Osy künı qoǧamdaǧy eŋ näzık taqyryptyŋ bırı – Paternalistık jäne masyldyq köŋıl-küidı azaitu. Özın atalǧan sanatqa jatqyzatyndar būl ataudy asa jaqtyrmasa kerek kerı bailanys naşar örbidı.
Bıraq, kün ötken saiyn būl sanat sapyn tolyqtyruşylar köbeiıp keledı. Atalǧan jait, memleket basşysyn da bei-jai qaldyrmauy köp jaitty aŋǧartsa kerek. Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev ötken 2021 jylǧy «Halyq bırlıgı jäne jüielı reformalar – el örkendeuınıŋ berık negızı» atty joldauynda būl taqyrypqa jeke toqtalyp öttı.
«Qoǧamda paternalistık köŋıl-küi jäne äleumettık masyldyq ürdısı beleŋ aldy. El ışınde äleumettık baǧdarlamalardy jeke müddesıne paidalanatyndar az emes. Ondai adamdar kez kelgen örkeniettı eldegı siiaqty zaŋnyŋ jäne bükıl qoǧamnyŋ aldynda jauap beruı kerek» degen edı memleket basşysy. Odan berı ne özgerdı? Qoǧamnyŋ kei sanatyndaǧy azamattardy masyldyq psihologiiadan aryltu tetıkterı qandai? Bügıngı maqalada osy taqyrypty süzgıden ötkızıp, talqyǧa salamyz.
Prezident joldauynan soŋ ıle-şala sūhbat bergen sol kezdegı Qazaqstan Prezidentı äkımşılıgı jetekşısınıŋ bırınşı orynbasary Däuren Abaev «Bızde mektep bıtırgen soŋ memlekettıŋ nazaryna ılınbei qalatyn jastar bar. Olar mekteptı naşar oqyǧandyqtan joǧarǧy oqu ornyna tüse almaidy. Joǧary bılımı, täjıribesı bolmaǧandyqtan olardy jūmysqa almaidy. Olar ne ısteidı? Qylmysqa barady ia masyl bolady» degen edı. Būl söz bıraz jastyŋ qytyǧyna tidı. Jalpy, köp közıne körınbese de respublikalyq jäne jergılıktı biudjet qarjysynan masyldyq köŋıl-küidı azaituǧa az bolsa da qarjy bölınedı. Memleket basşysy synǧa alyp otyrǧan jait sol qarjynyŋ dūrys igerılmeuı. Jūmyssyzdyqty azaitu üşın türlı oqu oryndary jeŋıldetılgen, tıptı, biudjettık baǧdarlamalar arqyly maman daiyndaidy. Jūmyspen de qamtylady. Būl ıstı jüzege asyru barysynda jergılıktı äkımdıktıŋ jüktemesı eselep artady.
Mäselen, boljamdy türde mäselenıŋ tüiının tarqatyp körelık. Masyldyq köŋıl-küige äser etu üşın atalǧan sanatqa jatatyndar jiı şoǧyrlanǧan audandardan, oblys emes, audandardan jūmys bastaǧan jön. Sonda ǧana jalpylama derekterden, kömek beruden säl de bolsa arylyp, jalqyǧa köşemız. Jūmys körıne bastaidy. Nätijelı ıstı körgen özge azamattar özderı keletın därejege jetu kerek. Ol qalai deseŋız, memleketten berılıp jatqan äleumettık kömekterdı qoljetımdı etıp, sol boiynşa psihologiialyq «şabuyl» jasaǧan dūrys. Būl salany zerttep jürgen azamattar, memleket kömegımen masyldyq köŋıl-küidı tübegeilı bolmasa da aitarlyqtai deŋgeide jeŋuge bolatynyn aitady. Olardy jetektep oquyna tüsırıp, jūmysyna kırgızıp, bylaişa aitqanda, balyq ūstap bermei, qolyna qarmaq ūstatqanda ǧana qimyldai bastaidy.
«Qazaqstan – äleumettık memleket. Sondyqtan, qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan azamattarǧa jan-jaqty kömek körsetu – basty mındetterdıŋ bırı. Al, kömekke şynymen mūqtaj jandar, ökınışke qarai, äleumettık qoldau şaralarynan tys qalyp jatyr. Ärine, bızdıŋ elımızdıŋ mümkındıkterı zor, bıraq onyŋ da şegı bar. Eŋ bastysy, äleumettık jeŋıldıkke ie bolsam degen orynsyz piǧyl adamdy öz eŋbegımen tabys tabu qabıletınen aiyrady. Mūndai jaǧymsyz ömır salty ūrpaq tärbiesıne qazırdıŋ özınde kerı äser ete bastady. Sondyqtan, bızge tübegeilı özgerıs kerek. Zaŋ da, qoǧam da, adamdardyŋ sana-sezımı de özgeruge tiıs» – degen Memleket basşysy tiıstı azamattarǧa arnaiy tapsyrma bergen edı. Iаǧni, jaŋadan jazylyp jatqan Äleumettık kodekste joǧaryda aitylǧan nemese sol ıspettı mäseleler şeşımı maişammen qaraluy kerek.
Endı, oŋtüstık astanadaǧy jūmyssyz jastar mäselesıne oiyssaq. Olardyŋ sanyn qysqartu jūmystary qarqyndy jürıp jatyr. Qaladaǧy jastardyŋ 6,3 paiyzy, iaǧni, 27,7 myŋy NEET sanatyna jatady. Būl resmi derektı Almaty qalasy qoǧamdyq damu basqarmasynyŋ «Monitoring jäne taldau ortalyǧy» jariialady. Bır qyzyǧy, atalǧan jastyŋ 57 paiyzy sauattyq, oqyǧan azamattar. Al, qalǧan 11,9 myŋ azamattyŋ qolynda bılım deŋgeiı jaily qūjat joq. Qalalyq äkımdık 6,3 paiyzdy 2025 jylǧa deiın 4,5 paiyzǧa qysqartudy josparlap otyrǧan körınedı. Ol üşın jūmysqa ornalastyrudyŋ tyŋ tetıgın qoldanyp, qaita oqyp aluǧa mümkınık berılmek. Odan basqa, qarjylyq sauattylyqty arttyru, käsıpkerlıktı üiretu syndy tetıkter qoldanylmaq eken.
Qala basşylyǧy masyldyq köŋıl küidı azaityp, NEET sanatyndaǧy azamattarǧa qolaily orta jaratu üşın 2025 jylǧa deiın jospar äzırlegen. Mäselen jyl saiyn 1 myŋnan astam mädeni, sporttyq, volonterlyq şaralar ūiymdastyru arqyly qorşaǧan ortaǧa jaqsy köŋıl küi syilau da baǧdarlamanyŋ bır baǧyty. Osy küngı eŋ ülken mäselenıŋ bırı baspana bolsa, 12 myŋ jatyn oryndyq jataqhana äzırlenedı. Sondai-aq, jaldamaly 9 myŋ 150 päter beru qarastyrylǧan. Odan tys «Almaty jastary» baǧdarlamasy arqyly 3 myŋ jeŋıldetılgen ipotekialyq nesie beru josparlanyp otyr. Bügınde Almaty qalasynda üi kezegınde 20 myŋnan astam jas azamat tūrsa, 2025 jyldyŋ soŋynda 12 myŋ 150 adam üilı bolyp, tızım edäuır qysqarady.
Ärbır besınşı qazaqstandyq jas azamat jūmyssyz degen derek bar. Būl öz kezegınde NEET sanatyna jatqyzylady. Almatyda oquyn aiaqtap, diplom alǧan mamannyŋ 80 paiyzy qalyp qoiady. Onyŋ ışınde 12 myŋy jūmys taba almai sarsaŋǧa tüsedı. Derekterge süiensek, 52,3 paiyz jas maman tabylǧan jūmystyŋ jalaqysyn az körıp kırmei qoiady. Taǧy 20 paiyzynyŋ şet memleketke jūmysqa ketuge qūlqy bar. Eŋ aianyştysy 28,4 paiyz maman ǧana Joǧary oqu ornyna öz qalauymen tüsken. Derekterdı tızsek osylai kete berer türı bar. Aitpaǧymyz, masyldyq köŋıl-küidı azaitu üşın talai ıs atqarylyp jatyr.
«Adyrna» ūlttyq portaly
