Erlan Töleutai. Doŋyz ba, qarakiık pe?

31 jeltoqsan künı iaǧni Jaŋa jyl qarsaŋynda Doŋyz jylynyŋ bır aty - qarakiık degen mazmūnda maqala jazyp edık, FB jūrtşylyǧy ūlardai şulap koia berdı. Kədımgıdei "bəlege" qaldyq. Bırı - "dūrys" dese, ekınşılerı - "būrys" desısıp jatty. Desek te ömırımızde bırınşı ret estıp tūrmyz degen aǧaiynnyŋ qarasy molyraq boldy jəne qarakiık sözıne kümänmen qaraityndyqtaryn jasyrmady. Basym köpşılık -- doŋyzdyŋ qarakiık atanuy mümkın emes degen jaqta. Endeşe aitaiyn, qazaq aşa tūiaqty jabaiy januarlardy jalpy ataumen kiık deidı. Məselen elık, qūdyr, qaraqūiryq, tau eşkı t.b adal taǧylardy halqymyz beinelep aitqanda kiık tūqymdastary otriadyna jatqyzady. Qazaq arqardy, tau eşkını, būǧyny, elıktı t.b aşa tūiaqtylardy jalpy ataumen "Qoŋyr aŋ" dep te ataidy. "Qoŋyr aŋnyŋ kiesı jaman bolady" dep jatatyny da osy januarlar. Əsırese arqar men tau eşkını "qoŋyr aŋ" dep basa erekşeleidı. "Kökşetaudyŋ biıgı-ai! Bauyrynda oinar kiıgı-ai. Ǧaşyq bolǧan qaraköz, Basylar ma eken küiıgı", dep küŋırenedı ataqty Aqan serı əigılı "Kökşetaudyŋ biıgı" ənınde. Aqan jyrlaǧan sol Kökşetauda kiık aŋy mülde joq, kiık orman-toǧaily jerge ölse de jolamaidy, biık taudyŋ bauyrynda oinamaq tügılı nuly jerge qarai qusaŋ da baspaidy. Kiık - jazyqtyŋ taǧysy. Orman toǧaily Kökşetauda kerısınşe elık pen maral mol. Sol siiaqty doŋyz da qalyŋ jynystyŋ, köldı qopaly jerdıŋ aşa tūiaqtysy. Qazaq doŋyzdyŋ etın jemeidı. Bıraq ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynan bastap, bolşevikter qazaqqa şoşqa baqtyryp qoiǧan kezderdı bastan keştı. Tıptı ötken ǧasyrdyŋ 80 jyldaryna deiın baspasözde şoşqanyŋ "besınşı tülık" atanyp kelgenıne talai kuə boldyq. Osy talpaq tanaudy qazaq jalpy şoşqa dep ataidy. Erkegın - qaban, ūrǧaşysyn -- megejın, tölın -- torai deidı. Al jabaiysyn doŋyz deidı, qaban-şoşqa dep te jatady. "Şoşqaly" degen köl attary osydan qoiylsa kerek. Qabandy köl, qabandy degen jer attary joq. Batyr babamyz Qabanbaidyŋ əuelgı aty -- Izbasar. Jas künınde doŋyzdyŋ aiǧyry -- qabandy jaryp öltırıp, Qabanbai atanypty desedı. Sonymen qazaq doŋyzdy da kiıkke jatqyzady. Jai kiık emes -- qarakiık. Qara degenı jez tüstı kiık atauly: böken, elık, qaraqūiryq t.b bölıp alǧandaǧysy bolsa kerek. Barlyq halyqtar ūǧymynda şoşqa semızdıktıŋ "simvoly". Əitse de jabaiy doŋyz üidıŋ şoşqasyndai semız bolmaidy. Asa semız bolmaǧandyqtan şyǧar, doŋyz özı siiaqty aşa tūiaqtylar: elık pen kiıkten kem jügırmeidı. Olardai tym jüirık bolmasa da jazyqtan qaşqanda qopaly nuǧa jetkenşe qaşyp qūtylar ūşqyrlyǧy bar. Qopaly jynysqa bır ılıkken doŋyz qasqyrǧa da şaldyrmai ketedı. Osy jüirıktıgıne qarap qazaq doŋyzdy kiıkke qosqan tərızdı jəne qarakiık dep öŋge kiıkten daralap qoiǧan. Şyn mənınde zoologiia ǧylymy da doŋyzdy aşatūiaqtylar otriadyna jatqyzady. Arǧy atasyn kədımgı susiyr --begamotpen tuystyrady. Osydan 33 million jyl būryn doŋyz kədımgı jyrtqyş aŋ bolǧan, evoliusiialyq prosesterdıŋ nətijesınde şöpqorektı januarǧa ainalǧan deidı zoologiia ǧylymy. Doŋyzdyŋ qarakiık atanuyna taǧy bır boljamym bar. Ol ısləm dınıne bailanysty. Qazaqtyŋ jyl sanau ılımı ısləm dınınen būryn paida bolǧany aidan anyq dünie. Keiın Ūly dalaǧa jolyndaǧysynyŋ bərın qyryp-joiyp, qiratyp ısləm dını keldı. Balbal tastarǧa qaşap jazylǧan baǧzy köşpelıler ılımın, köne türkı tarihyn arabtyŋ arnaiy jasaqtalǧan əskeri qosyndary asqan jauyzdyqpen qiratyp, typ-tipyl etıp, jermen jeksen qylyp, joiyp jıberdı. Söitıp jazu-syzusyz, jazba tarihsyz qaldyq. Būl joiqyn qiratudan arab əskerınıŋ aiaǧy jetpegen Moŋǧoliiadaǧy Orhon jazulary ǧana ǧaiyptan taiyp aman qaldy. Isləmmen bırge jaŋa dın keldı. Jaŋa dın -- jaŋa qūndylyqtar əkeldı, jaŋa mədeniet qalyptastyrdy. Köşpelılerdıŋ salt-sanasyna reviziia jasaldy. Türkınıŋ Təŋırısı men arabtyŋ Allasy "budandastyryldy". Aita berse ūzaq əŋgıme, osy tūsta doŋyz jylynyŋ atauy da arab misionerlerınıŋ qyryna ılıkken tərızdı. Sebebı ısləm dınınde doŋyzdan ötken haram haiuan joq. Sol sebeptı ısləm dını küşeiıp, tıptı radikaldanǧan kezderde jyl sanaudyŋ 12 -ınşı jyly -- haram doŋyz, adal aŋ -- qarakiıkke "auystyrylǧan" siiaqty. Kım bılsın? Əiteuır halyqtyŋ eskı sanasyndaǧy doŋyzdyŋ bır atauy -- qarakiık. Maǧan qarakiık jaiynda aityp bergen əjem hat tanymaityn eskı sananyŋ adamy edı. Qarakiık əŋgımesı ol kısınıŋ sanasynyŋ bır tükpırınde saqtalyp keldı, retı kelgende ony kışkentai nemeresı maǧan aitty. Men ony ūzaq jyldar jadymda saqtap kelıp, keşegı jyldyŋ soŋynda əleumettık jelıge jariialadym. Aldyŋǧy jyly da FB-daǧy bır jazbamda "doŋyzdy qazaq qarakiık deidı" dep söz arasyna qystyra ketken bolatynmyn. Bıraq ol joly eşkım nazar audara qoimap edı, biyl doŋyz jylynda arnaiy jazyp jariialaǧan soŋ ba, bırden ülken rezonans tuǧyzdy. Bylai bolady dep eş oilaǧan joq edım. Köpşılıgı senbei jatyr. Senbegenderdıŋ erkı özınde. Men köneköz əjemnen estıgenımdı jazdym. Kez kelgen eskı əŋgımenıŋ, köne derektıŋ ömır süruge haqysy bar. Men aitty eken dep doŋyz jyly qarakiık jyly bop ketpeidı. Doŋyz -- bügıngı zamannyŋ tılımen aitsaq jyldyŋ resmi aty. Qarakiık -- halyq jadynan öşıp ketken doŋyzdyŋ ejelgı atauy. Eskıde būl jyldy qaban jyly iaki şoşqa jyly dep eşqaşan aitpaǧan. Ökınışke qarai qazır qaban jyly dep orysşa aita bastapty, tıptı şoşqa jyly dep te aitatyndaryn qaitersıŋ. Sonymen būl daudy doǧaraiyq. Doŋyz jyly bolyp qalsyn. Bıraq qarakiık sanamyzdan öşpesın. Bəlkım bolaşaqta doŋyz jylynnyŋ qarakiık atalǧany jaily köne kıtaptardan qariia sözder tabylar. Sol kezde Erlan paqyrdy tekke jazǧyryppyz, beişara dūrys aitqan eken dersızder...