Orys otarşyldary qol astyndaǧy halyqtardyŋ mädenietın jabaiy, tūrpaiy dep baǧalap qana qoimai, olarǧa öz ädep-ǧūryptaryn, tılın, hristian pravoslavielık konfessiiasynda da küştep engızgısı kelgenı anyq. Orystyŋ dala komissiiasyna qıruşı zertteuşılerı «qazaqtardyŋ dınınde mūsylmandyǧynan mäjusilyǧy mol, pravoslavie şırkeuıne kırgızuge ümıt bar» - dep oilaǧanymen qatty qatelesken, sebebı öz dının satuşylar sany mardymdy bolmaǧanyn köremız. Degenmen ärtürlı aila-şarǧymen, ekonomikalyq, ideologiialyq tetıkter arqyly pravoslavienıŋ basym boluyn qarastyrǧan. Mysaly medrese-mektepterde orys tılı mındettı dep eseptelıp, şırkeulerdı mektepterge yqpaldy etıp qoidy. «1870 jyly nauryz aiynyŋ 26-synda qabyldanǧan ükımettıŋ «būratana» halyqtar arasynda sauattylyqty aşu turaly arnaiy erejesınde meşıtterdıŋ janynda aşylǧan mektepterde orys tılın oqytu mındettı dep tanyldy.» (J.Q. Qasymbaev. «Qazaqstan tarihy» Almaty. Rauan. 1997.) Dın jolyndaǧy jasalyp jatqan köpe-körneu qiianat, ar-ūjdan bostandyǧy aiasy taryluy qazaq halqynyŋ qajyr-qairatyn dıni tanymyn qorǧauǧa baǧyttap, qarsylyq belsendılıgın arttyrdy, öz dının qoldaǧan tūtastai aksiialar körınıs berdı. Nauan hazret (N.Talasov), Şaike molda (Ş. Qosşyǧūlov), Qūsaiyn işan (H. Bekişev) jäne de basqa dıni qairatkerler öz dının petisiialar jazyp qūqyqtyŋ auqymda belsendı türde qorǧai bastady. Qarsy äreketterdıŋ qandai bolǧandyǧyn A.Baitūrsynovtyŋ «Osy küngı sottyŋ tärtıbındegı kemşılıkter» atty maqalasyndaǧy «...narodnyi sotta ekı atşyǧa ehudi (būqar jebıreiı-avtor) bauyzdaǧan atty mūsylmanǧa satqany üşın ailyq abaqty kesken. Ekınşı bır sudia Qūlmaǧanbet degenge şırkeuge demeurın bergenı üşın ekı ai abaqty kesken.»- degen ükımder bar bolǧan joldarynan köruge bolady. («Aq jol» Almaty. Jalyn. 1991.) «Kirgizy vrajdebno smotriat na perehod svoih soplemennikov v hristianstvo i liş tolko pribejit k missioneru so stepi kirgiz dlia kreşeniia, kak totchas na ulisah poselka iavliaetsia vataga kirgizov, vsiudu ryskaiuşih, chtoby slovit bejavşego i umchat v stepi»-dep jazǧan İ. Beliaev atty orys missionerlerınıŋ bırı. 1905 jyldyŋ mausymynda Ministrler komitetınıŋ töraǧasy graf M. Iý. Vittege joldanǧan Jetısu oblysy qazaqtary men qyrǧyzdarynyŋ 11 tarmaqtan tūratyn perisiiasynyŋ 6 tarmaǧy dın mäselesıne arnaldy.. Onda ısterdıŋ şariǧat boiynşa qarastyryluy talap etıldı. Dının satqan zänädıkter (neofitter) qazaq qauymnan tys dep eseptelıp, adat (ǧūryptyq qūqyq) jolymen qudalanǧan, tuystyq (ummelık) qatynastardan şyǧarylyp ölse qūny sūrausyz dep eseptelgen. Mūsylman qauymynyŋ dıni basşylary orys ükımetı tek äkımşılık bilık jürgızu üşın ǧana emes, sonymen qatar islamdy tyqsyra ruhani bilıkke de ie bolu üşın kelgenın anyq tüsındı. Oqyǧandar qatarynda da dıni hälge alandauşylyq oryn aldy. M. Dulatūlynyŋ mūrasyn zerteuşıler de ataqty «Oian, qazaq»-taǧy «Jer kettı, dın naşarlap, Häl haram bop» joldarynda aqynnyŋ dın taǧdyryŋa alaŋdauşylyǧy bolǧanyn basyp aitady.
Köterılıstıŋ qai uaqytta bastalǧany turaly bıryŋǧai pıkır joq jäne de qalyŋ būqara beiqūt jatty deu qate pıkır. Jarlyq şyǧatyn 1916 jyldyŋ 25 mausymyna deiın-aq orys ökımetıne qarsy Fergana jazyǧynda tolqular boldy dep esepteledı, sebebı Türkıstan ölkesınıŋ bai-manaptary, ırı saudagerlerı sol jyldyŋ säuır-mamyrynda-aq Petrograd baryp patşaǧa soǧys üşın qara jūmysqa adam aluǧa ötınış jasaǧan. Olardyŋ oiynşa «artyq auyzdar» men «artyq koldar» (qazır de gastarbaiter atymen şyǧarylyp otyrady) tynyştyqty būzuşylardyŋ ūiytqysy edı. Bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ ylaŋynan mūsylmandar älemınıŋ tozuy, qoǧamda qalyptasyp tūrǧan äleumettık-qūqyqtyq jaǧdaidy qalamaǧan dıni ūran şylauyna şalynǧan klerikaldy toptar orys bilıgıne qarsy ǧazauatqa şaqyrdy. Halyqtar arasyndaǧy janjaldardy şeber paidalanatyn şeteldık diversiialyq-barlau toptarynyŋ ızı endı dınşılder (keiınnen basmaşylar qozǧalysyna negız bolǧan naqyşbandiia tariqaty) arasynan tabyldy. Al patşa jarlyǧy 1916 jyldyŋ 28 mausymynda qazaq elıne jetkende tūtanǧaly tūrǧan dalany bırden narazylyq, azamattyq boiūsynbauşylyq jailady jäne jazalau şaralary bastalǧanda qarsylyqty köŋıl-küi lap ete tüstı. Äuelı Qytaimen şekaralas jatqan Semei oblysy, Türkıstan ölkesınıŋ uezd ben bolystyqtarynan bastau alyp el ışın tärtıpsızlık pen beibereketsızdık jailady, al ol öz kezegınde patşa ükımetınıŋ qytai apiynyna degen zärulıgın arttyrdy, sebebı qytailyq apiyn aǧyny azaidy, al apiyn soǧystaǧy jaralylarǧa asa qajet edı. Apiyn zärulıgın soǧys tūsynda Reseide engızılgen «suhoi zakon» arttyra tüstı, araqqa qatysty qatşylyq mäŋgıgen maskünemderdı esesın apiynnan aluǧa itermeledı. Osyǧan bailanysty Resei ükımetı şekaralyq aumaqta tötenşe jaǧdai engızdı. Ölke äkımşılıgı. qytailyq anarhiialyq «Geliao» partiiasy qaru-jaraqpen köterılısşılerdı qamtamasyz etıp jatyr dep joǧary jaqqa mälımdeme berıp, şu köterdı. Şynymen, osy jasyryn ūiymnyŋ üş müşesı 1915 jyly Jetısu oblysynda monarhiialyq rejimdı qūlatu jönınde ügıt jürgızgen. Qalyptasqan jaǧdaidy ūtymdy paidalanu oilastyrylyp «1916 jyly bolşevikter tapsyrmasy boiynşa Qyrymnan qazaq dalasyna jasyryn türde» Älıbi Jangeldin de keldı. (I. Dabaev. «Jangeldinnıŋ jūmbaq älemı»» Almaty. 2015.) Patşa ükımetı «köterılıs sebebın özınıŋ ıs-äreketınen ızdemei, «türık jäne german ügıtınen», olardyŋ «qazaq ışındegı agenterı» - ūlt ziialylarynyŋ saiasi belsendı bölıgınen jäne dın qyzmetkerlerınen kördı»-dep jazady M. Qoigeldiev. («Alaş qozǧalysy.» Almaty. Sanat.1995.)
Soǧystyŋ nätijesı düdämal bolyp tūrǧan 1916 jyldyŋ mamyr aiynda Ūlybritaniia men Fransiia astyrtyn kelıssözder arqyly ydyrai bastaǧan Osman imperiiasynyŋ mūrasyn bölısuge kırısedı. Otarşyldyqtyŋ jılıgın şaǧyp maiyn ışken köleŋkelı oiyn şeberlerı sanalatyn ekı el Resei Antantaǧa müşe bolyp odaq üşın qan tögıp jatsa da, «europalyq jandarm» atanyp örıkpegen köŋıldı orys patşasyn Ystanbūl men Bosfor būǧazynan dämelı dep kelıssözdı oǧan beimälım bolǧan jaǧdaida jürgızedı. Şyndyǧyna kelgende ony taqyrǧa otyrǧyzyp ketu amaly edı, solai boldy da. Söitıp, bırınşı düniejüzılık soǧysty jürgızıp jatqandardyŋ şyn mänındegı piǧyly da aşyldy - ol otarşyl memleketterdıŋ küiregelı tūrǧan Osman imperiiasyn şetınen kertıp, kemırıp bölıp alyp, mūnaily naryǧyna ie bolu amaly ǧana eken. Soǧysqa kilıkken alyp imperiialar soǧys şyrǧalaŋyna matalyp-maltyǧyp jatqanda türıkter «osmandar däuletınıŋ» daŋqyn qaita jaŋǧyrtar mümkındık kelıp tūr degen jaŋsaq eseppen Üştık Odaq jaǧynda soǧysqa kırısıp kettı jäne de jastürıkter jaŋa geosaiasi oiynynyŋ basyn bastady. Olar Osman däuletın jaŋǧyrtumen şektelmei barşa türık halyqtaryn bırıktıretın etnodıni bırlestık - Ūly Tūran memleketın qūratyn sät tudı dep te paiymdap qalady, bıraq oŋbai qateleskenderın tek keiınen bıldı. Astyrtyn jasalǧan Saiks-Piko kelısımı osmandar däuletınıŋ qaita däuırleuın kütpesten arabtardyŋ ūlt-azattyq qozǧalysyna türtkı berıp, ony bastap ta jıberdı, keiınnen arty dıni sipat alyp uahhabşylar men türık halifatşylarynyŋ küresıne ūlasty. Al äzırge, aǧylşyndardyŋ aqşasyna arbalǧan arabtar keşegı krest joryqtary kezderı men orta ǧasyrlarda dınnıŋ bırden-bır qūtqaruşylary men tıregı ǧana emes, sonymen bırge islam dınınıŋ etek jaiuy «qaharly türıkter qylyşy» arqasynda bolǧanyn ūmytyp türıkterdıŋ Hidjaz, Nedjd men Şam garnizondarynda qarausyz qalǧan jüzdegen örımdei jas sarbazdaryn qoişa bauyzdady. «Būl tura qūrban ait kezındegı qan şyǧaratyn räsımdı eske tüsıredı»-dep jazady keiınnen türık ūltşyly Qūsein Atsyz. 1916 jyly mūsylmandar älemınıŋ bedelınıŋ ketuı, Osman däuletınıŋ künınıŋ batuy jäne sūltan taǧynyŋ şaiqaluy basqa ölkede jatqan, türık sūltanyn älı de halifamyz dep tanityn mūsylmandardyŋ narazylyǧyn tuǧyzdy. Al Antanta äskerı Gallipolide būǧazdy baqylauda ūstady, al Kavkaz soǧysy barysynda orys äskelerınıŋ Erzūrymdy alyp Ystambūlǧa baratyn tura jolǧa şyǧuy osmandar däuırınıŋ jantäsılım sätı taiau ekenın aŋǧartty. Barlyq ielıkterınen aiyrylyp jūrdai bolyp otyrǧan osmanlylar Osman däuletın aman saqtap qalu ūlt qauıpsızdıgı dep jar salyp, bilık basyndaǧy jastürıkter endı islamǧa basa köŋıl böluge mäjbür boldy. Būryn olar europalyqtarşa dıni senımnıŋ azamattyq bilıkten bölınuın qalaǧan edı, būl keiınnen alaştyŋda baǧdarlamasyna engenın iını kelıp tūrǧanda aita ketken abzal. Olardyŋ pantürkılık jäne panislamdyq ideologiia tūjyrymdamasy qazaq dalasyna da jetıp, osynda ūlt-azattyq qozǧalystyŋ örısteuıne alǧyşart jasady deuge bolady.
Tarih sahnasyna qazaq atymen şyqqan halyq jaratylysynan mūsylman edı. Abai häkımge qatysty ötken ǧasyrdyŋ 80-şı jyldaryndaǧy «Jūldyz» jurnalynyŋ bır sanynda berılgen bır derekte qūla tüzde kezdeisoq kezdese ketken arǧy atasy men ūly naǧaşysynyŋ tömendegı bır amandasuy suretteledı. Osy sälemdesuden adamgerşılık bolmysqa, ūlttyq bıtım men mūsylmandyq keiıpke ne tän ne maŋyzdy ekennın anyq aŋǧaruǧa bolady:
Eskerusız qalmai aityla ketetın jäiıt - Jetısu, Aqmola, Torǧai öŋırlerındegı köterılıs basşylarynyŋ bülıkşı esebınde tūtqyndalyp ölım jazasyna kesıletının bılse de, abaqtyda otyrsa ne ölım jazasyna bara jatsa da bes bas namazynyŋ bıreuın de qaza qylmauy üşın jendetterden mūrsat sūrap, dındarlyq qalpyn joǧaltpauy. Būl jaǧdai köterılıstıŋ öne boiynda qazaq dalasynyŋ barlyq öŋırınde körınıs berdı. Amankeldı ömırınıŋ soŋǧy saǧaty jaqynyn sezgennen keiın qūmanmen su aldyryp, ǧūsyl qūiynyp, beiuaqyt bolsa da qūtpan namazyn oqyp ülgergen. Barlyq mazasyz ǧūmyryn azattyqqa arnap, basyn bäigege tıkken, dalanyŋ töl perzentı, qazaqtyŋ batyr ūldarynyŋ bırı Keikı Kökembaiūly da «şoqyndy» boludan bas tartyp qyzyldar jaǧyna ötpegen, sol Jaldama boiyndaǧy han sailanyp, sardar taǧaiyndalǧan, anttasyp-batalasqan dıni jön-josyqty, bätuälı (köterılısşıler qaruly küres turaly ūiǧarymdy mämle demei dıni ūǧymdy bätuä dep ataǧan) bilıkten özgege jürmei qaisarlyqpen qaza tapqan.
Ūlt-azattyq köterılıs qazan töŋkerısınen keiın uaqyt talabyna sai jaŋa satyǧa köterılmedı, köterılısşılerge yqpal etuşı, älemdık täjıribede qalyptasqan saiasi küres ädısterın igergen är toptaǧy ziialylar qūrǧan är türlı saiasi partiialar («Alaş», «Üş jüz» «Türkıstan federalister partiiasy») özara jaqyndaspai jetekşı ūiymdastyruşylyq ortalyǧyn qūru mümkındıgıne jetpedı. Qazaqstannyŋ är türlı aimaǧyndaǧy köterılıs oşaqtary bır ortalyqqa baǧynǧan bırtūtas ūlt-azattyq köterılıs därejesıne jete almady, oǧan jerşıldık jäne rulyq faktorlarynyŋ äserı emes, jerınıŋ şalǧailyǧy, halyqtyŋ är türlı äkımşılıkterge baǧyndyrylǧan bytyraŋqy ornalasuy kınälı. Ol kezderı rulyq instituttardyŋ ıs jüzınde basty funksiialary jūmys ıstemeitın kezeŋge jetken edı. Traibalizmdı kınälı qylu metodologiialyq tūrǧydan qate. Rulyq, öŋırlık, jüzdık müddeler joq ekenın Bekbolat Äşekeevtıŋ İsa Därkembaiūlynyŋ «Dar aldyndaǧy söz» atty dastanyndaǧy üzındıden köruge bolady:
Bekbolat aitqan sözı öler şaqta:
Dūǧai sälem tapsyram köp Dulatqa,
Aǧaiyn bırge tüǧan Şapyryşty,
Alban men sälem aitam Suan jaqqa,
Sälem de Orta jüzdıŋ balasyna,
Kışı jüz, Orynbordyŋ qalasyna,
Aǧaŋdy asyp otyr Almatyda,
Zaryma qūlaǧyŋdy salasyŋda.
Dūǧai sälem aitaiyn qyrǧyzyma,
Jauǧa qarsy bırge şapqan jūldyzyma. («1916 jyl» Rauan baspasy.1996)
Ūlttyŋ jetekşılerı arasynda auajaiyluşylyq, arajıkşıldık, syrtqatebuşılık pen kertartpalyq oryn alǧany ras, saiasi alauyzdyq pen ydyrauşylyq da beleŋ aldy. Ūlttyq burjuaziia qaruly köterılıstı qoldauǧa yqylysty emestı, «vandeia» jetekşılıgı halyq arasynan şyqqan ruhani kösemderdıŋ qolynda ekenın ūǧyp, olardy yǧystyrǧysy keldı, köterılıstıŋ basyp-janşyluyn köterılıstıŋ aiaqtalǧany dep tüsınıp el tızgının qolǧa aluǧa tyrysty, būqaraǧa qatysty üstemdarlyq (joǧarydan qarau) ūstanymyn özgertpedı. Ūsaq burjuaziia men köterılısşılerdıŋ özı qalyptasqan jaǧdaiǧa qanaǧattanbady, ülken belsendılık körsete bastady, sebebı būqara tızgını älı de dala kösemderınıŋ qolynda edı, köp närse olardyŋ işarasymen şeşılıp jatty. Būl kezınde keşe patşalyq äkımşılıkke arqa süiegen şendılerdı üreilendırdı, olar köterılıstı qoldaudan bas tartyp, köterılıstı qajettı burjuaziialyq-demokratiialyq sipatqa ie bolu därejesıne jetkızbeuge tyrysty. Türık panislamdyǧy men pantürıkşıldıgı de Türkıstanda öz maqsatyna jete almady jäne de būqara dıni konsepsiiadan soslovienı jeŋuge baǧyttalǧan teŋdık ideiasyna qūlşūna kırıstı. Şaşyraŋqy jatqan reseilık türkı jūrttarynyŋ basy pıspedı, bırın-bırı tolyq tüsınbedı. Būqara ädılettı qoǧam qūru armanyn ūsynǧan sosial-revoliusionerlerdıŋ äserlı de, bıraq onşa tüsınıktı emes ideiasyna ılestı. Köpşılıgı kedeilengen, feodaldy-patriarhaldy qatynastardan zäbır körıp, zapa şekken qazaq eŋbekşılerınıŋ arman-tılegıne bolşevikterdıŋ ūrany säikes keldı. Būl tarihi taŋdau sol kezdegı älem halyqtarynyŋ arasynda beleŋ alǧan ürdıs, uaqyt talaby edı. Bıraq bolşevikter sol maqsattaryn ıske asyruda qatal, aiausyz şaralarǧa baryp, ūlt müddelerınen tap müddesın joǧary qoiyp halyqty taǧy da jık-jıkke bölıp, täuelsızdık taŋy atqatşa deiın äbden tityqtatty...
Köterılıstıŋ qai uaqytta bastalǧany turaly bıryŋǧai pıkır joq jäne de qalyŋ būqara beiqūt jatty deu qate pıkır. Jarlyq şyǧatyn 1916 jyldyŋ 25 mausymyna deiın-aq orys ökımetıne qarsy Fergana jazyǧynda tolqular boldy dep esepteledı, sebebı Türkıstan ölkesınıŋ bai-manaptary, ırı saudagerlerı sol jyldyŋ säuır-mamyrynda-aq Petrograd baryp patşaǧa soǧys üşın qara jūmysqa adam aluǧa ötınış jasaǧan. Olardyŋ oiynşa «artyq auyzdar» men «artyq koldar» (qazır de gastarbaiter atymen şyǧarylyp otyrady) tynyştyqty būzuşylardyŋ ūiytqysy edı. Bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ ylaŋynan mūsylmandar älemınıŋ tozuy, qoǧamda qalyptasyp tūrǧan äleumettık-qūqyqtyq jaǧdaidy qalamaǧan dıni ūran şylauyna şalynǧan klerikaldy toptar orys bilıgıne qarsy ǧazauatqa şaqyrdy. Halyqtar arasyndaǧy janjaldardy şeber paidalanatyn şeteldık diversiialyq-barlau toptarynyŋ ızı endı dınşılder (keiınnen basmaşylar qozǧalysyna negız bolǧan naqyşbandiia tariqaty) arasynan tabyldy. Al patşa jarlyǧy 1916 jyldyŋ 28 mausymynda qazaq elıne jetkende tūtanǧaly tūrǧan dalany bırden narazylyq, azamattyq boiūsynbauşylyq jailady jäne jazalau şaralary bastalǧanda qarsylyqty köŋıl-küi lap ete tüstı. Äuelı Qytaimen şekaralas jatqan Semei oblysy, Türkıstan ölkesınıŋ uezd ben bolystyqtarynan bastau alyp el ışın tärtıpsızlık pen beibereketsızdık jailady, al ol öz kezegınde patşa ükımetınıŋ qytai apiynyna degen zärulıgın arttyrdy, sebebı qytailyq apiyn aǧyny azaidy, al apiyn soǧystaǧy jaralylarǧa asa qajet edı. Apiyn zärulıgın soǧys tūsynda Reseide engızılgen «suhoi zakon» arttyra tüstı, araqqa qatysty qatşylyq mäŋgıgen maskünemderdı esesın apiynnan aluǧa itermeledı. Osyǧan bailanysty Resei ükımetı şekaralyq aumaqta tötenşe jaǧdai engızdı. Ölke äkımşılıgı. qytailyq anarhiialyq «Geliao» partiiasy qaru-jaraqpen köterılısşılerdı qamtamasyz etıp jatyr dep joǧary jaqqa mälımdeme berıp, şu köterdı. Şynymen, osy jasyryn ūiymnyŋ üş müşesı 1915 jyly Jetısu oblysynda monarhiialyq rejimdı qūlatu jönınde ügıt jürgızgen. Qalyptasqan jaǧdaidy ūtymdy paidalanu oilastyrylyp «1916 jyly bolşevikter tapsyrmasy boiynşa Qyrymnan qazaq dalasyna jasyryn türde» Älıbi Jangeldin de keldı. (I. Dabaev. «Jangeldinnıŋ jūmbaq älemı»» Almaty. 2015.) Patşa ükımetı «köterılıs sebebın özınıŋ ıs-äreketınen ızdemei, «türık jäne german ügıtınen», olardyŋ «qazaq ışındegı agenterı» - ūlt ziialylarynyŋ saiasi belsendı bölıgınen jäne dın qyzmetkerlerınen kördı»-dep jazady M. Qoigeldiev. («Alaş qozǧalysy.» Almaty. Sanat.1995.)
Soǧystyŋ nätijesı düdämal bolyp tūrǧan 1916 jyldyŋ mamyr aiynda Ūlybritaniia men Fransiia astyrtyn kelıssözder arqyly ydyrai bastaǧan Osman imperiiasynyŋ mūrasyn bölısuge kırısedı. Otarşyldyqtyŋ jılıgın şaǧyp maiyn ışken köleŋkelı oiyn şeberlerı sanalatyn ekı el Resei Antantaǧa müşe bolyp odaq üşın qan tögıp jatsa da, «europalyq jandarm» atanyp örıkpegen köŋıldı orys patşasyn Ystanbūl men Bosfor būǧazynan dämelı dep kelıssözdı oǧan beimälım bolǧan jaǧdaida jürgızedı. Şyndyǧyna kelgende ony taqyrǧa otyrǧyzyp ketu amaly edı, solai boldy da. Söitıp, bırınşı düniejüzılık soǧysty jürgızıp jatqandardyŋ şyn mänındegı piǧyly da aşyldy - ol otarşyl memleketterdıŋ küiregelı tūrǧan Osman imperiiasyn şetınen kertıp, kemırıp bölıp alyp, mūnaily naryǧyna ie bolu amaly ǧana eken. Soǧysqa kilıkken alyp imperiialar soǧys şyrǧalaŋyna matalyp-maltyǧyp jatqanda türıkter «osmandar däuletınıŋ» daŋqyn qaita jaŋǧyrtar mümkındık kelıp tūr degen jaŋsaq eseppen Üştık Odaq jaǧynda soǧysqa kırısıp kettı jäne de jastürıkter jaŋa geosaiasi oiynynyŋ basyn bastady. Olar Osman däuletın jaŋǧyrtumen şektelmei barşa türık halyqtaryn bırıktıretın etnodıni bırlestık - Ūly Tūran memleketın qūratyn sät tudı dep te paiymdap qalady, bıraq oŋbai qateleskenderın tek keiınen bıldı. Astyrtyn jasalǧan Saiks-Piko kelısımı osmandar däuletınıŋ qaita däuırleuın kütpesten arabtardyŋ ūlt-azattyq qozǧalysyna türtkı berıp, ony bastap ta jıberdı, keiınnen arty dıni sipat alyp uahhabşylar men türık halifatşylarynyŋ küresıne ūlasty. Al äzırge, aǧylşyndardyŋ aqşasyna arbalǧan arabtar keşegı krest joryqtary kezderı men orta ǧasyrlarda dınnıŋ bırden-bır qūtqaruşylary men tıregı ǧana emes, sonymen bırge islam dınınıŋ etek jaiuy «qaharly türıkter qylyşy» arqasynda bolǧanyn ūmytyp türıkterdıŋ Hidjaz, Nedjd men Şam garnizondarynda qarausyz qalǧan jüzdegen örımdei jas sarbazdaryn qoişa bauyzdady. «Būl tura qūrban ait kezındegı qan şyǧaratyn räsımdı eske tüsıredı»-dep jazady keiınnen türık ūltşyly Qūsein Atsyz. 1916 jyly mūsylmandar älemınıŋ bedelınıŋ ketuı, Osman däuletınıŋ künınıŋ batuy jäne sūltan taǧynyŋ şaiqaluy basqa ölkede jatqan, türık sūltanyn älı de halifamyz dep tanityn mūsylmandardyŋ narazylyǧyn tuǧyzdy. Al Antanta äskerı Gallipolide būǧazdy baqylauda ūstady, al Kavkaz soǧysy barysynda orys äskelerınıŋ Erzūrymdy alyp Ystambūlǧa baratyn tura jolǧa şyǧuy osmandar däuırınıŋ jantäsılım sätı taiau ekenın aŋǧartty. Barlyq ielıkterınen aiyrylyp jūrdai bolyp otyrǧan osmanlylar Osman däuletın aman saqtap qalu ūlt qauıpsızdıgı dep jar salyp, bilık basyndaǧy jastürıkter endı islamǧa basa köŋıl böluge mäjbür boldy. Būryn olar europalyqtarşa dıni senımnıŋ azamattyq bilıkten bölınuın qalaǧan edı, būl keiınnen alaştyŋda baǧdarlamasyna engenın iını kelıp tūrǧanda aita ketken abzal. Olardyŋ pantürkılık jäne panislamdyq ideologiia tūjyrymdamasy qazaq dalasyna da jetıp, osynda ūlt-azattyq qozǧalystyŋ örısteuıne alǧyşart jasady deuge bolady.
Tarih sahnasyna qazaq atymen şyqqan halyq jaratylysynan mūsylman edı. Abai häkımge qatysty ötken ǧasyrdyŋ 80-şı jyldaryndaǧy «Jūldyz» jurnalynyŋ bır sanynda berılgen bır derekte qūla tüzde kezdeisoq kezdese ketken arǧy atasy men ūly naǧaşysynyŋ tömendegı bır amandasuy suretteledı. Osy sälemdesuden adamgerşılık bolmysqa, ūlttyq bıtım men mūsylmandyq keiıpke ne tän ne maŋyzdy ekennın anyq aŋǧaruǧa bolady:
- Assalaumaǧalüikum!
- Ua aǧaleiküm assalam. Kımsıŋ ?
- Adammyn.
- Adam ekenıŋdı sälemıŋnen tanyp tūrmyn.
- Mūsylmanmyn.
- Mūsylman ekenıŋdı mūrtyŋnan tanyp tūrmyn.
- Qazaqpyn.
- Qazaq ekenıŋdı börkıŋnen tanyp tūrmyn.
Eskerusız qalmai aityla ketetın jäiıt - Jetısu, Aqmola, Torǧai öŋırlerındegı köterılıs basşylarynyŋ bülıkşı esebınde tūtqyndalyp ölım jazasyna kesıletının bılse de, abaqtyda otyrsa ne ölım jazasyna bara jatsa da bes bas namazynyŋ bıreuın de qaza qylmauy üşın jendetterden mūrsat sūrap, dındarlyq qalpyn joǧaltpauy. Būl jaǧdai köterılıstıŋ öne boiynda qazaq dalasynyŋ barlyq öŋırınde körınıs berdı. Amankeldı ömırınıŋ soŋǧy saǧaty jaqynyn sezgennen keiın qūmanmen su aldyryp, ǧūsyl qūiynyp, beiuaqyt bolsa da qūtpan namazyn oqyp ülgergen. Barlyq mazasyz ǧūmyryn azattyqqa arnap, basyn bäigege tıkken, dalanyŋ töl perzentı, qazaqtyŋ batyr ūldarynyŋ bırı Keikı Kökembaiūly da «şoqyndy» boludan bas tartyp qyzyldar jaǧyna ötpegen, sol Jaldama boiyndaǧy han sailanyp, sardar taǧaiyndalǧan, anttasyp-batalasqan dıni jön-josyqty, bätuälı (köterılısşıler qaruly küres turaly ūiǧarymdy mämle demei dıni ūǧymdy bätuä dep ataǧan) bilıkten özgege jürmei qaisarlyqpen qaza tapqan.
Ūlt-azattyq köterılıs qazan töŋkerısınen keiın uaqyt talabyna sai jaŋa satyǧa köterılmedı, köterılısşılerge yqpal etuşı, älemdık täjıribede qalyptasqan saiasi küres ädısterın igergen är toptaǧy ziialylar qūrǧan är türlı saiasi partiialar («Alaş», «Üş jüz» «Türkıstan federalister partiiasy») özara jaqyndaspai jetekşı ūiymdastyruşylyq ortalyǧyn qūru mümkındıgıne jetpedı. Qazaqstannyŋ är türlı aimaǧyndaǧy köterılıs oşaqtary bır ortalyqqa baǧynǧan bırtūtas ūlt-azattyq köterılıs därejesıne jete almady, oǧan jerşıldık jäne rulyq faktorlarynyŋ äserı emes, jerınıŋ şalǧailyǧy, halyqtyŋ är türlı äkımşılıkterge baǧyndyrylǧan bytyraŋqy ornalasuy kınälı. Ol kezderı rulyq instituttardyŋ ıs jüzınde basty funksiialary jūmys ıstemeitın kezeŋge jetken edı. Traibalizmdı kınälı qylu metodologiialyq tūrǧydan qate. Rulyq, öŋırlık, jüzdık müddeler joq ekenın Bekbolat Äşekeevtıŋ İsa Därkembaiūlynyŋ «Dar aldyndaǧy söz» atty dastanyndaǧy üzındıden köruge bolady:
Bekbolat aitqan sözı öler şaqta:
Dūǧai sälem tapsyram köp Dulatqa,
Aǧaiyn bırge tüǧan Şapyryşty,
Alban men sälem aitam Suan jaqqa,
Sälem de Orta jüzdıŋ balasyna,
Kışı jüz, Orynbordyŋ qalasyna,
Aǧaŋdy asyp otyr Almatyda,
Zaryma qūlaǧyŋdy salasyŋda.
Dūǧai sälem aitaiyn qyrǧyzyma,
Jauǧa qarsy bırge şapqan jūldyzyma. («1916 jyl» Rauan baspasy.1996)
Ūlttyŋ jetekşılerı arasynda auajaiyluşylyq, arajıkşıldık, syrtqatebuşılık pen kertartpalyq oryn alǧany ras, saiasi alauyzdyq pen ydyrauşylyq da beleŋ aldy. Ūlttyq burjuaziia qaruly köterılıstı qoldauǧa yqylysty emestı, «vandeia» jetekşılıgı halyq arasynan şyqqan ruhani kösemderdıŋ qolynda ekenın ūǧyp, olardy yǧystyrǧysy keldı, köterılıstıŋ basyp-janşyluyn köterılıstıŋ aiaqtalǧany dep tüsınıp el tızgının qolǧa aluǧa tyrysty, būqaraǧa qatysty üstemdarlyq (joǧarydan qarau) ūstanymyn özgertpedı. Ūsaq burjuaziia men köterılısşılerdıŋ özı qalyptasqan jaǧdaiǧa qanaǧattanbady, ülken belsendılık körsete bastady, sebebı būqara tızgını älı de dala kösemderınıŋ qolynda edı, köp närse olardyŋ işarasymen şeşılıp jatty. Būl kezınde keşe patşalyq äkımşılıkke arqa süiegen şendılerdı üreilendırdı, olar köterılıstı qoldaudan bas tartyp, köterılıstı qajettı burjuaziialyq-demokratiialyq sipatqa ie bolu därejesıne jetkızbeuge tyrysty. Türık panislamdyǧy men pantürıkşıldıgı de Türkıstanda öz maqsatyna jete almady jäne de būqara dıni konsepsiiadan soslovienı jeŋuge baǧyttalǧan teŋdık ideiasyna qūlşūna kırıstı. Şaşyraŋqy jatqan reseilık türkı jūrttarynyŋ basy pıspedı, bırın-bırı tolyq tüsınbedı. Būqara ädılettı qoǧam qūru armanyn ūsynǧan sosial-revoliusionerlerdıŋ äserlı de, bıraq onşa tüsınıktı emes ideiasyna ılestı. Köpşılıgı kedeilengen, feodaldy-patriarhaldy qatynastardan zäbır körıp, zapa şekken qazaq eŋbekşılerınıŋ arman-tılegıne bolşevikterdıŋ ūrany säikes keldı. Būl tarihi taŋdau sol kezdegı älem halyqtarynyŋ arasynda beleŋ alǧan ürdıs, uaqyt talaby edı. Bıraq bolşevikter sol maqsattaryn ıske asyruda qatal, aiausyz şaralarǧa baryp, ūlt müddelerınen tap müddesın joǧary qoiyp halyqty taǧy da jık-jıkke bölıp, täuelsızdık taŋy atqatşa deiın äbden tityqtatty...
Ydyrys İsa Baizaqūly
