Elımızdegı tanymal treider-investor, «DK Trading» kompaniiasynyŋ negızın qalauşy, on myŋnan astam studenttı qazaq tılınde oqytyp, qarjylyq sauatqa baulyǧan Duman Erqanat myrza portalymyzǧa sūhbat berıp, ekonomikalyq qūbylystarǧa qatysty pıkır aitty. Jaŋa zaman talabyna sai trendterdı jıktep, qazırgı kündegı qarjylyq sauattyŋ maŋyzyn aişyqtady.
- Bügıngı zamannyŋ talaby – qarjylyq sauat. Älemdık deŋgeidegı daǧdarysqa qarsy tūrudyŋ basty amaly – qarjylyq tūrǧydan sauatty bolu. Köp jyldar boiy şetelde boldyŋyz. Sızdı şeteldıŋ ömırın jaqsy, jetık bıletın azamat retınde tanimyz. Şetelde bolu, şetelde tūru keibır jastarǧa arman dep aitsaq bolatyn şyǧar. Qazır Qazaqstannan baz keşıp, şetelge qonys audarǧysy keletınder bar. Osy tūrǧydan sızdıŋ közqarasyŋyzdy bılgım keledı? Qazaqtyŋ bärı şetelge ketse, atajūrtymyzdy kım qorǧap, kım ūlan-ǧaiyr atyrapqa ie bolady degen sūraq ta bar kökeide....
- Armysyzdar! Şynymen de, öte qyzyqty sūraq. Men Amerikadaǧy Kolorado ştatynyŋ Denver qalasynda toǧyz jylǧa juyq tūrdym. Bılım aldym, biznes salasy boiynşa arnaiy MBA-magistraturasyn oqydym. Bes-alty jyl «treider» salasyn zerttep, özımızdıŋ töl akademiiamyzdy qūrdyq. Qazır būl baǧyttaǧy sūraqtar köp jastardy mazalaidy.
Aldymen, körermen bır närsenı tüsınse eken deimın. AQŞ-taǧy ömır kino men instagramdaǧydai emes. Bır jaqsy jerı – barlyq adamǧa bırdei mümkındıktıŋ berıluı. Kım köp qimyldasa, sol köp aqşa taba alady. Köp mümkındıkterge qol jetkıze alady. Alaida, AQŞ-ta ömır süru – qiynyraq. Özım de tek saiahattaǧan sätterımdı, qyzyqty oqiǧalarymdy instagramda bölısetınmın. Qoǧamdyq kölıkpen qatynap, aiaqtan on bır saǧat tık tūryp jūmys ıstegen kezderım boldy.
Menıŋ Amerikaǧa baruym – men üşın ülken şeşımderdıŋ bırı boldy
- Menıŋ oiymşa, şetelge arman quyp barǧan jastarymyzdyŋ barlyǧy osyndai kürdelı satydan ötedı. Şyŋdalady. Jastardyŋ şetelge şyqqanyn öz basym qoldaimyn. Mysaly, menıŋ Amerikaǧa baruym – men üşın ülken şeşımderdıŋ bırı boldy. Amerika menı tärbieledı. Rasymen, qoǧam bızdıŋ bolmysymyzdy qalyptastyrady, qūndylyqtarǧa üiretedı. Bır saǧat eŋbegıŋdı baǧalaudy üiretedı. Bızde jūmys qarqyny saǧatpen eseptelmeidı ǧoi. Amerikada osyndai erejelerge moiynsūndyq. Amerika baru – Amerikada qalyp qalu degen söz emes. Ol jaqtaǧy qazaqtardyŋ köbımen tanyspyn, älı künge özara aralas-qūralaspyz. Otbasymen tübegeilı köşıp ketkender öte sirek. Amerika qazaqtarynyŋ köbı tapqan-taianǧanyn elde qalǧan jaqyndarymen bölısedı. Kez kelgen qazaqtyŋ Amerikaǧa ornyǧyp qalu mümkındıgı az. Jaǧdaiyn jasaǧannan keiın qaityp keledı. Özımnıŋ aǧam da qazır AQŞ-ta tūryp jatyr, olarmen söilessem, elge qaitqysy keletının, qazaqtyŋ topyraǧyn saǧynǧanyn aitady. Tek ekı balasy Amerikada jaqsy bılım alsyn degen nietpen uaqytşa tūraqtap qaldy. - Ol balalar qazaqşa bıle me? - Ökınışke qarai qazaqşa bılmeidı. Bıraq aptasyna ekı ret qazaqşa onlain därıs alyp, ana tılın üirenıp jatyr. Men barşaŋyzǧa Amerika jaily şyndyqty aityp otyrmyn. Gollivudtaǧy filmderge qarai otyryp Amerikany qabyldaudyŋ qajetı joq. Kapitalizm bolǧan soŋ, ol jaqta qarbalas. Menıŋ özım tuǧan aǧammen 30 minut araqaşyqtyǧy bar jerde tūryp ekı aptada bır ret kezdesetınmın. Apta ışınde qyzmette boldyq, ol senbı, jeksenbı künderı otbasymen bırge uaqyt ötkızedı. Qaitkende jiı jolyǧudyŋ retı kele bermeidı. Amerikada aqşa tabuǧa mümkındık bar. Tuǧan aǧam ortaşa deŋgeiden joǧary ömır sürıp jatyr. Küibeŋ tırlıktıŋ qamymen özı balasyna uaqyt böle almai jür. Keşqūrym ǧana balalarynyŋ bılım sapasyna köp köŋıl böledı. Üide qazaqşa söilesedı. Bıraq balalary Amerika balabaqşasynda tälım alǧandyqtan, aǧylşynşasy qazaqşaǧa qaraǧanda basym.Amerikaǧa bardym, baqytty bolyp kettım degen tüsınık joq
- İä, taiaqtyŋ ekı ūşy bar emes pe? Belgılı bır uaqytta AQŞ-ta ömır sürıp, qalyptasyp, keiın elge kelse, nesı ziian? - Dūrys aitasyz. Osy oraida ekı maŋyzdy närseden söz etkım keledı. Menıŋşe, adamdar tuǧan Otanyna tübı qaityp keledı. Amerikaǧa bardym, baqytty bolyp kettım degen tüsınık joq. Jalpy bız aqşaǧa nege ūmtylamyz? Tüpsanamyzǧa üŋılsek, jaqyn adamdarymyzben köbırek uaqyt ötkızuge mümkındık alu üşın. Men qaityp oraldym, maǧan Qazaq elı ūnady. Men sekıldı köp adamdar elıne oralǧysy keledı, bıraq olar älı mūndai qadamǧa daiyn emes. Ekınşıden, Qazaqstanda mümkındık mol. Qazaqstannan şyǧyp körmegen adam ony baiqai almaidy. Syrttan baqylaǧanda elımızde mümkındıktıŋ öte köp ekenın tüsınesız. Qazaqstan naryǧy arqyly TMD naryǧyna şyǧuǧa mümkındık bar. Qazaqstandaǧy käsıpkerler Amerikadaǧy käsıpkerlerge qaraǧanda köbırek aqşa tabady. - Adamnyŋ tabysty boluynyŋ seksen paiyzy qarjylyq sauatqa bailanysty dedıŋız. Naqtyraq aitsaq, qarjy ünemdei bılu qabıletı. Būl jaily tarqatyp aitsaŋyz... - Būl qazırgı maŋyzdy taqyryptardyŋ bırı. Sebebı, qazır infliasiia ösıp jatyr. Būl düniejüzınde bolyp jatqan jaǧdai. Amerikanyŋ özınde infliasiia 9 paiyzǧa jettı. Birja qūndy qaǧazdarynyŋ baǧasy tüsıp jatyr. Būl bız üşın tiımdı. Osyndaida qarjylyq sauat maŋyzdy. Älemdık standart boiynşa kırısıŋızdıŋ 15/20 prosentın tek qana saqtap, sauatty menedjmentpen basqarǧan jaǧdaida qarjylyq erkındıkte ömır süru mümkındıgıŋız 80 paiyzǧa jetedı eken. Qazaqstanda şe? Qazaqstan ükımetınıŋ körsetken deregı boiynşa infliasiia kölemı – 16-20%. Türkiiada – 50-60% . Endı qaraŋyz, jylda tapqan kırısıŋızdıŋ 16 prosentı bır jylda «qūlap qalyp jatyr». Sız qarjy jinamadyŋyz, bıraq şyǧyndalyp jatyrsyz. Aqşaŋyzdy depozitke salyp qoisaŋyz, teŋge baǧamynda 13 prosent beredı. İnfliasiiamen bärıbır 3-4 paiyz şyǧyn şyǧyp tūr. Eger aqşamyzdyŋ 15-20 prosentın jinap, ony birjaǧa salsaq, «Apple», «Tesla» «Amazon» cekıldı «TMD 500» naryǧyna salyp, sonymen eseptesek, ūtamyz. Jylyna 15 paiyz tabystyŋ özı ketken şyǧyndy jauyp, jobamen jylyna 30-40 paiyz ǧana aiyrmaşylyq beredı. Aqşaŋyzdy saqtap, investisiiaǧa saludyŋ arqasynda qarapaiym käsıpkerlermen salystyrǧanda 40-50 paiyz aldyda jüresız. Bır jyldyŋ özınde osyndai nätije bolsa, on jylda jaqsy tabysqa jetuge bolady. On bes jyl degende, tıpten, tolaiym tabysqa jetesız. - Aqşa degen su siiaqty. Ünemdemeseŋ, tausyla beredı. Aqşany ünemdeuge qatysty qandai keŋes aituǧa bolady? - Aqşany ünemdeuge bailanysty köptegen ädıc-täsılder bar. Mysaly, «40–30–20–10» nemese «40–40–20» degen ekonomisterdıŋ şyǧarǧan täsılderı naryqta öte tiımdı. Mūnyŋ ışınde eŋ köp qoldanylatyny «50–30–20». Demek, tūraqty kırısıŋızdıŋ 50 paiyzyn tūraqty şyǧynǧa bölu qajet. Päteraqysy üşın, ışıp-jeitın jeke qajettılıgıŋız üşın ärı janar-jaǧarmaiǧa töleisız. Qalǧan 30 paiyzdy özıŋızdı damytuǧa jūmsau qajet. Tıl üirenıŋız, dūrys tamaqtanyŋyz, sportpen şūǧyldanyŋyz, kinoǧa baryŋyz. Mūny 30%-dan asyrmau kerek. Soŋǧy 20 paiyzdy saqtau qajet. Köbırek saqtasaŋyz, tıpten jaqsy. Barlyǧy kırıske bailanysty. Amerikada jeke adam ne otbasyly adam üşten alty ailyq şyǧynyn saqtap qoiu qajet ekendıgın aitady. Būl tötenşe jaǧdaiǧa arnalǧan şyǧyn. Sebebı, adam basynan türlı oqiǧalar ötedı. Ömırde bärı mümkın. Sondai jaǧdai tua qalsa, qarjydan qysyla qoimaisyz.Ony qalai jinaimyz? Jiyrma paiyz tabystyŋ bes paiyzyn, on paiyzyn bölıp, alty aida jinap alǧa bolady. Būl – qarjylyq sauat. - Tüsınıktı. Amerikadaǧy sız sanamalap aitqan ädıs-täsılderge halqy boi üirettı desek bolady. Al qazaq tıldı ortada qarjyny qoldanuǧa qatysty sauattyŋ artqany baiqala ma? - Baiqalady. Men de qazaq tıldı ortanyŋ ökılımın. Men, şynymdy aitsam, müldem būl salanyŋ basynda jüremın dep oilamadym. Aǧartuşylyq qyzmetke kelgennen bastap özıme motivasiia taptym. Qazaq tıldı auditoriiaǧa sapaly bılımdı jetkızuge tyrystyq. Şäkırtterımız de bar. Bızdıŋ qazırgı kezeŋ – qazaq tıldı jastardyŋ qarjylyq sauatqa bet būrǧan kezeŋı. Jaŋa tolqyn keldı. Bes jyldyŋ ışınde sapaly jastardan qūralǧan qoǧamymyzdy qalap alamyz. Iýtubtyŋ özınde qazaq tıldı kontentterdıŋ körılımı öte joǧary. Odan bölek, qazaq tıldı naryqtyŋ belsendılıgı artyp, talap-tılegı artqandyǧyn syrttaǧylar da moiyndap jatyr. Sondyqtan, bız öz käsıbımızdı meiılınşe professionaldy türde meŋgersek, elımız, sözsız, damidy. - Köp raqmet, Endı oqu qūnyna qatysty sūraqqa oiyssaq. Qūpiia bolmasa, oqu qūny sızderge qanşa bolady? - Oqu qūny – ärtürlı. Eŋ arzanyn därısterdıŋ sany boiynşa aitar bolsaq, jüz toqsan toǧyz myŋnan bastalady. Būdan bölek, qarjylyq sauatqa qatysty jalpy bılım beretın, barlyq adamnyŋ bıluı tiıs taqyryptardy qamtityn tegın kurstarymyz da joq emes. Negızınen alǧanda, oqu baǧasy jūmys prosesıne, jüzbe-jüz oquǧa qarai köterıle beredı. - Qandai da bır äleumettık jeŋıldıkter, nemese nauqandar bar ma? Qalyŋ köpşılıkke kömek tūrǧysynan... - Ärine. Özım, bırınşıden, konferensiialardan, sūhbattardan qalmai, oǧan spiker retınde baruǧa tyrysamyn. Özımız de arasynda tegın leksiialar, instagramymdaǧy oqyrmandarǧa arnalǧan jiyndar ūiymdastyryp tūramyz. Qazırgı uaqytta jaŋa jospar qūryp jatyrmyz. Mümkındık bolsa, Almaty oblysy Mädeniet basqarmasymen bırlese otyryp, «Respublika saraiynda» tegın konferensiia jasaǧymyz keledı. Eger, şyn mänınde, oiymyzdy jüzege asyrsaq, qarjylyq sauatqa degen ülken ülesımız bolady degen senımdemın.Ekonomikalyq jaǧynan damyp jatqan elderdıŋ qūpiiasy ūqsas
- Isterıŋızge bereke tıleimın. Jaqynda ǧana özıŋız ıs-sapardan oraldyŋyz. Alǧan äserıŋız qalai? Tyŋ oi-pıkır taba aldyŋyz ba?.. Elımızdıŋ damuyna bailanysty qandai da bır ūsynystaryŋyz bar ma? - Sapar sättı ärı öte qyzyqty boldy. Aǧalarymyzben bırge Malaiziia jäne Singapur memleketterıne baryp qaittyq. Jobamen toǧyz kündei saparladyq. Malaiziia – mūsylmandar elı. Köşede qaiyr tılegen adamdardy kezdestırmedık. Adamdardyŋ äreketınen aramdyq ta baiqalmaidy. Halqynyŋ özara syilasuy, bır-bırıne degen jaqyndyǧy, qol ūşyn beruge daiyn tūruy energiiasynan-aq sezıledı. Bız ol jerde, negızınen, kışıgırım öndırıs oryndaryn araladyq, käsıpkerlerınıŋ jūmysymen tanystyq. Nenı üirendım? Şynymdy aitaiyn, özım ol jataǧy köp närsege treiding salasynyŋ közqarasymen qaradym. Qos eldegı treiderlermen kezıktım. Eŋ aldymen, bızdıŋ dūrys jolmen kele jatqanymyzdy, ekınşıden, treiding salasyna qyzyǧatyn jandardyŋ eşqaşan toqtamaitynyn, jaŋa qadamdarymyzdy eŋserıp, keleşekte IPO aşqanǧa deiın ülken josparlardy qol jetkızuge bolatynyna közım jettı. 12 jyl boiy būl salanyŋ töŋıregınde jürgen jandarmen kezıktım. Olardyŋ kurstarynyŋ qūny – on myŋ dollar. Sondyq damyǧan. Özderınıŋ jeke strategiialary bar, bes jyl naryqty zerttegen. - Singapurda, bır qyzyq jerı, sız 1000 dollar tapsaŋyz, sızdıŋ kırısıŋızdıŋ jiyrma paiyzyn, iaǧni ekı jüz dollaryŋyzdy ükımet alyp qoiady. Jūmys beruşı sızge on alty paiyz töleu qajet. Ükımet sız üşın kürdelı prosentpen 36 paiyz tabysyŋyzdy ūstap, depozitıŋızdı köbeitedı. Sodan soŋ jylyna dollarmen 4 prosent beredı. Körsetkış jaman emes. Dünie jüzınde dollar baǧamynda būl körsetkış 1-1,5%. Qazaqstanda – 1 prosent. Endı qaraŋyz, Singapur 4 paiyz kırısten bölek infliasiiany jeŋıp jatyr. Älem ekonomikasynda mynandai qyzyq bır statistika bar. Eger kez kelgen 30 jastaǧy adam özınıŋ zeinet qoryna bır ret 1000 dollar salyp, sodan soŋ ai saiynǧy kırısınen 100 dollar salyp otyrsa, zeinetke şyqqan kezdegı salǧan aqşasy, jobamen 36-37 myŋ dollar bolady da, kürdelı prosentpen ony ESNB 500-ge salǧanda ol sızge, şamamen, ortaşa 15 paiyz ūsynady. Nätijesınde sızdıŋ aqşaŋyz 512 000-nan 570 000 dollarǧa deiın ösedı eken. Ärine, bärı tıkelei qanşa aqşa salǧanyŋyzǧa bailanysty. Köbırek salsaŋyz, millionǧa deiın ösedı. Amerika, Singapur sekıldı ekonomikalyq jaǧynan damyp jatqan elderdıŋ qūpiiasy ūqsas. Menıŋ jeŋgem Microsoft-tyŋ IT-mamany bolyp jūmys ısteidı. Olarda qalyptasqan zaŋ bar. Sız zeinet qoryna tüsıp jatqan aqşaŋyzdy mındettı türde kompaniialardyŋ aksiialaryna saluyŋyz qajet. Sızge tızım beredı, sol boiynşa aksiialardy taŋdaisyz. Būl bızde terıs jüzege asady? Äke-şeşemızdıŋ aqşasymen üi alamyz. Negızınen alǧanda, egde tartqan adamdar saiahattap, demaluǧa barlyq resursyn jūmsauy kerek.Treiding öz aldyna jeke bır mamandyq
- Treidingtı bäs tıgu, täuekel retınde qarastyratyndar bar. Täuekelge barǧanda şyǧynǧa ūşyramas üşın nenı bılu kerek? - Ras, treiding salasynda bäs tıgu bar. Degenmen, öte az. Coca-cola 1920 jyldan, Tesla 2009-dan berı bar. Alǧaşqy jyly 17 dollardan şyqqan aksiiacy 2400 dollarǧa deiın östı. Aksiialar ūzaq uaqyt boiyna öse beredı. Treiding qysqa uaqytta qarjyǧa qol jetkızetın qūrylym. Bır künnıŋ ışınde aksiialardy alyp, qaita sata alasyz. Būl öz aldyna jeke bır mamandyq. Amerikadaǧy Wall Street-te arnaiy cabaq aldym. Sabaqtary 20 000 dollar tūrady. Singapurda 10 000 dollar tūratynyn aityp öttım. Bız būl salany qazaqşalap, qazaqylandyryp jatyrmyz. Nätije jaman emes. Ekı, üş, tört myŋ dollarmen adamdar treiding därısterın alyp, öz jaǧdailaryn jasap jatyr. Iаǧni, treiding degenız – mamandyq. Onyŋ artyqşylyqtary da qaterı de bar. Ony barynşa meŋgeruge, sol salanyŋ bılımi investisiiasyn kökıregıŋe qūiuǧa tyrysu qajet. Asyǧystyq tanytudyŋ qajetı joq. Qazaq – köşpendı halyq. Bızdıŋ qanymyzda dıttegen maqsatymyzǧa der kezınde jetudı közdeitın qyzuqandylyq qasiet bar. Şartty qatynas bar. Men saǧan jylqy bersem, sen maǧan qoi ber degen qarym-qatynas... Şetelden kelgen piramidalyq jobalar osy qasietımızdı qoldanyp, san soqtyratyny da ras. Bız tez aldanamyz. Qazır «kripto» degen qūbylys bar. Irı ekonomisterdıŋ özı onyŋ bolaşaǧyna senım artyp otyr. Qazaqstan naryǧynda da «Binance», «Kraken», «ByBit» sekıldı birjalar men «Meta» keldı. Bızge bolaşaq üşın daiyn bolu qajet. Birja 1700 jyldardyŋ özınde Amerikada damyǧan närse. Tredingtı belgılı bır käsıp közı retınde qabyldap, investisiiaǧa qatysty qarjylyq sauat, ūzaq merzımge aqşa jūmsaudy josparlau, portfolio qūru degen syndy qajettılıkterdı meŋgergen artyq etpeidı.Düniejüzınde eşbır qadam täuekelsız jasalmaidy
- Täuekelge bel bailamastan baiyp kettım, jaǧdaiymdy jasadym degen närse joq. Tıptı, sız Qazaqstandaǧy bankke aqşaŋyzdy salyp qoisaŋyz da, 10 millionnan artyq aqşaǧa eşkım kepıldık bere almaidy. Bankterde kepıldemesı köbırek bolsa, paiyzy azyraq bolady. Mūny tüsınu kerek. Treidingte qarjynyŋ paiyzy köbırek bolǧannan keiın qater yqtimaly artady. Qarapaiym tılmen tüsındırgende «arzanǧa alyp, qymbatqa satu» qaǧidasy jūmys ısteidı. Degenmen, adamnyŋ psihologiiasy kürdelı. Tez baiudyŋ jolynda qate şeşım şyǧaryp qoiamyz, onyŋ tübınde, ärine, osy baǧyttaǧy alǧan, jiǧan-tergen bılımnıŋ azdyǧy töbe körsetedı. - Bılımdılık ärı älemdık özgerısterdı sol mezette baqylap, tıptı, aldyn ala boljai bılu qasietterı qajet qoi... - Ol treider bolu üşın auadai qajet. Bız kün saiynǧy jaŋalyqtardy qaraimyz. Bügın qandai jaŋalyq boldy, qandai indekster şyqty degen sekıldı sūraqtardyŋ töŋıregınde ızdenuge tura keledı. Mäselen, Amerikada ai saiyn jaŋa indekster şyǧady. Onda «Tauar baǧasynyŋ indeksı östı me, qūldyrady ma?», «Teslanyŋ esebı qandai?», «Apple kompaniiasynyŋ esebı jaryqqa şyqty ma?», «Qytai infliasiiasynyŋ körsetkışı jariialandy ma?» sekıldı aqparattardy nazarda ūstauǧa tura keledı. Äsırese, Qytaidyŋ aksiialary men qazırgı jürıp jatqan soǧystyŋ salqyny älemdık naryq üşın öte maŋyzdy. - Pandemiia kezınde köptegen onlain jobalardyŋ aiy oŋynan tudy. Mysaly, «Amazon» jaqsy tabys tapty. Qaita oflain ömır saltyna köşken kezde bıraz özgerısterge ūşyrady. Negızı pandemiianyŋ saldary qazır ortamyzǧa şyǧyp otyr. Resmi emes derekterge süiensek, älemdegı barlyq dollardyŋ 30 paiyzyn qaitadan öndırılgen eken. Bır jylǧa deiın köptegen äleumettık kömekter körsetıldı. Nätijesınde, qarjylaq kömektı alǧan eŋbek küşı jūmys ısteuge qūlyq tanytpady. Aqyry öndırıs azaiyp, tepe-teŋdık joiyldy. Mūnyŋ barlyǧy infliasiiaǧa äkelıp soqty. Qazır älem alpauyttary paiyzdy köbeitu arqyly adamdardyŋ aqşa jūmsau qajettılıgın qysyp jatyr.Käsıbi ekonomisterdıŋ boljamdary boiynşa 2023 jyly ülken daǧdarys bolady
- Qazır tūtas älem soǧys jaǧdaiynda. Mūny Ukraina-Resei arasyndaǧy soǧys emes, älem deŋgeiınde bolyp jatqan soǧys dep qabyldauǧa bolady. Sebebı, saiasi tūrǧydan, äleumettık, psihologiialyq-moraldık tūrǧydan soǧystyŋ älemge yqpaly baiqalady. Ukrainanyŋ özı astyqpen bırneşe aimaqty qamtamasyz etıp otyrǧan memleket bolatyn. Qazırgı kezdegı mūnyŋ körınısı qandai? Bolaşaqta būl jaǧdai nege aparuy mümkın? Maman retınde ne aitasyz? - Özındık boljamym bar. Qazırgı soǧysqa bola mūnai baǧasy joǧary qarqynmen ösıp kele jatyr. Astyq, mūnai degender josparmen öndırıletın ekonomikalyq önımder. Qajettılıkke sai öndırılıp otyrady. Bıraq biylǧy önım kölemı soǧys jaǧdaiynda az bolyp qalady. Mūnai-gaz salasy üşın būl ülken problema. Bır jaǧynan saiasi oiyn boluy mümkın. Sebebı, elektrlı kölıkterdıŋ qoldanysy artyp keledı. Soǧan sai mūnai baǧasy da ösuı mümkın. - Qazaqstanda da elektrondy kölıkter köbeiıp jatyr. Eger onyŋ naryǧy artatyn bolsa, mūnai öndırısıne kerı yqpal etuı ǧajap emes. Degenmen, käsıbi ekonomisterdıŋ boljamdary boiynşa 2023 jyly ülken daǧdarys bolady. Köp kompaniialar soŋǧy üş aidan berı köptegen qyzmetkerlerın qysqartyp jatyr. Aldyn-ala boljamǧa süienıp, qysqartyp jatyr. «Tesla» bastaldy. «Microsoft», «Google» kompaniialary da būl proseske ün qosyp, qyzmetkerlerınıŋ qataryn sirettı. - Daǧdarystyŋ kele jatqany anyq. Eŋ bastysy, qalai aqşamyzdy ünemdeu, qalai artyq auyz şyǧyn jasamau, ai saiynǧy «starbucks», «netflix» siiaqty tūtynymdardy azaitu turaly köp äŋgıme aitylyp jatyr. - Äŋgıme arasynda elektrondy kölık qoldanatynyŋyzdy aityp qaldyŋyz. Qūpiia bolmasa, qanşa kölıgıŋız bar? Baǧalary qandai? - Qazır ekı kölıgım bar. «Tesla» jäne «range rover». «Range rover» kölık mınu – bala kezgı armanym edı. Sol armanym, şükır, bügın şyndyqqa ainaldy. Tesla kölıgınıŋ aksiiasymen bıraz ainalystym. Ūnady. Jobamen baǧasy – 45 000 dollardyŋ töŋıregınde. Range rover – 28 000 000 million teŋgenıŋ maŋaiynda. - Sūhbatqa daiyndyq barysynda türlı saualnamalar jürgızuge tyrystyq. Oqyrmandardyŋ kökeiınde jürgen saualdardy jinaqtaudy maqsat ettık. Sonyŋ ışınde «Bastapqy treidingtı qanşa biudjetpen bastauǧa keŋes beresız?», «Dollarǧa qandai aksiialar satyp aluǧa bolady?» degen saualdar tüstı. Özıŋız qandai qarjydan bastadyŋyz? - Men eŋ alǧaş üş myŋ dollardan bastadym. Keiınnen 10 0000 odan keiın 27 0000-ǧa ösırdım. Qazaq jastaryna aitarym, sızdıŋ soqyr tiynyŋyz bolmasa da, batyldyq tanytyp, būl salaǧa kelıŋız. Aldymen, bılımıŋızdı jetıldıruge küş jūmsaŋyz. Freedom Finance ökılınıŋ özı bır sūhbatynda sızde 20000 dollarmen qai aksiiany alar edıŋız degende, qarjymdy tūtas bılımge salar edım dep jauap beredı. «Eŋ jaqsy investisiia – bılımge salǧan investisiia». Rasymen, bılımıŋız jaqsy bolsa ǧana tūraqty türde tabys taba alasyz. - Baiqap otyrmyz. Saiasi jaǧdailar ekonomikaǧa yqpal etıp otyrady. Saiasatty tap basyp aitudyŋ özı qiyndap barady. Aldaǧy uaqytqa arnalǧan boljamdaryŋyz bar ma? Qanşa uaqyt aralyǧyna boljam jasai aldyŋyzdar? - Bız amerikadaǧy birja naryǧyna süiene otyryp, jospar qūramyz. Amerikadaǧy saiasat – tūraqty. Jaqsy jaǧy – ekonomikalyq jaǧdaiynda. Soǧys amerika ekonomikasyna agressivtı türde, iaǧni qarqyndy äser etıp jatqan joq. Amerikadaǧy basty problema – infliasiia. Onyŋ da şeşımı bolatynyna senımdımın. Saiasat ta, ekonomika da tūraqtanatyn bır uaqyt keledı. Halyqaralyq kompaniialar IPO-laryn aşa bastaidy. Bızde de ekı birja: KASE men AIH bar. Bız de bolaşaqta öz aksiialarymyzdy jasasaq, treiderler sany artsa, ekonomikamyz jaqsy damidy. - Menıŋ oiymşa, qazırgı jaǧdaida Amerikadaǧy ırı kompaniialarmen investisiia jasau qajet. Irı kompaniialar degen ne? Käsıbi tūrǧyda nazar salsaq, ırı kompaniialar degenımız joǧary kapitalizasiiasy bar kompaniialar, iaǧni on milliardtan joǧary qūny bar kompaniialar. Bolaşaqta bärı tehnologiiamen tyǧyz bailanysty. Sondyqtan bızge tehnologiia jaǧyn köbırek köŋıl bölu kerek. - Kez kelgen soǧys AQŞ damuyna äserın tigızdı. Aǧylşyn tılınıŋ damuyna da soǧystyŋ äserı bar dep aituǧa bolady. Mynandai jaǧdaida yqtyq nükteler AQŞ damuyna äser ete me? - Menıŋ oiymşa, iä. Öitkenı, AQŞ qaşyqta ornalasqan. Eŋ soŋǧy jaŋalyqtarda Resei Europaǧa mūnai men gazdy tasymaldamai qoisa, Amerikadan da tasymaldauǧa bolady degen aqpar şyqty. Amerika eksporttauşy el qataryna kıruı mümkın. osyndai mümkındıkter aşyluy mümkın. Reseidıŋ qazırgı mūnai men gazdy tasymaldamai, Europany qysamyz, rubl qoldana otyryp satamyz degen saiasaty özınıŋ jaqsy nätijesın körsetpeidı. Europanyŋ özınde dollardy moiyndalǧan. Būl Reseidıŋ ǧana emes, Europanyŋ da ekonomikasyn qūldyratuy mümkın. - Resei qūldyrasa, Qytaidyŋ küşeiuı tabiǧi zaŋdylyq sekıldı. Qalai oilaisyz? - Qytaidyŋ qazırdıŋ özınde qarqyny joǧary. Amerikamen bäsekege tüsıp jatyr. Qytaidaǧy dostarymmen ūdaiy bailanystamyn. Ol jaqqa baru üşın viza alu qiyn, qazır barǧan künnıŋ özınde karantinge jatqyzylady. Körşıŋız auyryp qalsa, sızdı de qatar karantinge kırgızedı. Moŋǧoliiamen şekarasy da jabyq. Būl Moŋǧoliianyŋ ekonomikasyna terıs äser etıp otyr. - Qytai qazır Afrikanyŋ naryǧyna şyqty. Malaiziiada da Qytaidyŋ qūrylys kompaniialary öte köp. Qytai köp närsege aralasyp jatqan joq, menıŋ oiymşa, ülken saiasi oiynǧa daiyndalyp jatyr. Amerikanyŋ älemdık ekonomikaǧa yqpaly bolsa da, Qytaiǧa yqpaly bäseŋdeu. Qytai ırı kölemde saiasi-ekonomikalyq oiyn ūiymdastyryp jatyr. Sondyqtan qytaişa üirengenımız dūrys - Bızdıŋ qoǧamda Qytaiǧa qarsy fobiia bar. Mūndai fobiianyŋ boluy dūrys pa? Qytaişa üirenu bastamalary būryn da köterılgen. - Qytaidan qauıp bar. Olar Taivandı alyp qoiuǧa tyrysyp jatyr. Gonkongtı alyp jatyr degen aqparat bar. Tik-toktyŋ özı Qytaidyŋ kompaniiasy. Qytaidaǧy tik-tokta bılımge bailanysty sapaly kontentter jaryqqa şyǧady. Basqa elderde qajetsız qoqys aqparattardy şyǧaryp otyrady. Algoritmınıŋ özı soǧan qūrylǧan. Qytaidan bır ırgemızdı alysqa tıge almaimyz. Qaita dostasa otyryp, olardyŋ jaqsy jaqtaryn el naryǧynda qoldanu kerek. Qytai soŋǧy uaqyttarda jyldam qarqynmen damyp kettı, Bız älı köşke ılese almai jatyrmyz. Olar älemde şyǧatyn tehnologiialardyŋ barlyǧyn özderıne yŋǧailap, reformalap alǧan. Bız de būl mejenı baǧyndyra alamyz. Mysaly, qarausyz qalǧan auyl tūrǧyndaryn Almaty maŋyna şoǧyrlandyryp, 5-6 million halqy bar alyp qala jasai alamyz. Aǧaiyn jaǧdaisyz jürgenşe az jalaqyǧa bolsa da qalada ömır sürsın. Joq degende balalary sapaly bılım alyp şyǧady.Bır-bırımızge qamqorlyq tanytyp, qazaqtyŋ bolaşaǧy üşın bolysuymyz qajet
- Sūhbatymyz da soŋyna jetıp qalǧan siiaqty. Äŋgımemızdı jastarǧa arnalǧan motivasiialyq keŋespen tüiındeseŋız. Jaŋa zamannyŋ jastary qandai boluy qajet? - Keiıngı saparymnan tüisıngen maŋyzdy bır oqiǧa boldy. Men saparǧa auyryp bardym. Jol boiy tūmaurattym. Katarda da bır kün tynyǧyp, ary qarai saparladym. Sondaǧy tüsıngenım, adamda, aldymen, densaulyq boluy qajet eken. Densaulyq bolmasa, qarjylyq sauattyŋ, qanşa aqşa tapqanyŋnyŋ bärı beker. Otyz ekı jasqa deiın jaqsy ädet qalyptastyru kerek. Jaqsy köretın zattardy tauyp, özıŋdı jıtı tanuǧa tyrys. Odan keiın fizikalyq tūrǧydan qiyn bolady. Jügıruge, tau boiynda şaŋǧy tebuge köŋıl böl. - Ekınşıden, bärımızdıŋ qanymyz qazaq. Tırşılıgımız bır-bırımızben tyǧyz bailanysty. Sondyqtan, bır-bırımızge qamqorlyq tanytyp, qazaqtyŋ bolaşaǧy üşın bolysuymyz qajet. Onyŋ alǧaşqy qadamdary öte qarapaiym. Esıktı aşyp beru, jol körsetu, kölıktı erejege sai jürgızu degen sekıldı qaǧidalardan qūralady. Osyny eskeruge tyrysaiyq. Bılımdı bolaiyq. Ärbır qazaq bai boluy tiıs. Sol kezde bır-bırımızge tıreu bolu mümkındıgı tuady. Asylynda, barlyq adam – teŋ. Mäsele – bıreudıŋ erte, bıreudıŋ keiın maŋyzdy qadam jasauynda. Mümkındıktı jıberıp almaiyq, aǧaiyn! Jolyŋyz aşyq bolsyn! - Köp raqmet! Sızdıŋ ısıŋızge de bereke tıleimız. Amandyqta jüzdeskenşe! https://youtu.be/WoEGrOJSK6A"Adyrna" ūlttyq portaly
