Qazaq dalasynda Stalindık däuırde quǧyn sürgın jürmegen oblys, atu-asu ıske aspaǧan aimaq joq bolar. Tūtas el ülken jazalau lagerıne ainaldy. Memleket milliondaǧan adamnyŋ türmesı boldy. Är adamnyŋ jüregınde ürei men qorqynyş bar edı. Är oblystyŋ tarihyna jeke toqtalsaq, sol zūlmat jyldardyŋ suyq yzǧaryn, qandy jylnamalary men ızderın köruge bolady. Täuelsızdıktı qalpyna keltırgennen keiın, būl mäselenı zertteu ıske asuda. Eŋ aldymen jazyqsyz quǧyndalǧandardy aqtau, olar jaily ūmytylmas estelıkterdı qaldyru maŋyzdy.
1921-1954 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda jüz mynan astam adam sottalyp, onyŋ jiyrma bes mynan astamy ölım jazasyna kesılıp, atyldy. Qostanai oblysy mūrajaiynyŋ basşysy Nazira Symbaliuktıŋ aituynşa, departamenttıŋ arnaiy memlekettık mūraǧatynda 4349 adam jazyqsyz aiyptalyp, zaŋsyz sottalyp ketkenı jaily jazylǧan. Keiın aqtalǧan qylmystyq ıster jaily da aqparattar bar. Qostanai oblysynda 1251 adam nemese quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ jalpy sanynyŋ 30 paiyzdan astamy ölım jazasyna kesılgen. Oblys boiynşa aiypty dep tabylǧan är üşınşı adam eŋ auyr jaza türıne, iaǧni atu jazasyna kesılgen. Būl ärine sūmdyq körsetkış.
«Äielder de sottaldy jäne atyldy. 24 monah äiel atyldy, olardyŋ jalǧyz kınäsı - Qūdaiǧa sengen», - deidı Nazira Symbaliuk. Jalpy, mūsylmandar da, pravoslavie dınbasylary da özderınıŋ senımderın ūstanǧany üşın, tıptı bilık tarapynan tyiym salynǧan jaǧdaida da dıni räsımderdı oryndauǧa qūştarlyǧy üşın sottaldy. 1937 jyly saiasi quǧyn-sürgınnıŋ şaryqtau şegınde mūndai ıster boiynşa sottalǧandardyŋ köpşılıgı ölım jazasyna kesıldı. Sol kezeŋde KSRO boiynşa jappai dınge qarsy nauqan jürıp jatty. Şırkeuler men meşıtterdı qiratu, sürıp tastau jäne qūlatu ıske asty. Dın oryndaryn saiasi nysandarǧa ainaldyrdy, köp jaǧdaida mal ūstaityn qora ne astyq saqtaityn qoima ettı.
Zaŋsyz quǧyn-sürgınge ūşyraǧandarǧa qatysty qylmystyq ısterdıŋ eŋ köp bölıgı RKFSR Qylmystyq kodeksınıŋ antisovettık ügıt-nasihat üşın jauapkerşılıktı qarastyratyn 58-baby boiynşa qozǧalǧan. Būl bapqa säikes, adamdar tıptı kündelıktı äŋgımelerı üşın sottady. Repressiianyŋ şaryqtau şegı 1937-1938 jyldary boldy. Qostanai oblysynda būl kezeŋ eŋ auyr jazalaularmen sipattalady. Barlyq jastaǧy azamattar quǧyn-sürgınge ūşyrady desek te bolady.
Qostanaida jazyqsyz quǧyndalǧandardy aqtau boiynşa komissiia yzu-qyzu jūmys jasap jatyr. Arnaiy monografiialar äzırlenıp, maqalalar jazyluda. «Alau aqparattyq portalynda» şyqqan maqalada Qostanailyq tarihşylar şyǧarǧan monografiiada bilerdıŋ, bai manaptardyŋ mülkın tärkıleu, 1929 jylǧy Batpaqqara köterılısı jäne jer audarylǧan halyqtar turaly materialdar qamtylǧan. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiia oblysta ötken jyly öz jūmysyn bastady. Onyŋ qūramynda ǧalymdar men qoǧam qairatkerlerı bar. Körıp tūrǧanymyzdai, komissiia 1929 jylǧy köterılısterdı de qamtyp otyr. Būl öte maŋyzdy. Sebebı quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau degen sätte, qoǧamnyŋ oiyna bırden 1937-38 jyldyŋ qūrbandary keledı. Alaida tärkıleu jyldary bastalǧan sätte talai qazaq jazyqsyz sottalyp, talai jan zaŋsyz atylyp kettı. Atyşuly üştık Üş jüzdıŋ balasyn qyrǧynǧa saldy. Aşarşylyq jyldary san köterılıs boldy. Belgılısı 372, belgısızı odan da köp. Tärkıleuge qarsy būrq ete qalǧan Batpaqqara köterılısı sol būlqynystardyŋ basy bolatyn. Jüzdegen adam atylyp, jüzdegen adam sottaldy. Ūzaq jylǧa Sıbırge jer audaryldy. Olardy aqtau ata-baba aldyndaǧy boryşymyz ekenı anyq.
Komissiia müşelerınıŋ bırı – tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qostanai öŋırlık universitetınıŋ oqytuşysy Älıbek Tabuldenov. Jer audarylǧan halyqtardyŋ taǧdyryn zerttegen toptyŋ jetekşısı. Qostanai oblysyna repressiia jyldary san türlı ūlt ökılderı jer audarylǧan bolatyn. Älıbek Tabuldenov jūmystyŋ tynymsyz bolǧanyn aitady: «Bızdıŋ jūmys tobymyz tıkelei Statistika jäne arnaiy esepke alu departamentınde jūmys ıstedı. Sol saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdardyŋ jeke ısterın, olarǧa aşylǧan jeke aiyptau kartalaryn zerttedık. Eger sifrlyq derekter turaly aitatyn bolsaq, resmi derekterge süiensek, būl arnaiy mūraǧatta 34 843 ıs pen 66 940 jeke aiyptau kartasy ornalasyp, tügendeletının aitqym keledı», - deidı ol.
Qūjattarmen jūmys ısteu, olardyŋ räsımdeu ärine köp uaqytty alady. Älıbek Tabuldenovtıŋ aituynşa, qūjattardy aqtara otyryp, būryn beimälım bolǧan jaittar aşylǧan. Tarihşylar toby 1941 jyly tamyzda Ūly Otan soǧysy qyzǧan şaǧynda Qostanai oblysy aumaǧyna jer audarylǧan nemıs halqy tolyqtai jer audaruǧa ūşyraǧan arnaiy qonys audaruşylardyŋ jeke ısterın zerttegen. Tarihşylar olardyŋ jeke ısterın mūqiiat zerttep, qaraǧan.
«Qostanai oblysy aumaǧyna jer audarylǧan Buharin kelınınıŋ osynda qonystanǧanyn qūjattardan kezdestırdım. Buharin ol kezde Stalinnıŋ eŋ jaqyn serıkterınıŋ, eŋ jaqyn dostarynyŋ bırı boldy. Al ol quǧyn-sürgınge ūşyraǧannan keiın onyŋ barlyq tuystary jer audaryldy. Äielı men balalary Qostanai oblysyna tūruǧa jıberıldı», – deidı Älıbek Tabuldenov.
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiianyŋ jūmysy jalǧasuda. Tarihşylar taǧy da öŋırlerge baryp, mūraǧattardy qaita zerttemek. Älıbek Tabuldenovtıŋ aituynşa, jyl ışınde zaŋsyz quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ tızımı 311 adamǧa tolyqty. Jalpy, Qostanai oblysynda quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ sany öte köp. Būl körsetkış 7 myŋ adamǧa jetedı, onyŋ 3 myŋy atylǧan. Būl belgılısı. Arhivten belgısız qūjattar da tabyluy mümkın.
Qostanai oblysy boiynşa komissiia jūmysy qarqyndy jürude. Är oblys boiynşa jazyqsyzdardy aqtau prosesı toqtaǧan emes. Būl jūmystardy nätijelı aiaqtau keleşek ūrpaq pen ötken tarih aldyndaǧy Alaş balasynyŋ asyl mındetı, boryşy men qasiettı paryzy.
«Adyrna» ūlttyq portaly
