Qazırgı taŋda halyqtyŋ ailyq jalaqysyna qaraǧanda bereşek qaryzy köp, nesiesı joq adam kemde kem. Kölık, tūrmystyq tehnika, ūialy telefon, tamaqtyŋ özın nesiege alu üirenşıktı jaǧdaiǧa ainaldy. Tıptı toidyŋ özın nesie alyp jasaityndar bar. Būl ürdıs jaqsy emes. Adamdardyŋ ai saiyn alatyn jalaqysy qajettılıgın jappaidy, sol sebeptı adamdar ai saiynǧy ömır süru standartyn qajettı deŋgeide saqtau üşın nesiege jügınedı. Mäselen, qazırgı taŋda ailyǧy 100 myŋ teŋge bolyp, bıraq 500 myŋ teŋgenıŋ aifonyn ūstau sänge ainalǧan. Ūstauǧa bolmaidy demeimın, bolady tek smartfon qandai da bır tabys äkelse ǧana, bıraq eşqandai da tabys äkelmeitın bolsa nesiege aludyŋ qajetı joq. Smarfondardyŋ jyl saiyn jaŋa nūsqasy şyǧyp otyrady. Trendke ılesu mümkın emes. Odan da qarjyny sauatty jūmsap, maqsatty türde jinaǧan abzal. Al ol üşın qarjylyq sauattylyq kerek.
Qarjylyq sauattylyq degenımız – qarapaiym tılmen aitqanda qarjylyq tärtıp, iaǧni öz biudjetıŋdı basqara bılu. Qarjylyq sauattylyqtyŋ bastauy öz-özıŋe esep beru. Aqşany barynşa ünemdep, qarjylyq sauattylyqty arttyru. Sebebı būl - zaman talaby. Bız köp jaǧdaida basqa adamnyŋ aqşasyn sanap ketıp jatamyz. Al, basty nazar audaruymyz kerek jäit, bıreudıŋ aqşasy emes, öz kapitalymyz. Eŋ aldymen qaryzdarymyz bolsa solardan arylyp, odan soŋ ony qalai arttyrudyŋ joldaryn oilauymyz kerek, al onyŋ strategiialary bar.
Qarjylyq sauattylyqty arttyru strategiialaryna keletın bolsaq,eŋ aldymen kırıs pen şyǧysty sanap öz-özıŋe esep beru. Ekınşı strategiiasy bır dükendegı baǧany, basqa dükenmen salystyryp qarau, qai jerde arzan, qai jerde qymbat degen sekıldı, adam qanşa jerden bai bolsa da, baǧany baǧamdap eseptegen dūrys. Bırden bır jerden, bır zatty ala salmaǧan jön. Üşınşı kezekte qarjylyq qor – adam tapqan tabysynyŋ joq degende 10% jinap otyru kerek. Sonda ǧana qaryzǧa batpai, qarjysyn arttyratyn bolady. Osy tūsta oiyma HIH ǧasyrda ömır sürgen äigılı nemıs jazuşysy Bertold Averbahtyŋ: «Köp aqşa tabu – batyldyq, ony saqtap qalu – danalyq, al sauatty jūmsau - öner» degen sözı tüsıp tūr. Zer salyp oilansaq, tereŋ maǧynaly sözder.Qazır köp adamdar aqşanyŋ qaida ketıp qalǧanyn bılmei jatady, onyŋ barlyǧy osy qarjylyq sauattylyqqa kelıp tıreledı. Mūnyŋ mysaly, elımızde tūtynuşylyq nesie alu rekordtyq körsetkışke jetkendıgı. Oŋdy-soldy nesie alyp, ony tölei almai jürgender qanşama. Jalpy statistikaǧa säikes köp qazaqstandyq otbasylar kırıs pen şyǧysyn mūqiiat eseptep, jüielı jürgızbeidı. Azamattarymyz qarjylyq jaǧynan kelgende sauatsyz. Qarjylyq sauatsyzdyqtyŋ saldary qandai nätiejelerge äkeletını belgılı. Bırı esepsız nesie men mikro qaryzdar alyp, tölei almai qalyp jatsa, endı bırı jiǧan-tergenın piramidaǧa salyp aldanyp qalyp otyr. Qarjylyq sauatsyzdyq otbasyndaǧy kikıljıŋderge, tıptı otbasylardyŋ qūlauyna da sebep bolyp otyr.
Qarjylyq sauatsyz qoǧamdaǧy özektı mäselelerınıŋ bırı, qarjylyq piramidalar. Būl oŋai jolmen aqşa tapqysy keletın adamdardyŋ ailasy, käsıbı. Piramida ekenın basynda aŋǧaru öte qiyn. Sebebı alaiaqtar investisiialyq piramidany uaqytqa qarai ikemdep, zaŋǧa qarai türlendırıp otyrady. Bıraq maqsat bıreu – köptı özınıŋ qūrǧaq uädesıne sendırıp, tazǧa otyrǧyzyp ketu. Piramidalyq ūiymdy anyqtaudyŋ bırden-bır joly, onda şaqyruşylardyŋ aitatyn sözderıne köŋıl bölu. Ädette piramidaǧa şaqyruşylar tegın saiahattar men oŋai aqşany ūsynady. Qatarǧa qosylǧan är adamǧa auqymdy jobalar jaily baiandap, ūşy-qiyry joq syilyqtar bolatynyna sendıredı.Sonymen qatar, belgılı bır mölşerde jarna saludy, kompaniiaǧa adam tartudy sūraidy. Salǧan qarjy köp ūzamai bırneşe eselep qaitatynyn uäde etedı. Keiınen basqa adamdardy sendıru üşın, aldyŋǧy tırkelgen adamdarǧa belgılı bır paiyz beredı. Osylaişa qolyna eŋbeksız qarjy tigen adam, ainalasyndaǧy dos-jaran, aǧaiyn tuysqa būl kompaniiany jarnamalap, artynan qosyluǧa şaqyra bastaidy. Közben körgenıne sendırıp, olarǧa da osylai jeŋıl qarjy tabuǧa bolatynyn, tek artynan adam tırkese jetkılıktı ekenın baiandaidy. Bırı üi alamyn, endı bırı kölık alamyn dep otyrǧan qarjysyn ailakerlerdıŋ qoryna salady. Al endı bırı nesie alyp beredı. Oŋai aqşaǧa kenelemın dep jürgende alaiaqqa aldanyp, aǧaiyn arasyna jık tüsedı. Qazırgı taŋda keŋınen taralǧan taǧy bır mäsele ol- adamdardyŋ joǧary üstemege qaramastan, tegın ülestırıp jatqandai nesiege üiır boluy. Damyǧan elder täjırbiesıne qaraityn bolsaq, nesiege jūmsalatyn qarajattyŋ kölemı 20 paiyzdan aspaidy eken. Bızde osyǧan üirenuımız kerek. Bankke baryp, nesie räsımdep jatqanda ailyq tabysqa ötırık somany körsetudı doǧaru qajet. Qaryzdy alu bar, ony erteŋ qaitaru bar. Aqşany aqylmen jūmsaudy üirenıp, qūndylyǧymyzǧa ainaldyruymyz kerek. Dükenge barmas būryn, alatyn zattardyŋ tızımın jasap, ketetın şyǧyndardy eseptep şyǧu kerek. Ketken şyǧyndardy eseptep nemese arnaiy kıtpaşa arnap jazyp otyrǧan dūrys. Sol kezde qarjyŋyzdyŋ qaida ketkenın baqylau oŋai bolady. Ai soŋynda jazǧan kıtapşaǧa nazar salyp, artyq şyǧyndardy körıp, aqşa ūstaudaǧy öz kemşılıktı baiqauǧa bolady. Dükennen qalǧan tiyndardy kez-kelgen jerge qaldyra bermeŋız, tiynnan da aqşa qūralady. Ūsaq tiyndardy jinaudy ädetke ainaldyru kerek. Künderdıŋ künınde aqşanyzdyŋ qalai köbeigenın özıŋızde baiqamai qalasyz. Maqalamdy äigılı amerikandyq biznesmen Robert Kiiosakidyŋ mynadai sözımen aiaqtaǧym kelıp otyr: «Bai bolǧyŋ kelse, qarjylyq sauatty bol!»
Qūralai IZBASAROVA
