31 jeltoqsan kúni ıaǵnı Jańa jyl qarsańynda Dońyz jylynyń bir aty - qarakıik degen mazmunda maqala jazyp edik, FB jurtshylyǵy ulardaı shýlap koıa berdi. Kədimgideı "bəlege" qaldyq. Biri - "durys" dese, ekinshileri - "burys" desisip jatty. Desek te ómirimizde birinshi ret estip turmyz degen aǵaıynnyń qarasy molyraq boldy jəne qarakıik sózine kúmánmen qaraıtyndyqtaryn jasyrmady. Basym kópshilik -- dońyzdyń qarakıik atanýy múmkin emes degen jaqta.
Endeshe aıtaıyn, qazaq asha tuıaqty jabaıy janýarlardy jalpy ataýmen kıik deıdi. Məselen elik, qudyr, qaraquıryq, taý eshki t.b adal taǵylardy halqymyz beınelep aıtqanda kıik tuqymdastary otrıadyna jatqyzady. Qazaq arqardy, taý eshkini, buǵyny, elikti t.b asha tuıaqtylardy jalpy ataýmen "Qońyr ań" dep te ataıdy. "Qońyr ańnyń kıesi jaman bolady" dep jatatyny da osy janýarlar. Əsirese arqar men taý eshkini "qońyr ań" dep basa ereksheleıdi.
"Kókshetaýdyń bıigi-aı!
Baýyrynda oınar kıigi-aı.
Ǵashyq bolǵan qarakóz,
Basylar ma eken kúıigi", dep kúńirenedi ataqty Aqan seri əıgili "Kókshetaýdyń bıigi" əninde.
Aqan jyrlaǵan sol Kókshetaýda kıik ańy múlde joq, kıik orman-toǵaıly jerge ólse de jolamaıdy, bıik taýdyń baýyrynda oınamaq túgili nýly jerge qaraı qýsań da baspaıdy. Kıik - jazyqtyń taǵysy. Orman toǵaıly Kókshetaýda kerisinshe elik pen maral mol.
Sol sııaqty dońyz da qalyń jynystyń, kóldi qopaly jerdiń asha tuıaqtysy. Qazaq dońyzdyń etin jemeıdi. Biraq ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynan bastap, bolshevıkter qazaqqa shoshqa baqtyryp qoıǵan kezderdi bastan keshti. Tipti ótken ǵasyrdyń 80 jyldaryna deıin baspasózde shoshqanyń "besinshi túlik" atanyp kelgenine talaı kýə boldyq. Osy talpaq tanaýdy qazaq jalpy shoshqa dep ataıdy. Erkegin - qaban, urǵashysyn -- megejin, tólin -- toraı deıdi. Al jabaıysyn dońyz deıdi, qaban-shoshqa dep te jatady. "Shoshqaly" degen kól attary osydan qoıylsa kerek. Qabandy kól, qabandy degen jer attary joq. Batyr babamyz Qabanbaıdyń əýelgi aty -- Izbasar. Jas kúninde dońyzdyń aıǵyry -- qabandy jaryp óltirip, Qabanbaı atanypty desedi.
Sonymen qazaq dońyzdy da kıikke jatqyzady. Jaı kıik emes -- qarakıik. Qara degeni jez tústi kıik ataýly: bóken, elik, qaraquıryq t.b bólip alǵandaǵysy bolsa kerek.
Barlyq halyqtar uǵymynda shoshqa semizdiktiń "sımvoly". Əıtse de jabaıy dońyz úıdiń shoshqasyndaı semiz bolmaıdy. Asa semiz bolmaǵandyqtan shyǵar, dońyz ózi sııaqty asha tuıaqtylar: elik pen kıikten kem júgirmeıdi. Olardaı tym júırik bolmasa da jazyqtan qashqanda qopaly nýǵa jetkenshe qashyp qutylar ushqyrlyǵy bar. Qopaly jynysqa bir ilikken dońyz qasqyrǵa da shaldyrmaı ketedi. Osy júıriktigine qarap qazaq dońyzdy kıikke qosqan tərizdi jəne qarakıik dep óńge kıikten daralap qoıǵan. Shyn məninde zoologııa ǵylymy da dońyzdy ashatuıaqtylar otrıadyna jatqyzady. Arǵy atasyn kədimgi sýsıyr --begamotpen týystyrady. Osydan 33 mıllıon jyl buryn dońyz kədimgi jyrtqysh ań bolǵan, evolıýııalyq proesterdiń nətıjesinde shópqorekti janýarǵa aınalǵan deıdi zoologııa ǵylymy.
Dońyzdyń qarakıik atanýyna taǵy bir boljamym bar. Ol isləm dinine baılanysty. Qazaqtyń jyl sanaý ilimi isləm dininen buryn paıda bolǵany aıdan anyq dúnıe. Keıin Uly dalaǵa jolyndaǵysynyń bərin qyryp-joıyp, qıratyp isləm dini keldi. Balbal tastarǵa qashap jazylǵan baǵzy kóshpeliler ilimin, kóne túrki tarıhyn arabtyń arnaıy jasaqtalǵan əskerı qosyndary asqan jaýyzdyqpen qıratyp, typ-tıpyl etip, jermen jeksen qylyp, joıyp jiberdi. Sóıtip jazý-syzýsyz, jazba tarıhsyz qaldyq. Bul joıqyn qıratýdan arab əskeriniń aıaǵy jetpegen Mońǵolııadaǵy Orhon jazýlary ǵana ǵaıyptan taıyp aman qaldy.
Isləmmen birge jańa din keldi. Jańa din -- jańa qundylyqtar əkeldi, jańa mədenıet qalyptastyrdy. Kóshpelilerdiń salt-sanasyna revızııa jasaldy. Túrkiniń Təńirisi men arabtyń Allasy "býdandastyryldy".
Aıta berse uzaq əńgime, osy tusta dońyz jylynyń ataýy da arab mısıonerleriniń qyryna ilikken tərizdi. Sebebi isləm dininde dońyzdan ótken haram haıýan joq. Sol sebepti isləm dini kúsheıip, tipti radıkaldanǵan kezderde jyl sanaýdyń 12 -inshi jyly -- haram dońyz, adal ań -- qarakıikke "aýystyrylǵan" sııaqty. Kim bilsin? Əıteýir halyqtyń eski sanasyndaǵy dońyzdyń bir ataýy -- qarakıik. Maǵan qarakıik jaıynda aıtyp bergen əjem hat tanymaıtyn eski sananyń adamy edi. Qarakıik əńgimesi ol kisiniń sanasynyń bir túkpirinde saqtalyp keldi, reti kelgende ony kishkentaı nemeresi maǵan aıtty. Men ony uzaq jyldar jadymda saqtap kelip, keshegi jyldyń sońynda əleýmettik jelige jarııaladym. Aldyńǵy jyly da FB-daǵy bir jazbamda "dońyzdy qazaq qarakıik deıdi" dep sóz arasyna qystyra ketken bolatynmyn. Biraq ol joly eshkim nazar aýdara qoımap edi, bıyl dońyz jylynda arnaıy jazyp jarııalaǵan soń ba, birden úlken rezonans týǵyzdy.
Bylaı bolady dep esh oılaǵan joq edim. Kópshiligi senbeı jatyr. Senbegenderdiń erki ózinde. Men kónekóz əjemnen estigenimdi jazdym. Kez kelgen eski əńgimeniń, kóne derektiń ómir súrýge haqysy bar. Men aıtty eken dep dońyz jyly qarakıik jyly bop ketpeıdi. Dońyz -- búgingi zamannyń tilimen aıtsaq jyldyń resmı aty. Qarakıik -- halyq jadynan óship ketken dońyzdyń ejelgi ataýy. Eskide bul jyldy qaban jyly ıakı shoshqa jyly dep eshqashan aıtpaǵan. Ókinishke qaraı qazir qaban jyly dep oryssha aıta bastapty, tipti shoshqa jyly dep te aıtatyndaryn qaıtersiń.
Sonymen bul daýdy doǵaraıyq. Dońyz jyly bolyp qalsyn. Biraq qarakıik sanamyzdan óshpesin. Bəlkim bolashaqta dońyz jylynnyń qarakıik atalǵany jaıly kóne kitaptardan qarııa sózder tabylar. Sol kezde Erlan paqyrdy tekke jazǵyryppyz, beıshara durys aıtqan eken dersizder...
