı qarai jürıp kettık...».
«JÄNIKE» atauy 1912 jylǧy derekterde saqtalǧan, aiǧaq bereiık, bylai delıngen onda: «Amankulskaia vol. 1-i Aul. İmena aksakalov.
1. Turaş Kaşkynbaev r. İrgiz. (qysqy mekenı.-B.K.)
2. Kojamurat Tulesov toje (r. İrgiz.-B.K.)
3. Bekbergen Kutebaev toje (r. İrgiz.-B.K.)
4. Ermekbai Sazanbaev toje (r. İrgiz.-B.K.)
5. Bozşa Aijarykov tojem(r. İrgiz.-B.K.)».
Osy derekte būl aqsaqaldardyŋ jaz jailaularyn büi dep atap körsetedı: «Tşybai (dūrysy Tyştybai.-B.K.), Kalkambai, Kyz, Kyr-kuduk, JANİKE, 200 v.».
Taǧy da aiǧaq bereiık, bylai taŋbalanǧan: «Amankulskaia vol. II-i Aul. İmena aksakalov.
İmandos Masakov Sar-uzek, Sasyk-kul, Kum-utkel (qysqy mekenı-B.K.).
Ongarbai Dautbaev Sasyk-kul i Aşikul (qysqy mekenı-B.K.).
Nazik Tanatarov toje (Sasyk-kul i Aşikul, qysqy mekenı-B.K.).
Bıisenbai Başpenev r. İrgiz (qysqy mekenı-B.K.).
Kosum Majikov Tuma (qysqy mekenı, qazırgı Äiteke bi audany Tūmabūlaq auyldyq okrugınıŋ ortalyǧy.-B.K.).
Sundet Uakbaev Şybyndy-kul (qysqy mekenı-B.K.)».
Keltırılıp otyrǧan derekközde Sündet Uaqbaevtyŋ jazǧy mal jaiylymy «Kos-kul i Kaz-kyrylgan, 9-12 v.» deidı, al qalǧandarynyŋ jailaularyn «Kara-sor, Maiemer, JANİKE, Karabas, 150 v.» dep atap körsetken (Qaraŋyz: Materialy po kirgizskomu zemlepolzovanıiu, sobrannye i razrabotnye staticheskoi partıei Turaisko-Uralskago pereselencheskago raiona. İrgizskii uezd. Orenburg. Tipografıia. Ö. Iаkovleva. 1912).
Mınekei, barşamyz kuä boldyq, aŋyzdaǧy saǧymdanyp, būldyr tartqan oqiǧalar aiǧaqqa tartylǧan derektermen üilesıp, Jänıkege qatysty şyndyqtyŋ elesın beretındei. Äitse de mūnyŋ naqty aqiqaty Allaǧa aian!
11. AIý MEN SYRYM ESIMDERINIŊ JŪPTALYP ATALU SEBEBI
Älgınde Iа. Gaverdovskiidıŋ özınıŋ «Dnevnye zapiski v Stepi kirgiz-kaisakskoi v1803-m i 1804-m gg.» degen jazbasynda Şömekei ruynyŋ aqsaqaldarynyŋ aituymen: «Potomstvo Chumekeia jilo zdes v krainei bednosti do glavnogo starşiny AIýSYRYMA. Pod nachalstvom koego ono snova usililos i pokorilo sebe okrestnosti reki Sarasu s vladeniem Turkestanskim», – dep taŋbalap ketken deregın kuälıkke keltırdık.
Qolymyzdaǧy ata tek şejıresı nūsqalarynyŋ basymynda: «Şömekeiden – Toqa, Könek, Aspan, Bozǧūl taraidy. Aspannyŋ bır balasy – Esımbet. Esımbetten – Būǧanai. Būǧanaidan – Aiu men Syrym tuady», – dep körsetılgen.
Osy adamdardyŋ şyqqan tegın keibıreuler bylai būrmalap, örgızıp jür: Esımbetūly Būǧanaidan – Syrym men Baiqondy tuady deidı. Sonsoŋ Baiqondydan – Ötemıs, Qydyrälı, Esenälı taraidy. Esenälıden – Aiu, Süiır deidı kındıgın özderı kesıp, etekterıne özderı salyp alǧandai des bermei özeurep. Tük qisyny joq sandyraq!
Şömekei ruynyŋ qarttary 1803 jyly orys ofiserı Gaverdovskiige Syrymdy odan üş ata keiın tuǧan şöpşek bauyryna ne sebepten qosarlap aityp jazdyrtqan onda «Baiqondy-Syrym» demei «Aiu-Syrym» dep, onyŋ Baiqondymen bırge tuǧany ras bolsa, bırneşe buyndy attap ötıp?!
Arǧy zamanǧa bızden görı bır taban jaqyn, şamamen XVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda düniege kelgen Şömekei ruynyŋ qarttary tük bılmeidı eken, bılgışter būlardan ekı jüz jyl keiın tuǧan bozbastar eken sonda!
Taǧy da aiǧaq bereiık şejıre «bılgışterıne». Iа. Gaverdovskii jazbasynyŋ jäne bır tūsynda «Chumekei – kuit i AIý-SYRYM – 4 udela, do 5000 semei. Upravliaiut Serdali-bii i Rak-bi» dep tüzgen.
Qaitalap nazarǧa ūsynaiyq, Jaman Telqara özenı janyndaǧy töbege jerlengen Siqymūly Tästenbekke qoiylǧan qūlpytastaǧy: «Şömekei ruy Aspan AIý SYRYM TAIPASY Qūti Myrzaǧūl Tästenbek Syiqym balasy ofat boldy 48 jasynda 1832 jylda», – dep arap ärıpterımen jazǧan mälımetterde de Syrymnyŋ esımı qalys qaldyrylmai Aiumen qatar tüsırılgen.
Siqymūly Tästenbekke qoiylǧan osy tas belgıden keiın, jüz qyryq jyldan soŋ sovet ökımetı kezınde ornatylǧan Yrǧyz öŋırındegı qūlpytasqa da kirillisa ärıpterımen bylai dep jazylǧan: «Ruy AIý SYRYM Jūmaǧūlūly Qonys 1897 jyly tuyp 1972 jyly qaitys boldy. Qūlyptas qoiuşy balasy Quanyş» (7-SURET: Qonystyŋ qūlpytasy).
Mūnda da «Aiu Syrym» bırge taŋbalanǧan.
Aiu men Syrymnyŋ bır äke, bır şeşeden tuǧandyǧynan, tatu bop ırgesı ajyramai tırşılık keşkendıgınen – esımderınıŋ ylǧi jūptasyp ataluynyŋ sebebı. Mūny älı de däleldei tüseiık ūqsas jaittarmen.
Düiım jūrtqa tanys «Tıleu-Qabaq» degen än bar. Būlar – Şektıden şyqqan aǧaiyndy adamdar. Keiın esımderı ru attaryna ainalǧan. Keiıpkerlerı – apaly-sıŋılı qyzdarǧa qatysty bolǧandyqtan «Aiman-Şolpan» atalǧan qissa küllı qazaqqa belgılı. «Mūŋlyq-Zarlyq» eposynyŋ atauy da bırge tuǧan ūl men qyzǧa tıkelei bailanysty.
Aiu men Syrym esımderınıŋ älı künge jūptalyp ataluy da – olardyŋ osylar syqyldy bır äkeden örgendıgınen, el ışınde bedel-abyroiǧa qatar jürıp ie bolǧandyǧynan ekenı aŋdalady...
Jä, jaqsy. Mūny osy jerden qaiyraiyq.
Esımbet nemeresı, Būǧanai balasy Aiudan örgen ūrpaqtardy joǧaryda sözdıŋ retıne qarai kuälıkke tartyp, taratyp öttık. Endı Syrym ūrpaqtaryna da säl ǧana kıdırıp öteiık.
Būǧanaiūly Syrymnan toǧyz bala taraidy, bäibışesınen – Aldiiar, Dobal, Qūrman, Qūrtqa, Baljan tuǧan, al kışı äielınen – Qaraşa, Būldyrman, Qosqūlaq, Kenjebaidy körgen. Būl törteuın el «Kışı enemnıŋ Syrymy» dep atap ketken. Qazırgı aityluy «Kışı enem Syrym».
Osyndaǧy Syrymūly Qūrman – segızınşı babam-dy...
12. SÖZ SOŊY
Yrǧyz (Jarmola) töŋıregındegı «Qūti kölı» atauynyŋ, basqa da mikrotoponimderdıŋ tarihyn şama-şarqymyzşa baiandap şyqtyq. Zerdelegen taqyrybymyz XIX ǧasyrdaǧy, tıptı odan ärırekte ǧūmyr keşken adamdarǧa qatysty bolǧandyqtan özge de mälımettermen qatar rulyq şejırenı de qoldanuǧa tura keldı. Aşyp, däleldeu üşın. Bükıl Şömekeidı taratyp şyǧudy maqsat etpedık. Bızge onyŋ asa qajetı de, mänı de joq.
Ölke şejıresı sovet ökımetı kezınde belgılı bolǧan tūlǧalarmen ǧana şektelmese kerek. Sözımızdıŋ basynda tılşı-ǧalym K. Ahanovtyŋ tūjyrymyn keltırıp ek, sonda onyŋ: «...toponimikalyq ataular talai ǧasyrlar boiy ömır süredı de, halyqtardyŋ erte zamandarda qai jerde qonys tepkenı, qai jaqqa qonys audarǧany nemese qai jerden kelıp qonystanǧany, etnikalyq toptardyŋ aralasuy, tarih boiynda halyqtardyŋ bır-bırımen qarym-qatynasy jäne t.b. köptegen jailar men qūbylystar turaly habar beredı», – dep aitqanyndai jer-su ataularyna da män berılse, köŋıl bölınse, olardan da tereŋde jatqan tarihty tanyp-bıluge bolady...
Sonymen Yrǧyz (Jarmola) öŋırınde Şömekei ruy Aspan taipasynyŋ Aiu atalyǧynan şyqqan QŪTİ degen adamnyŋ ömır sürgenın qūlpytasqa tüsken onyŋ esımı, XIX ǧasyrda kartada tüzılgen «OZ. KUTUI-DUN-KUL» (Qūtidyŋ kölı-B.K.) degen jazu häm odan örgen ūrpaqtary būltartpai däleldep tūr!
Ūşbu zertteuımızdı filologiia, tarih, geografiia, t.b. pänder boiynşa ölketanuǧa arnalǧan, etnografiiaǧa qatysty taqyryptarda paidalanuǧa bolady. Jäne mūnyŋ öŋır şejıresın tanyp-bılude özındık baǧyt-baǧdar beretınıne senımız nyq. Ǧylymi-köpşılık üşın de mänı bar...
Jä, jaqsy. Sözımızdı äzırge osy tūstan üze tūraiyq.
Börıbai KÄRTEN,
Aqtöbe qalasy.
