TAǦDYRY JŪMBAQ ER NESIPBAI
Qazaqtyŋ ūltşyl jıgıtı, namysqoi azamat «Ryjii Almaz» turaly söz qozǧai bastasam, maǧan sūraqtar qarşa boraidy. «Qylmyskerdı nege batyr deisıŋ?» «Ol ūlt üşın ne ısteptı?» «Täuelsızdıkke qandai eŋbek sıŋırdı?» degen saualdar bärı. Men üşın būl sūraqtar qyzyqty ärı kerek. Kez kelgen adamnyŋ taǧdyry jūmbaq, qoǧam qūbylmaly, tarih ainymaly. Adam balasy san tarau ömır jolynda adasady, sürınedı, qūlaidy, qaita tūrady. Qoǧam da sondai, keşegı jaqsy dep sipattalatyn qūndylyqtar tübınde basqaşa baiandalady. Būrynǧy «kielı» ūǧymdar endıgı jerde qūr, köbık sözge ainalady. Ötken joldyŋ ökınışı de mol, keleşektegı ümıtı de zor bolady.
Er edı el ışınde sairan salǧan…
Sondyqtan qandai da bır tūlǧa ömırıne qatysty ötırık-şyny aralas aŋyzdar men aqiqattar menı ärdaiym qyzyqtyrady. Qara boiaudy jalpylama jaǧa salǧannan görı sol nysananyŋ ömır jolyn, bel-belesterın, qoǧamyn, ortasyn tüsınıp, saralap, anyqtaǧan dūrys. Nesıpbai Näsenov taqyrybyna keluım de oilamaǧan jerden boldy. Bırde küieu balamnyŋ üiıne jolauşylap barǧanymda tarihşy Bolatbek Näsenovtıŋ «Abyraly tūŋǧyş tarlandary jäne Degeleŋ» degen qalyŋ kıtabynan «Ryjii Almazdyŋ» şyn esımı, ösken-öngen jerın, basqa da mınez-qūlyqtaryn, qasietterın oqyp bıldım. Kezınde daŋqy şaryqtap şetelge şyqqan, bıraq taǧdyry öte kürdelı, naǧyz erlerge tän būralaŋ jäne ǧajaiyp ǧūmyr keşken tanys ta beitanys adamnyŋ şynaiy kelbetın körıp, azan şaqyryp qoiǧan esımın bılu menıŋ töbemdı kökke jetkızgendei äser qaldyrdy. Sovet uaqytynda joǧary jaqta jauapty qyzmet atqarǧan, elge belgılı äkesınıŋ estelıgı, keiıpkerdıŋ qaza bolǧan kezınde är türlı respublikalyq basylymdarda jariialanǧan qazaq-orys tılderındegı maqalalardyŋ köşırmesı tırısınde-aq aŋyzǧa ainalǧan azamattyŋ taǧdyry men äreketınen az-kem derek beredı. Qai äke balasyn jaman bolsyn deidı, desek te, myna bır derekke nazar audarudy jön kördık.
«Men Nesıpbai bır jasqa tolǧan kezde şeşesı Bikenmen ajyrastym. Odan keiın ol menıŋ tärbiemde bolǧan joq.
1981 jyly Bikennıŋ Qazaqstan Ortalyq partiia komitetınıŋ finans bölımıne jazǧan hatyn maǧan äkep berdı. Onda: «…Ūlyŋ Krasnoiarskıde türmede. Besınşı jyl boldy. Maǧan aqşa ber. Ol auru». Taǧy basqa da jaǧdailardy habarlap jazypty. Ol kezde Nesıpbai 20 jasta.
Mende beretın aqşa bolmady. Bıraq qoldan keletın kömegımdı dereu jasadym. Moskvadaǧy Finans ministrınıŋ orynbasary, marqūm Maslennikovty jaqsy bıletınmın. Odaqtyŋ kırıster men şyǧystar basqarmasynyŋ bastyǧymen de qarym-qatynasym jaqsy edı. Olarǧa şyndyqty aittym. Sol azamattardyŋ kömegımen Krasnoiarskınıŋ aimaqtyq milisiiasynyŋ bastyǧy general-leitenantpen telefonmen söilestım (familiiasyn ūmyttym). Ol kısı: «Ūlyŋyzǧa özım bardym. Şyn mänınde auru (tuberkulez). Bır mınezderı üşın jalǧyz otyratyn kamerada otyr eken. Qazır gospitalǧa jatqyzdym. Bıraz uaqyttan keiın bosatu jolyn tabamyz. Balaŋyz jazyqsyz sottalǧanǧa ūqsaidy», – dedı.
Mıne, osydan keiın Nesıpbaiǧa hat jazdym. Odan üş bettık jauap keldı. Öte aqyldy, öleŋmen är türlı oilaryn jazypty. «Men äkemnıŋ tırı ekenın bılgen joq edım» deptı. Hatty joǧaltyp alǧanyma ökınemın. Ekınşı hatynda türmeden şyqqan soŋ men sızge kelsem qabyldaisyz ba dep sūranypty. Men joldasym Kenjeş Sekenqyzymen, balalarym Asqar, Aigül, Asandarmen aqyldastym. Olar mektepte oqityn. Qarsylyq körsetken joq. «Papa, kelsın. Bızdıŋ aǧamyz ǧoi» dedı. Osylaişa Nesıpbai 1981 jyly küzde keldı».
Eşqandai asyra maqtauy joq, äsıresız, qospasyz qalypty baiandau. Būl az desek, sol kıtapta daŋqty keiıpkerımızdıŋ qapiiada qaza bolǧanynda jaryq körgen gazetterdegı materialdardyŋ köşırmesı berılıptı. 1998 jyldyŋ 30-mamyrynan bastap qyrküiek aiyna deiıngı gazet maqalalarynda olar qanşa jerden jamandap otyrsa da, dattap, qara boiaudy meilınşe qalyŋyraq jaqsa da, sonşa jerden süisınıp, mereilenıp, arqalanyp ketkenın sezbei qalady.
Osydan ekı jyl būryn «31» arnanyŋ tılşılerı qazaqtyŋ ūltşyl jıgıtterı turaly 10 minuttyq habar körsettı. Onda toqsanynşy jyldary qazaqtyŋ azattyq alyp, toqyrauǧa ūşyraǧan qiyn kezeŋde jatqa ketken esenı, kektı qaitarǧan erlerdıŋ ısı baiandalǧan. Asty da üstı bailyqqa toly, ūltaraqtai jerdıŋ özı adam ömırınen de qymbat bop tūrǧan myna zamanda ūlan-ǧaiyr qazaqtyŋ jerıne ielık etkısı kelıp, elge tūtqa bolǧysy kelıp, öktemdık tanytqan diaspora ökılderınıŋ mysyn basyp, ses körsetkender: Qanybek Äbışbaev, Baqytkeldı Raiymbekov, Sabyr Müsılımov, Nesıpbai Näsenovter dep anyq sipattalady. Halyq arasynda saqtalǧan är türlı beinekörınısterde olardyŋ keskın-kelbetı, äreketterı, söilegen sözderı men közın körgen, janynda bolǧan adamdardyŋ, tuystarynyŋ pıkırlerı berılgen. Men öz basym Nesıpbai Näsenovtı basyna qanşa jerden qara būlt üiırılse de, batyr dep bılemın, solai tanimyn.
Qonaev «Qazaqstan jastarynyŋ köşbasşysy» dep bılgen
Üşqara, basyŋ biık mūnar şalǧan,
Sūmpiyp öte şyqty myna jalǧan.
Tar esık, tar bosaǧa jaman eken,
Er edım el ışınde sairan salǧan, –
dep marǧasqa ūl Mädi jyrlaǧandai, Er Nesıpbai da aldyŋǧy aǧalary siiaqty quǧyn körgen, öz ortasynan şetqaqpai bolǧan ūlt perzentı. Ol Qazaq Sovettık Sosialistık Respublikasyn ūzaq jyldar basqarǧan, ırı memleket qairatkerı Dınmūhammed Qonaevpen atamyzdyŋ ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda kezdesken. Būl turaly Nesıpbai Näsenovtıŋ dosynyŋ (avtoryn belgılı bır sebeptermen aita almaimyz) estelıgınde täptıştep jazylǧan.
«– Dimaş Ahmetūly, mıne sızge jūrt aityp jüretın «Ryjii Almazdy» äkeldım, tanysyp qoiyŋyz, – dep Iý. Koşkin jaŋa tanysyn tanystyrdy.
– Amansyŋ ba, ūlym? – dep Dimaş Ahmetūly qolyn sozdy. – Estuımşe, sen Semeiden ekensıŋ, solai ma? Al nege senı «Ryjii Almaz» dep aitady? Senıŋ atyŋ Nesıpbai emes pe?
– Sälemetsız be, Aǧa, – dedı Almaz, – iä, men şyǧystanmyn, tegım Näsenov, atym Nesıpbai. Jıgıtterımdı Nūrqadılovtyŋ jienınıŋ jıgıtterımen şatastyryp almas üşın menı «Ryjii Almaz», ony «Chernyi Almaz» dep ataidy.
Dimaş Ahmetūly Almazǧa üŋılıp bır qarap aldy da, tanysuǧa qolyn ūsyndy.
– İä, qazır jastar bügınde qoǧamda kereksız bolyp qaldy, egerde olardy qadaǧalap otyrmasaŋ, öz jolyndaǧynyŋ barlyǧyn jaipap öter ülken tasqyn, sel siiaqty alyp küş emes pe? Anau 86-nyŋ Jeltoqsanynda bükıl Sovet Odaǧynyŋ alyp küşı bolmasa nemen aiaqtalar edı. Mendei qart adamdy ūmytpai kelgenıŋe rahmet, kelıp, aqyl-keŋes alyp tūr. Iýra, men de saǧan aittym emes pe, senıŋ alyp kelgen adamdaryŋnyŋ barlyǧyna senemın dep. Şynymdy aitsam, qazırgı jastarmen äŋgımeleskenıme quanamyn. Sen mynaǧan jauap berşı, qazır jastarmen jūmys ısteitın eşqandai ūiym qalmaǧan ba? Komsomoldar qaida? Qazaqstan jastarynyŋ odaǧy qaida? – dep ol Almazǧa qarady.
– Jastar odaǧy bar, Aǧa, bıraq onda jastardyŋ bolaşaǧyna nemqūraily qaraityn adamdar otyr. Olar özderı bırneşe deldaldyq firma aşyp alǧan. Öz qara bastarynyŋ qamdaryn ǧana oilaidy. Al jastar, äsırese kışkentai qalaşyq, auyldarda tūratyn jastardyŋ bolaşaǧyna bas qatyrmaidy da. Mıne, men solarǧa kömektesuge tyrysam, tym qūryǧanda sportşylarǧa, qazır sporttyŋ özımen de eşkımnıŋ jūmysy joq, bärıne aqşa aralasyp kettı ǧoi.
– İä, ūlym, sen dūrys aitasyŋ, qazır tek sportqa ǧana emes, jastardyŋ ruhani damuyna, tärbiesıne de dūrys köŋıl bölınbeidı. Eger şyn janaşyrlyq tanytyp jürseŋ, rahmet saǧan, Sovet odaǧy qiraǧannan keiın elımızde qalyptasqan qiyn jaǧdaida tym qūrysa bır bos qalǧan keŋıstıktı toltyryp jatqanyŋa. Iýra, saǧan da rahmet, maǧan Qazaqstan jastarynyŋ köşbasşysyn äkelıp tanystyrǧanyŋa!»
Osyndai baǧa bergenıne qaraǧanda Dimaş aqsaqaldyŋ adam tanu qabıletıne bas igendeisıŋ. Aldynda az-kem aialdap, bırer tıl qatysudan soŋ, qarşyǧa qūs tärızdı qaǧılez jıgıttıŋ alǧyrlyǧyna täntı bolǧanyn aŋǧaramyz.
Daŋq pen daqpyrtqa toly ömır
Būl rette jürektı jıgıt jaily köptegen mälımetterdı keltıruge bolar edı, alaida mūnyŋ özı bır maqalanyŋ aiasyna syimaityndyqtan, būǧan deiıngı belgılı jaittardy, aituly azamat Bekbolat Tıleuhannyŋ «Tasjarǧan» gazetıne bergen sūhbatyn, Nesıpbaidyŋ dürıldegen kezınde Almaty qalasy Işkı ıster basqarmasyn basqarǧan general-maior M. Orazalievtıŋ pıkırın jäne tanymal jurnalist T. Täşenevtıŋ maqalasyn atap qana ötuge mäjbürmın.
Nesıpbaidyŋ közı tırısınde sūhbat alyp, kıtap jazǧan jurnalist — Gauhar İsaeva. Onda «Ryjii Almazdyŋ» qylmysker atana jürıp, Almatynyŋ «Qalqaman» yqşam audanynda auruhana tūrǧyzbaq bolǧan nietı jazylǧan. Sondai-aq, onyŋ oilary tosyn ärı tereŋ bolǧanyn jurnalist süisıne jazady. Mysaly, Näsenovtıŋ eşqandai da esırtkı tasymalymen, narkobarondyqpen ainalyspaǧanyn, kerısınşe Qazaqstanda osynşama jyldan soŋ osynşa naşaqor bolady, olardy boldyrmas üşın küresuımız kerek degenın, onyŋ sol sözı üşın esınen adasqan şyǧar dep oilaǧanyn, bıraq oqiǧa şynymen de solai örıs alǧanyn, ömırde bolǧanyn egjei-tegjeilı sipattaidy. Al sportty nasihattap, sol üşın qazaq balalaryna arnap sport keşenderın salyp, jattyqtyruşy bolǧany barşaǧa aian närse.
Erjürek jıgıttıŋ bır ǧana prinsipı boldy: älsızderge qorǧan bolyp, älımjettık jasaǧandardyŋ sazaiyn beru. Sol üşın ol basyn talai qaterge tıgıp, qauıptıŋ ortasynda jürdı. Dostarynyŋ aituynşa, Nesıpbaidyŋ öz atynan baiandalatyn mynadai oqiǧa bar:
«Bırde maǧan bır äjei:
– «Almaz balam, kömektes!» dep jylap kelıp tūr. Menıŋ barmaǧan jerım qalmady, soty bar, prokuraturasy men poliseilerdıŋ tabaldyryǧyn tozdyrdym, eşbırınen qairan bolmady. Balamdy aldap, alaiaqtar alyp qoiǧan zäulım üiımızdı qaitaryp alsam deimın, – deidı äjei eŋırep.
Oqiǧa bylai bolǧan eken: äjeidıŋ bır jerde qarauyl bolyp ısteitın balasynyŋ kezekşılıgınde älgı mekemeden qūndy zattar joǧalǧan eken. Baiǧūs bala tıptı ūrlanǧan närsenıŋ ne ekenın körmek tügılı estımegen de. Ūrlanǧan zattardy öteu üşın balaǧa nesie alǧyzyp ta ülgerıptı. Mäselenıŋ män-jaiyn özım qarap şeşpesem bolmaitynyn bıldım de ıske kırıstım. Söitsem, älgı mekemenıŋ direktory äjeidıŋ balasynyŋ kezekşılıgınde mekeme önımderınıŋ barlyǧyn öz tuystaryna taratyp jıbergen eken. Men älgını tauyp, kınäsın öz moinyna alǧyzyp moiyndattym. Äjeidıŋ de üiın qaitarttym, bügınde ol kısı künde menıŋ amandyǧymdy tılep meşıtke baryp, Jaratqanǧa jalbarynatyn körınedı.
Al būdan basqa qanşama oqiǧalar bolyp jatyr. Qalamyzdaǧy osy siiaqty basqa da tolyp jatqan mäselelerdı menıŋ şeşu kerektıgımdı sen, ärine, bıle bermessıŋ».
Būdan bölek, «Ryjii Almaz» bastaǧan jıgıtterdıŋ erlıgı deuge tūrarlyq närse şeteldık, orys, qytai, basqa da mafiialyq toptarǧa qarsy tūrumen erekşelenedı. Negızınde memlekettık qūrylymdardyŋ ainalysatyn şaruasy bolatyn, bıraq qauıpsızdıktı osyndai toptar qamtamasyz ettı. Şeteldık toptar bızdıŋ elge tūmsyǧyn da sūǧa almady. Bıle bılgenge būl da erlık. Şekaramyz aŋǧal-saŋǧal aşyq, zaŋymyz olpy-solpy, ışkı saiasatymyz tesık şelektei üŋıreiıp, tıptı memlekettık qūrylymdardyŋ özı esın jiia almai jatqanda ol sekıldı jıgıtter auadai qajet boldy. Keiın el basqaru jüiesı mülde özgergende, 1998 jyldan berı bilık bır kısınıŋ ǧana qolyna ötkende olar «kereksız adamdar» qataryna jatqyzyldy da közı joiyldy.
Sosyn myna bır faktıge qairan qalasyz: «Qaraşyǧanaq» mūnaiyn soryp kelgen amerikalyqtardan bız memleket bolyp 10 paiyz alyp otyruǧa tek 20 jyldan soŋ qol jetkızsek, «Ryjii Almaz» özınıŋ dürıldep tūrǧan kezınde «Filip-Morris», «Qazaqoil» sekıldı kompaniialardan on paiyz alyp otyrudy mındettegen. Erlık pe?
Qūqyq qorǧau organdary qyzmetkerlerınıŋ soŋyna aŋdu salyp, köp tüsetının bıletın «Ryjii Almaz» kigen kiımderınıŋ, meilı jaŋadan satyp alsa da, kostium-şalbarynyŋ barlyq qaltasyn qaişymen qyrqyp tastaidy. Ūstap jatyp qaltasyna esırtkı süŋgıtıp jıberetın organdaǧylardyŋ qitūrqy äreketterınen osylaişa qūtylyp ketıp otyrǧan. Sondyqtan resmi oryndardyŋ hattamalaryndaǧy Nesıpbai beinesı bölek te, dostarynyŋ, tıleules jandardyŋ, keibır şynşyl saqşylardyŋ aituyndaǧy Nesıpbai beinesı mülde bölek.
Onyŋ qazaq bailyǧyn tonaǧan bai, milliarder Maşkeevichpen Jezqazǧan mys kombinatyna talasqanyn köp adam bıle bermeidı. Osy Maşkeevich täuelsız Qazaqstan tarihynyŋ süikımdı keiıpkerı eken de, basyn talai märte qaterge tıkken oǧlan ūlǧa bır auyz jyly söz joq. «Halyq sözı» gazetınde jaryq körgen «Qazaq mafiiasy: aŋyz ben aqiqat» degen sūhbatta Maşkeevich turaly köp mälımetter aitylǧan. Būl endı basqa äŋgıme.
«Zaŋ oryndarynda jauapty basşylar (KNB, prokuratura) oilaryna kelgenın jasap, naryqtyq ekonomikany syltauratyp, jasyryn jekemenşık käsıporyn, mekemeler aşyp, mekemelerı arqyly basqalardan qaryz alǧan bolyp, ony qaitarmaudy ädetke ainaldyrdy. Qaltalaryn qalyŋdap, aram, sasyq jolmen baiydy. Olarǧa kottedjder dälel. Mıne, osyǧan qarsy tūrǧan, solardyŋ būzaqy äreketterın äşkerelegen menıŋ ūlym Näsenov Nesıpbaiǧa jala japty. Aqyr sol kezdegı KNB-nıŋ töraǧasy Mūsaev bastaǧan jıgıtter Nesıpbaiymdy İspaniiada öltırttı». Bolatbek Näsenov joǧaryda atalǧan kıtabynda aşy şyndyqty, janaiqaiyn osylai bıldırgen. Kördıŋız be, jekelegen bır toptyŋ jolyn kesıp, köldeneŋ tūrǧan «Ryjii Almaz» jamanatty atanyp, ıstı bolyp otyr. Söitıp jalpy halyq sanasyna «qylmysker» degen atau taŋylǧan. Qarapaiym halyqqa tızesın batyrǧandarmen küresu jolynda ol erlerge tän būralaŋ joldardan öttı deitınımız sondyqtan.
Mıne, aty aŋyzǧa ainalǧan adam «Ryjii Almazdyŋ» – Nesıpbai Näsenovtıŋ qyrlary osyndai. Onyŋ «Men de ūltşylmyn. Qazaqtardyŋ jaqsy kiıngenı, jaqsy ömır sürgenı, jaqsy maşinalardy mıngenı, jaqsy üide tūrǧany maǧan ūnaidy. Men būǧan rahattanamyn. …Men özıme de, basqalarǧa da Qazaqstanda jaqsy ömır süru mümkın ǧana emes, mındettı ekenın däleldegım keledı» deitını qazır qanatty söz – aforizmge ainaldy. Qalai bolǧanda da ataqty «Ryjii Almazdyŋ» daŋq pen daqpyrtqa toly ömırınıŋ är kezeŋınde şyndyq jasyrynǧan.
«Men Nesıpbai bır jasqa tolǧan kezde şeşesı Bikenmen ajyrastym. Odan keiın ol menıŋ tärbiemde bolǧan joq.
1981 jyly Bikennıŋ Qazaqstan Ortalyq partiia komitetınıŋ finans bölımıne jazǧan hatyn maǧan äkep berdı. Onda: «…Ūlyŋ Krasnoiarskıde türmede. Besınşı jyl boldy. Maǧan aqşa ber. Ol auru». Taǧy basqa da jaǧdailardy habarlap jazypty. Ol kezde Nesıpbai 20 jasta.
Mende beretın aqşa bolmady. Bıraq qoldan keletın kömegımdı dereu jasadym. Moskvadaǧy Finans ministrınıŋ orynbasary, marqūm Maslennikovty jaqsy bıletınmın. Odaqtyŋ kırıster men şyǧystar basqarmasynyŋ bastyǧymen de qarym-qatynasym jaqsy edı. Olarǧa şyndyqty aittym. Sol azamattardyŋ kömegımen Krasnoiarskınıŋ aimaqtyq milisiiasynyŋ bastyǧy general-leitenantpen telefonmen söilestım (familiiasyn ūmyttym). Ol kısı: «Ūlyŋyzǧa özım bardym. Şyn mänınde auru (tuberkulez). Bır mınezderı üşın jalǧyz otyratyn kamerada otyr eken. Qazır gospitalǧa jatqyzdym. Bıraz uaqyttan keiın bosatu jolyn tabamyz. Balaŋyz jazyqsyz sottalǧanǧa ūqsaidy», – dedı.
Mıne, osydan keiın Nesıpbaiǧa hat jazdym. Odan üş bettık jauap keldı. Öte aqyldy, öleŋmen är türlı oilaryn jazypty. «Men äkemnıŋ tırı ekenın bılgen joq edım» deptı. Hatty joǧaltyp alǧanyma ökınemın. Ekınşı hatynda türmeden şyqqan soŋ men sızge kelsem qabyldaisyz ba dep sūranypty. Men joldasym Kenjeş Sekenqyzymen, balalarym Asqar, Aigül, Asandarmen aqyldastym. Olar mektepte oqityn. Qarsylyq körsetken joq. «Papa, kelsın. Bızdıŋ aǧamyz ǧoi» dedı. Osylaişa Nesıpbai 1981 jyly küzde keldı».
Eşqandai asyra maqtauy joq, äsıresız, qospasyz qalypty baiandau. Būl az desek, sol kıtapta daŋqty keiıpkerımızdıŋ qapiiada qaza bolǧanynda jaryq körgen gazetterdegı materialdardyŋ köşırmesı berılıptı. 1998 jyldyŋ 30-mamyrynan bastap qyrküiek aiyna deiıngı gazet maqalalarynda olar qanşa jerden jamandap otyrsa da, dattap, qara boiaudy meilınşe qalyŋyraq jaqsa da, sonşa jerden süisınıp, mereilenıp, arqalanyp ketkenın sezbei qalady.
Osydan ekı jyl būryn «31» arnanyŋ tılşılerı qazaqtyŋ ūltşyl jıgıtterı turaly 10 minuttyq habar körsettı. Onda toqsanynşy jyldary qazaqtyŋ azattyq alyp, toqyrauǧa ūşyraǧan qiyn kezeŋde jatqa ketken esenı, kektı qaitarǧan erlerdıŋ ısı baiandalǧan. Asty da üstı bailyqqa toly, ūltaraqtai jerdıŋ özı adam ömırınen de qymbat bop tūrǧan myna zamanda ūlan-ǧaiyr qazaqtyŋ jerıne ielık etkısı kelıp, elge tūtqa bolǧysy kelıp, öktemdık tanytqan diaspora ökılderınıŋ mysyn basyp, ses körsetkender: Qanybek Äbışbaev, Baqytkeldı Raiymbekov, Sabyr Müsılımov, Nesıpbai Näsenovter dep anyq sipattalady. Halyq arasynda saqtalǧan är türlı beinekörınısterde olardyŋ keskın-kelbetı, äreketterı, söilegen sözderı men közın körgen, janynda bolǧan adamdardyŋ, tuystarynyŋ pıkırlerı berılgen. Men öz basym Nesıpbai Näsenovtı basyna qanşa jerden qara būlt üiırılse de, batyr dep bılemın, solai tanimyn.
Qonaev «Qazaqstan jastarynyŋ köşbasşysy» dep bılgen
Üşqara, basyŋ biık mūnar şalǧan,
Sūmpiyp öte şyqty myna jalǧan.
Tar esık, tar bosaǧa jaman eken,
Er edım el ışınde sairan salǧan, –
dep marǧasqa ūl Mädi jyrlaǧandai, Er Nesıpbai da aldyŋǧy aǧalary siiaqty quǧyn körgen, öz ortasynan şetqaqpai bolǧan ūlt perzentı. Ol Qazaq Sovettık Sosialistık Respublikasyn ūzaq jyldar basqarǧan, ırı memleket qairatkerı Dınmūhammed Qonaevpen atamyzdyŋ ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda kezdesken. Būl turaly Nesıpbai Näsenovtıŋ dosynyŋ (avtoryn belgılı bır sebeptermen aita almaimyz) estelıgınde täptıştep jazylǧan.
«– Dimaş Ahmetūly, mıne sızge jūrt aityp jüretın «Ryjii Almazdy» äkeldım, tanysyp qoiyŋyz, – dep Iý. Koşkin jaŋa tanysyn tanystyrdy.
– Amansyŋ ba, ūlym? – dep Dimaş Ahmetūly qolyn sozdy. – Estuımşe, sen Semeiden ekensıŋ, solai ma? Al nege senı «Ryjii Almaz» dep aitady? Senıŋ atyŋ Nesıpbai emes pe?
– Sälemetsız be, Aǧa, – dedı Almaz, – iä, men şyǧystanmyn, tegım Näsenov, atym Nesıpbai. Jıgıtterımdı Nūrqadılovtyŋ jienınıŋ jıgıtterımen şatastyryp almas üşın menı «Ryjii Almaz», ony «Chernyi Almaz» dep ataidy.
Dimaş Ahmetūly Almazǧa üŋılıp bır qarap aldy da, tanysuǧa qolyn ūsyndy.
– İä, qazır jastar bügınde qoǧamda kereksız bolyp qaldy, egerde olardy qadaǧalap otyrmasaŋ, öz jolyndaǧynyŋ barlyǧyn jaipap öter ülken tasqyn, sel siiaqty alyp küş emes pe? Anau 86-nyŋ Jeltoqsanynda bükıl Sovet Odaǧynyŋ alyp küşı bolmasa nemen aiaqtalar edı. Mendei qart adamdy ūmytpai kelgenıŋe rahmet, kelıp, aqyl-keŋes alyp tūr. Iýra, men de saǧan aittym emes pe, senıŋ alyp kelgen adamdaryŋnyŋ barlyǧyna senemın dep. Şynymdy aitsam, qazırgı jastarmen äŋgımeleskenıme quanamyn. Sen mynaǧan jauap berşı, qazır jastarmen jūmys ısteitın eşqandai ūiym qalmaǧan ba? Komsomoldar qaida? Qazaqstan jastarynyŋ odaǧy qaida? – dep ol Almazǧa qarady.
– Jastar odaǧy bar, Aǧa, bıraq onda jastardyŋ bolaşaǧyna nemqūraily qaraityn adamdar otyr. Olar özderı bırneşe deldaldyq firma aşyp alǧan. Öz qara bastarynyŋ qamdaryn ǧana oilaidy. Al jastar, äsırese kışkentai qalaşyq, auyldarda tūratyn jastardyŋ bolaşaǧyna bas qatyrmaidy da. Mıne, men solarǧa kömektesuge tyrysam, tym qūryǧanda sportşylarǧa, qazır sporttyŋ özımen de eşkımnıŋ jūmysy joq, bärıne aqşa aralasyp kettı ǧoi.
– İä, ūlym, sen dūrys aitasyŋ, qazır tek sportqa ǧana emes, jastardyŋ ruhani damuyna, tärbiesıne de dūrys köŋıl bölınbeidı. Eger şyn janaşyrlyq tanytyp jürseŋ, rahmet saǧan, Sovet odaǧy qiraǧannan keiın elımızde qalyptasqan qiyn jaǧdaida tym qūrysa bır bos qalǧan keŋıstıktı toltyryp jatqanyŋa. Iýra, saǧan da rahmet, maǧan Qazaqstan jastarynyŋ köşbasşysyn äkelıp tanystyrǧanyŋa!»
Osyndai baǧa bergenıne qaraǧanda Dimaş aqsaqaldyŋ adam tanu qabıletıne bas igendeisıŋ. Aldynda az-kem aialdap, bırer tıl qatysudan soŋ, qarşyǧa qūs tärızdı qaǧılez jıgıttıŋ alǧyrlyǧyna täntı bolǧanyn aŋǧaramyz.
Daŋq pen daqpyrtqa toly ömır
Būl rette jürektı jıgıt jaily köptegen mälımetterdı keltıruge bolar edı, alaida mūnyŋ özı bır maqalanyŋ aiasyna syimaityndyqtan, būǧan deiıngı belgılı jaittardy, aituly azamat Bekbolat Tıleuhannyŋ «Tasjarǧan» gazetıne bergen sūhbatyn, Nesıpbaidyŋ dürıldegen kezınde Almaty qalasy Işkı ıster basqarmasyn basqarǧan general-maior M. Orazalievtıŋ pıkırın jäne tanymal jurnalist T. Täşenevtıŋ maqalasyn atap qana ötuge mäjbürmın.
Nesıpbaidyŋ közı tırısınde sūhbat alyp, kıtap jazǧan jurnalist — Gauhar İsaeva. Onda «Ryjii Almazdyŋ» qylmysker atana jürıp, Almatynyŋ «Qalqaman» yqşam audanynda auruhana tūrǧyzbaq bolǧan nietı jazylǧan. Sondai-aq, onyŋ oilary tosyn ärı tereŋ bolǧanyn jurnalist süisıne jazady. Mysaly, Näsenovtıŋ eşqandai da esırtkı tasymalymen, narkobarondyqpen ainalyspaǧanyn, kerısınşe Qazaqstanda osynşama jyldan soŋ osynşa naşaqor bolady, olardy boldyrmas üşın küresuımız kerek degenın, onyŋ sol sözı üşın esınen adasqan şyǧar dep oilaǧanyn, bıraq oqiǧa şynymen de solai örıs alǧanyn, ömırde bolǧanyn egjei-tegjeilı sipattaidy. Al sportty nasihattap, sol üşın qazaq balalaryna arnap sport keşenderın salyp, jattyqtyruşy bolǧany barşaǧa aian närse.
Erjürek jıgıttıŋ bır ǧana prinsipı boldy: älsızderge qorǧan bolyp, älımjettık jasaǧandardyŋ sazaiyn beru. Sol üşın ol basyn talai qaterge tıgıp, qauıptıŋ ortasynda jürdı. Dostarynyŋ aituynşa, Nesıpbaidyŋ öz atynan baiandalatyn mynadai oqiǧa bar:
«Bırde maǧan bır äjei:
– «Almaz balam, kömektes!» dep jylap kelıp tūr. Menıŋ barmaǧan jerım qalmady, soty bar, prokuraturasy men poliseilerdıŋ tabaldyryǧyn tozdyrdym, eşbırınen qairan bolmady. Balamdy aldap, alaiaqtar alyp qoiǧan zäulım üiımızdı qaitaryp alsam deimın, – deidı äjei eŋırep.
Oqiǧa bylai bolǧan eken: äjeidıŋ bır jerde qarauyl bolyp ısteitın balasynyŋ kezekşılıgınde älgı mekemeden qūndy zattar joǧalǧan eken. Baiǧūs bala tıptı ūrlanǧan närsenıŋ ne ekenın körmek tügılı estımegen de. Ūrlanǧan zattardy öteu üşın balaǧa nesie alǧyzyp ta ülgerıptı. Mäselenıŋ män-jaiyn özım qarap şeşpesem bolmaitynyn bıldım de ıske kırıstım. Söitsem, älgı mekemenıŋ direktory äjeidıŋ balasynyŋ kezekşılıgınde mekeme önımderınıŋ barlyǧyn öz tuystaryna taratyp jıbergen eken. Men älgını tauyp, kınäsın öz moinyna alǧyzyp moiyndattym. Äjeidıŋ de üiın qaitarttym, bügınde ol kısı künde menıŋ amandyǧymdy tılep meşıtke baryp, Jaratqanǧa jalbarynatyn körınedı.
Al būdan basqa qanşama oqiǧalar bolyp jatyr. Qalamyzdaǧy osy siiaqty basqa da tolyp jatqan mäselelerdı menıŋ şeşu kerektıgımdı sen, ärine, bıle bermessıŋ».
Būdan bölek, «Ryjii Almaz» bastaǧan jıgıtterdıŋ erlıgı deuge tūrarlyq närse şeteldık, orys, qytai, basqa da mafiialyq toptarǧa qarsy tūrumen erekşelenedı. Negızınde memlekettık qūrylymdardyŋ ainalysatyn şaruasy bolatyn, bıraq qauıpsızdıktı osyndai toptar qamtamasyz ettı. Şeteldık toptar bızdıŋ elge tūmsyǧyn da sūǧa almady. Bıle bılgenge būl da erlık. Şekaramyz aŋǧal-saŋǧal aşyq, zaŋymyz olpy-solpy, ışkı saiasatymyz tesık şelektei üŋıreiıp, tıptı memlekettık qūrylymdardyŋ özı esın jiia almai jatqanda ol sekıldı jıgıtter auadai qajet boldy. Keiın el basqaru jüiesı mülde özgergende, 1998 jyldan berı bilık bır kısınıŋ ǧana qolyna ötkende olar «kereksız adamdar» qataryna jatqyzyldy da közı joiyldy.
Sosyn myna bır faktıge qairan qalasyz: «Qaraşyǧanaq» mūnaiyn soryp kelgen amerikalyqtardan bız memleket bolyp 10 paiyz alyp otyruǧa tek 20 jyldan soŋ qol jetkızsek, «Ryjii Almaz» özınıŋ dürıldep tūrǧan kezınde «Filip-Morris», «Qazaqoil» sekıldı kompaniialardan on paiyz alyp otyrudy mındettegen. Erlık pe?
Qūqyq qorǧau organdary qyzmetkerlerınıŋ soŋyna aŋdu salyp, köp tüsetının bıletın «Ryjii Almaz» kigen kiımderınıŋ, meilı jaŋadan satyp alsa da, kostium-şalbarynyŋ barlyq qaltasyn qaişymen qyrqyp tastaidy. Ūstap jatyp qaltasyna esırtkı süŋgıtıp jıberetın organdaǧylardyŋ qitūrqy äreketterınen osylaişa qūtylyp ketıp otyrǧan. Sondyqtan resmi oryndardyŋ hattamalaryndaǧy Nesıpbai beinesı bölek te, dostarynyŋ, tıleules jandardyŋ, keibır şynşyl saqşylardyŋ aituyndaǧy Nesıpbai beinesı mülde bölek.
Onyŋ qazaq bailyǧyn tonaǧan bai, milliarder Maşkeevichpen Jezqazǧan mys kombinatyna talasqanyn köp adam bıle bermeidı. Osy Maşkeevich täuelsız Qazaqstan tarihynyŋ süikımdı keiıpkerı eken de, basyn talai märte qaterge tıkken oǧlan ūlǧa bır auyz jyly söz joq. «Halyq sözı» gazetınde jaryq körgen «Qazaq mafiiasy: aŋyz ben aqiqat» degen sūhbatta Maşkeevich turaly köp mälımetter aitylǧan. Būl endı basqa äŋgıme.
«Zaŋ oryndarynda jauapty basşylar (KNB, prokuratura) oilaryna kelgenın jasap, naryqtyq ekonomikany syltauratyp, jasyryn jekemenşık käsıporyn, mekemeler aşyp, mekemelerı arqyly basqalardan qaryz alǧan bolyp, ony qaitarmaudy ädetke ainaldyrdy. Qaltalaryn qalyŋdap, aram, sasyq jolmen baiydy. Olarǧa kottedjder dälel. Mıne, osyǧan qarsy tūrǧan, solardyŋ būzaqy äreketterın äşkerelegen menıŋ ūlym Näsenov Nesıpbaiǧa jala japty. Aqyr sol kezdegı KNB-nıŋ töraǧasy Mūsaev bastaǧan jıgıtter Nesıpbaiymdy İspaniiada öltırttı». Bolatbek Näsenov joǧaryda atalǧan kıtabynda aşy şyndyqty, janaiqaiyn osylai bıldırgen. Kördıŋız be, jekelegen bır toptyŋ jolyn kesıp, köldeneŋ tūrǧan «Ryjii Almaz» jamanatty atanyp, ıstı bolyp otyr. Söitıp jalpy halyq sanasyna «qylmysker» degen atau taŋylǧan. Qarapaiym halyqqa tızesın batyrǧandarmen küresu jolynda ol erlerge tän būralaŋ joldardan öttı deitınımız sondyqtan.
Mıne, aty aŋyzǧa ainalǧan adam «Ryjii Almazdyŋ» – Nesıpbai Näsenovtıŋ qyrlary osyndai. Onyŋ «Men de ūltşylmyn. Qazaqtardyŋ jaqsy kiıngenı, jaqsy ömır sürgenı, jaqsy maşinalardy mıngenı, jaqsy üide tūrǧany maǧan ūnaidy. Men būǧan rahattanamyn. …Men özıme de, basqalarǧa da Qazaqstanda jaqsy ömır süru mümkın ǧana emes, mındettı ekenın däleldegım keledı» deitını qazır qanatty söz – aforizmge ainaldy. Qalai bolǧanda da ataqty «Ryjii Almazdyŋ» daŋq pen daqpyrtqa toly ömırınıŋ är kezeŋınde şyndyq jasyrynǧan.
Zaŋǧar KÄRIMHAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
