Qytai bırneşe eldıŋ diplomattaryn Şyŋjaŋdaǧy "saiasi tärbieleu ortalyqtaryna" aparyp körsetken. Olardyŋ arasynda Qazaqstan men Qyrǧyzstan diplomattary da bar.
"MAMANDYQ İGERUGE MÜMKINDIK JASALǦAN"
Qytai bilıgı 28-30 jeltoqsanda 12 eldıŋ diplomatyna Şyŋjaŋdaǧy "saiasi tärbieleu ortalyqtaryn" aralatyp, körsetkızgen. Şyŋjaŋǧa Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Resei, Täjıkstan, Ündıstan, Päkıstan, İndoneziia, Malaiziia, Auǧanstan, Tailand jäne Kuveit diplomattary barǧan.
Būl turaly Qytaidyŋ CCTV arnasyna sılteme jasaǧan Reuters aqparat agenttıgı habarlady.
Şyŋjaŋǧa barǧan Qazaqstannyŋ Qytaidaǧy elşısınıŋ keŋesşısı Manarbek Qabaziev "saiasi tärbieleu ortalyǧynda oqyp jatqandardan" syi retınde maily boiaumen salynǧan suret alǧan.
"Qytai [saiasi tärbieleu ortalyǧyndaǧy] olarǧa jaqsy jaǧdai jasaǧan. Demek, Qytai basşylary öz azamattarynyŋ qamyn oilaidy dep aituǧa bolady. Menıŋ oiymşa, Qytaidaǧy ortalyq ükımet jäne Şyŋjaŋ öŋırınıŋ basşylary öz azamattaryna jaŋa mamandyq igeruge mümkındık jasap jatyr" dedı ol.
Malaiziianyŋ Qytaidaǧy elşılıgınıŋ ökılı Mohammed Hosni Şahiran İsmail "būryn aqparat qūraldarynda jazǧandardy oqyp ortalyq turaly basqaşa oilaitynmyn. Qazır ortalyqtyŋ şynaiy ömırın kördım" dedı.
Al Auǧanstannyŋ Qytaidaǧy elşılıgınıŋ qyzmetkerı Said Habiburahman Husinpur de "Şyŋjaŋǧa barǧan soŋ ortalyqtar turaly oiyn özgertken".
"Osyǧan deiın [ortalyqtar turaly] türlı esepterdı kördım. Bıraq mūndaǧy jaǧdai esepte aitylǧandai emes eken. Ortalyqta şynymen bärı jaqsy. Tärbielenuşıler köp närsenı üirenıp, köp jaǧynan özgeredı" dedı ol.
Reuters agenttıgınıŋ habarlauynşa, Şyŋjaŋǧa barǧan 12 eldıŋ diplomaty Qytai bilıgınıŋ ökılderımen bırge Şyŋjaŋdaǧy bazarlardy, meşıtterdı, oqu oryndaryn, mektepterdı de aralaǧan.
Qazaqstan diplomattarynyŋ Qytaidaǧy "käsıptık üiretu ortalyqtaryna" barǧanyn Qazaqstannyŋ syrtqy ıster ministrlıgı de rastady. Ministrlıktıŋ baspasöz hatşysy Aibek Smadiiarovtyŋ aituynşa, "diplomattar Ürımşı, Qaşqar jäne Hotanǧa barǧan. Olar provinsiia basşylyǧymen atap aitqanda, Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq ölkesınıŋ halyqtyq ükımetınıŋ töraǧasy Şohrat Zakirmen de kezdesken". Ministrlık lagerge barǧan diplomattardyŋ sūhbat bermeitının aitty.
BATYS ELDERINIŊ DİPLOMATTARYN ŞAQYRMAǦAN
Qytai şaqyrǧan diplomattar arasynda batys elderı men halyqaralyq ūiymdardyŋ ökılderı joq.
Reuters aqparat agenttıgı Qytai bilıgı qaŋtardyŋ basynda bırneşe şetel basylymyn arnaiy şaqyryp, Hotan, Qaşqar, Qaraqaştaǧy saiasi tärbieleu ortalyqtaryna aparǧanyn habarlaǧan. Jurnalistermen tıldeskender ortalyqqa öz erkımen kelgenın aitqan. Olar tılşılermen tıldesken sätte resmi ökılder qataŋ baqylap tūrǧan.
Lagerdegı "baqytty ömır jäne halal tamaq"
Halyqaralyq Human Rights Watch qūqyq qorǧau ūiymy diplomattardyŋ Şyŋjaŋǧa saparyna qatysty arnaiy mälımdeme jasap, basym bölıgı İslam ärıptestıgı ūiymynyŋ müşesı bolyp sanalatyn jäne būǧan deiın Batys Qytaidaǧy adam qūqyǧynyŋ būzyluy jaily mälımdemegen elderdıŋ sapardan keiın oǧan reaksiia bıldıruı neǧaibyl deidı. Ūiym diplomattardyŋ sapary "aimaqtaǧy jaǧdaidy täuelsız baǧaladyq" deuge negız bola almaidy dep sanaidy.
"Qytai BŪŪ sarapşylarynyŋ da aimaqqa baruyna qarsy emestei körındı" degen ūiym bilık sarapşylarǧa aimaqtaǧy jaǧdaidy täuelsız baqylau üşın kedergı keltırmeuı tiıs deidı.
"Bilık diplomattar men täuelsız sarapşylarǧa olar zerttegısı kelgen kez-kelgen lager nemese özge nysandarǧa eş kedergısız jol aşuy kerek edı. Aimaqtaǧy kez-kelgen adammen jeke äŋgımelesuıne jaǧdai jasap, onyŋ el ışınde nemese basqa elde qudalanbaityna kepıl beruı kerek. BŪŪ sarapşylary jasaǧan qorytyndysy men problemalardy BŪŪ-ǧa müşe elderge habarlauy tiıs. Diplomattaryn jıbergen ükımetter qolyndaǧy aqparatty mümkındıgınşe aşyq qyluy kerek. Barlyǧy da Pekinge türkıtıldı mūsylmandardy qorlauǧa jol beruge bolmaitynyn jäne onyŋ zaŋsyz ekenın, toqtatu kerektıgın ūqtyruy kerek" dep jazdy ūiym.
2017 JYLDAN BERGI ÜREILI AQPARAT
Qytaidaǧy "saiasi tärbieleu ortalyqtary" turaly alǧaşqy aqparat 2017 jyly säuırde şyǧa bastady. Etnikalyq qazaqtar men ūiǧyrlar jaqyndarynyŋ qamalyp, olarmen habar üzılgenın aitqan. Keiın Qytaidaǧy az ūlttardyŋ qysymǧa ūşyraǧany turaly halyqaralyq ūiymdar men batys elderı de aita bastaǧan.
BŪŪ Şyŋjaŋdaǧy "saiasi tärbieleu ortalyqtarynda" millionǧa juyq adam "erkınen tys" qamauda otyrǧanyn mälımdegen. Halyqaralyq ūiymdar men batys elderı Pekinnen Şyŋjaŋǧa kırgızuge rūqsat sūraǧan. Al qaŋtardyŋ 7-cı künı Qytai syrtqy ıster ministrlıgı BŪŪ ökılderı "Pekin qoiǧan şarttardy oryndasa, Şyŋjaŋǧa kırgızetınderın" aitqan.
Qytai ükımetı basynda būl ortalyqtardyŋ baryn joqqa şyǧaryp keldı. Keiın Pekin qysymdy "ekstremizmge qarsy şara" dep mälımdedı jäne "qamalǧandar tıl üirenıp, käsıp meŋgerıp şyǧatynyn" aitty.
Qazaqstandaǧy qazaqtar da Almatyda bırneşe ret jiyn ötkızıp, Qytaidaǧy jaqyndarynyŋ jappai qamalyp jatqanyn aitqan. Olar Qazaqstan bilıgınen, halyqaralyq ūiymdardan kömek sūraǧan.
Ötken jyly Qazaqstan syrtqy ıster ministrlıgı Qytaida "qamauda otyrǧan" qazaqtardyŋ tuystarynan 915 ötınış tüskenı, 2018 jyldyŋ basynan berı Pekin ekı myŋnan astam qazaqtyŋ Qytai aumaǧynan ketuıne rūqsat bergenın mälımdegen. Ministrlık Qytaida qos azamattyǧy üşın küdıktı sanalyp, ūstalǧan 29 qazaqstandyqtyŋ 15-ı bostandyqqa şyqqany turaly da habarlaǧan.
Şyŋjaŋdaǧy qamau hronikasy
"Ortalyqta bolyp şyqqan" qazaqtar ondaǧy "adam tözgısız jaǧdailardy" sipattaǧan. Mäselen, Şyŋjaŋdaǧy "saiasi tärbieleu ortalyǧynda boldym" degen etnikalyq qazaq Nazgül Mūrat Azattyqqa "qara su men şai, kapusta qosylǧan dämsız sorpa" ışkenın aitqan.
"Işke kırgenımde şaş buǧyşymdy, syrǧa, saqina-jüzıkterımdı tügel alyp, basqa kiım kigızdı de, qolyma kısen, basyma qara qap salyp, jetektep alyp jürdı" degen ol.
Byltyr qyrküiektıŋ 10-y künı Human Rights Watch (HRW) halyqaralyq ūiymy arnaiy esebın jariialap, Qytaidaǧy saiasi tärbieleu ortalyqtaryn "lager" dep ataǧan. Ortalyqtardaǧy adam tözgısız jaǧdaidy sipattaǧan. Ūiym Qytai bilıgınıŋ ıs-äreketın synap, Pekinnen "lagerlerde" qamauda otyrǧandardy bosatudy talap etken.
"Azattyq" radiosy
