Kölık yzǧyp keledı. Rulde Dosan. Ekeumız är närsenı bır aityp, aqyry dın mäselesıne oiystyq, mūrtsyz säläftardy, qauǧa saqaldar men şolaq balaqtardy, olardyŋ «patşa» degendı «Otan» degennen joǧary qoiatynyn bıraz qauzadyq.
- Eh, erteŋ balalarymyzdyŋ basyn qatyrmasa boldy...
Dosan köz qiyǧymen maǧan qarap, basyn izedı. Ekeumız bır sätke ünsız qaldyq. Bır mezette Dosannyŋ oiyna bır närse tüskendei boldy.
- Bılesıŋ be, osy bızge dın üiretıp jürgenderdıŋ eşbırı «obal» sözınıŋ maǧynasyn tüsındıre almaidy?
-Nege?
- Mysaly men bır jyl İranda oqydym. Ol jaqtyŋ studentterı bızdı, bız olardy jiı qonaqqa şaqyratynbyz. Sonda baiqaǧanym İslam Respublikasynyŋ jastary jerge jaiylatyn dastarhannyŋ üstınen olai-būlai attap jüre beredı. Qazaqtar şyr-pyr bolamyz. «Äi, bolmaidy!» - desek «Nege?», - dep betımızge bajyraiady. Obal bolady! Analar iyǧyn qiqaŋ etkızedı. – Dosan qyzyna äŋgımelei bastady. – Jūp-jūqa qatpar nandary bar, studentterge beredı. Ainalasy jarty saǧattyŋ ışınde jaŋaǧy nan qoqaiyp qatyp qalady. Sony qapqa salyp, aiaǧymen nyǧyzdaǧandy da kördık. Obal ǧoi, endı... Tüsındıre almadyq. Olarda bızdıŋ «obaldyŋ» maǧynasyn döp ūqtyratyn söz joq eken. Dıni tūrǧyda osyndai därejege jetken qazaqqa bıreuler kelıp aqyl aitady, ata-babadan kele jatqan joldy būzady! Ūltqa obal emes pe, a, bauyrym?
Ol maǧan taǧy bır qarap qoidy. Ündemedım. Oilanatyn, zerdeleitın mäsele eken...
Qazaqta eşbır dın jetesıne jetkızıp tüsındıre almaityn, eşbır tıl naq sipattap audara almaityn «obal» degen ūǧym bary ras. Ol söz bızge İslam dını arqyly kelgen eken. Mysaly «Haşr» süresınıŋ 15 aiatynda «Olar ıstegen ısterınıŋ obalyn tartady» degen söz bar. Bır audarmada «jazasyn» delınıp jür. Būǧan qarasaq «obal» «künä, jaza» degen bolyp şyǧady. Dūrys delık. Tek arabtan sıŋse de qazaqtyŋ «obalynyŋ» maǧynasy äldeqaida tereŋ. Qazaqta būl söz ar-ūiat, iman kodeksı! «Obal boldy, obalyna qaldy, obalyna qalma» degen ūǧymnyŋ bärınıŋ mänı de, tübı de tūŋǧiyq. Al, arabtardyŋ özınde «obal» sözı tym köp qoldanylady eken: bır närsenıŋ küşeitıluı, jinaqtaluy, tıptı töpelegen aq jauyn da obal dep atalady. Sondyqtan bolar olardyŋ tüisıgınde būl söz qazaq ūǧymyna şendese almaidy. İran jastarynyŋ Dosannyŋ dastarhanynan attap jüre beruı, nandy aiaqpen nyǧyzdauy sol paiym-parasat deŋgeiınıŋ basqa satyda bolǧandyǧynyŋ saldary. Olar adal asynan qara tabanyn asyra ötıp bara jatqandarǧa alara qaraǧan qazaq balasyn tüsınbeidı. Orystar da ūiadaǧy būrşaq ūryp tastaǧan balapandy körse «jalko» dep qoia salady. «Jal» men «jalko» qazaqtyŋ «apyr-ai, obal bolyptysyn» döp bere almaidy. Ony audarmaşylar da bıledı, sözdıkke obaldy-greh dep audarulary sony bıldırse kerek. «Jalko» -aianyşty, «greh» - künänı bıldıredı, «obal»-...
Süt tögılse - obal, nan qoqymy şaşylsa - obal, köktı jūlsaŋ - obal, balanyŋ qarny toimai qalsa - obal, jüirık at aiaqtan qalsa - obal... Osynyŋ bärıne «velikii i moguchidıŋ» jalkosyn qoiyp körseŋ jany aşyǧannyŋ şalajansar lebızı şyǧady. Arabtyŋ jaza, künä degenge saiatyny da eş üilespeidı. Qazaq balasy osy «obalmen» tärbielenedı. Būl asa biık mistikalyq-psihologiialyq küi. Kiesı bar, erık- jıgerıŋdı uysta ūstatatyn ūǧym! Ony bılgen jan adamgerşılıkten attamaidy. Tüsındıru qiyn. Mūndai sana dıni-ruhani ǧūlamalyqtyŋ şyŋyna jetken ūltqa ǧana tän bolsa kerek. Menıŋ, men sekıldı köptıŋ tüsınbeuı-sol şyŋnan etekke entelep bara jatqan toptyŋ sanatynda boluymzda. Ainalamyz nöpır. Qūldyraŋdap, qūldyrap baramyz. Taban tırer būdyr joq. Baltyry şydamai domalap ketkenderdıŋ, basy jerge sart-sūrt ūrylǧanyn körıp «Tuh, anau baiǧūsqa obal boldy ǧoi» dep dauystap qoiamyz. Tek sol obaldy özımız tüsınbeimız. Künä, jaza degen sözderdı qosarlasaq jaŋaǧy söilemımız şatpaq bolyp şyǧady. «Ana baiǧūsqa jaza boldy ǧoi... künä boldy ǧoi...» Būl ne söz?! Mümkın ol päk jan şyǧar, mümkın ol jauyz taǧdyr erı men ūldaryn jalmaǧan keiuana şyǧar, mümkın ol tūldyr qalǧan ūl şyǧar, zar jylaǧan qyz şyǧar... Onyŋ sürıngenıne «künänıŋ» ne qatysy bar? Onyŋ obaly kımge sonda? Bılmeimın. «Joqşylyq qajytty!» dep eŋıregen anany jelkesınen süirep bara jatqan polisiia da, sony syrttai qūptaityn, barlyq zaŋdy «baqylauşy» prokuror da, kepenı traktormen taptata salǧan äkım de, balasyn äjethanaǧa tastai qaşqan beibaq ta bılmeidı. Közınde «obal-ai» degen oidyŋ ūşqyny bolsa mūnyŋ bırın körmes edık. Olar tügılı osynyŋ bärıne miyǧynan külıp, mūrtyn sylap qarap otyrǧan danyşpan ministr de bılmeidı. Olar etekke bızden būryn baryp qoiǧan. Ūmytqan. Atasy men äkesı aitqan «obaldyŋ» jūrnaǧy esınde emıs-emıs saqtalǧan adam ondai ıske barmaidy. Sonda qazaqtyŋ «obalynyŋ» qandai qūpiiasy, ne qūdıretı, qasietı bar? Bır bılse ädılettıŋ ainasy, aqiqattyŋ qairaǧy – sot bıluı kerek-au... Älgı, alty adamdy qaǧyp, bırın öltırgen zombi-jıgıttıŋ soty kezınde qazy jaqqa moiyn sozyp edım «obaldy» tüsınbeitının közınen ūqtym. Alty balaly äieldıŋ jerıne qatysty ükımdı oqyǧan qazynyŋ da közınde ölı tünek. Zaldaǧylar «bala-şaǧasynyŋ obaly saǧan, qarabet» dep ekınşı tarapty qarǧap-sılep jatyr. Analar myrs-myrs etedı, qazy ūqpaǧandy olar qaidan tüsınsın.
Ötkende «äuelı elge, odan keiın jerge obal bolady» degen mäsele köterılıp edı. Tynyş qana tynys alyp jatqan jerdıŋ tamyryn basyp körgen balgerdei bolǧandar şu ete tüstı. «Tozyp barady eken, auru eken, öledı eken...». Öz argumentın aityp, «obal» degenderdı jep barady. Jerdı anaǧa teŋegenderdı «olai bolsa anaŋnyŋ betıne sime, ty..a» degendei kekettı. Jūrt: Au, aldaǧyndai sözdı qalai aittyŋ, qasiettı tük ösken auzyŋa obal ǧoi?!- dep edı, jaŋaǧylar taǧy lap berdı. Betı aşylyp ketken kelındei keketıp, mūqatyp, şaipau tılmen jep barady. «Mynalaryŋ jön emes» degenge kömeiındegı bülkıldep tūrǧan «bızdıŋ taqsyrdyŋ jaǧasyna jarmasar kım edıŋ...» degen oidy jasyryp, «Pälı, danyşpan... », - dep saiqalşa sylq-sylq küledı. Öitkenı, obalǧa qaluşylardyŋ , şyŋǧa ūmtylǧandardy etekten tartyp qūlatuşylardyŋ tarapyna ötıp, ämırlıkke qol jetkızıp alǧan. Qorǧany küştı, aitaǧyna abalaityn töbetterı jeterlık. Qarǧybaudy aǧytsa, «äne!» dep sausaq şoşaitsa bolǧany... Şoşaityp, qanşamasyn talatty da. Sol talanǧan «bülıkşılerdıŋ» sorǧalaǧan köz jasynyŋ, kökpar bolǧan jerınıŋ obaly kımge? Jalpy obal degen ne osy, bıletın bıreu bar ma? Qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı ekenıne senıp, miy ainalyp qalǧan pendenıŋ obaly küştı me, älde sol Qūdai esımın alǧan halyqtyŋ obaly küştırek pe? Qaisysynyŋ obalyna qalǧannyŋ künäsı auyr? Osy sūraqtardyŋ jauabyn tapsaq qana qūldilaǧan ekpınımızdı tejer, iteruşınıŋ jaǧasyn jyrtar därmen tabylar... Jaŋa men mysal etkenderdıŋ denı Dosan aitqan «dın tüsındıruşeler» eken. Olardyŋ tüsınıgıne ılessek qyrymzydai qyzymyzǧa, qūlynşaqtai ūlymyzǧa obal bolmai ma? Solar nege qorqyta beredı, «Äne, Siriiany, Liviiany qara! Saǧan sol kerek pe?», - dep zırkıldeidı. Ol jaqqa qarasaŋ dındarlar bıreudı bauyzdap, kesılgen basty köterıp, «Allahu akbarlap» jatady. Ana qanışerdıŋ Allanyŋ qūly ekenı de, mūsylmandyǧy da ötırık. Obaldy qazaqtan sadaǧa ketsın! Sonda ony jarnamalauşynykı ne oi, tūtas memlekettı üreide ūstau saiasaty ma? Qorqynyştan közı atyzdai bolǧan halyqqa obal emes pe? Älde avtomat asynyp, qanjaryn jalaŋdatqan qabasaqaldan qoryqpaǧandardyŋ obaly, sūrauy joq pa? Sol ürei şoǧyn ürleuşıler artynşa «Kördıŋ be, bärın sap bastym» dep bilık aldynda adal pitbuldei arsalaŋdaidy. Bıraq közderı qorqynyşty. Qan isın sezgen pitbuldıŋ qalai özgerıp şyǧa keletını barşaǧa aian....
Älde jerdıŋ obaly joq şyǧar, el bosaqa şulaǧan bolar? Mysaly, HH ǧasyrdyŋ 40-50 jyldarynda qazaq dalasyna aryp-aşyǧan köp ūlttar keldı. Solardyŋ bärıne «Obal bolady» degen bır auyz sözdıŋ küşımen qazaq qolyndaǧysymen bölıstı, balasynyŋ auzynan jyryp, bır tılım nannyŋ jartysyn, jalǧyz qūrttyŋ tıstemın solarǧa berdı, aman alyp qaldy. Ösırdı, örkendettı, köbeittı. Ortada jarty ǧasyrdan asa uaqyt ötkende qazaq «Jerıme obal bolady» dep edı älgılerdıŋ eşbırı ün qatpady. Būl olar jetpegen ruhani däreje, nemese, olardyŋ qazaqtyŋ «obalynda» eş şarualary joq? Qazaqty tym «sintimentalnyi» sanaidy. Bıraq sol sintimentalnost bolmasa bız qaida bolar edık,- dep oilai ma? Būl da kökeide jürer sūraq. Zamanynda solardy asyrau üşın nanyn bergen anasy sütke jarytpai, aş özegıne tüsıp, köz jūmǧan qaragöz säbidıŋ obaly şe? Mūnym saudalasu, jazǧyru emes, tek «obaldyŋ» anyqtamasyn ızdeu ǧana... Mümkın osy paiymymmen bıreulerdıŋ obalyna qalyp otyrǧan şyǧarmyn... Onda keşırım ötınem.
Kölık jürısın baiaulatty, jol jiegıne toqtady. Qauıpsızdık beldıgın aǧytyp Dosekeŋ syrtqa şyqty. Auyr oilardan äreŋ arylǧan men de tüstım. Keudemızdı kerıp keŋ
tynys aldyq. Qyzǧaldaq, sarybasy qalyŋ ösıp, kılemdei qūlpyrǧan, mysyqqūiryǧy jelmen terbelıp, teŋızdei tolqytqan dala erekşe sūlu. Men jerden jas jusan jūlyp, qūmarlana iıskedım. Dosan zorlana ezu tartty:
-Obal, ä?
Basymdy izedım. Obal ekenın tüsınemın, bıraq, kımge obal, nege obal, ne üşın obal, qandai obal ekenın aityp, ūqtyryp bere almaimyn. Dosan da tolyq tüsındıre almady. Äiteuır, obal! Toqsan tarau joldan ūltyn adastyrmai, san ǧasyrlar tūtas bolmysyn «obal» degen jalǧyz auyz sözben saqtap kelgen babalarymyzdyŋ ūǧymyn tüisıngen, qazaqqa qazaqtyŋ «obalynyŋ» män-maǧynasyn aityp, ūqtyratyn bıreu qaldy ma özı būl Qazaqstanda?! Eşkımnıŋ, eşteŋenıŋ obalyna qalmai ömır süruge bola ma?!
Serık Äbıkenūly
"JEGI" kıtabynan
