Yqtiiar hat pen azamattyq arasyndaǧy sergeldeŋ

Almaty oblysy Eskeldı audanyna qarasty Syrymbet auylynda tūryp jatqan Tüsıp Ainaǧūl 2014 jyly Qytaidyŋ Tarbaǧatai aimaǧyna qarasty Sauan audanynan köşıp kelgen. Jasy 70-ke taiaǧan qariia otbasyndaǧy bes adamnyŋ, özımen bırge jūbaiy men üş balasynyŋ da Qazaqstan azamattyǧyn ala almai jürgenın aitady. - 2016 jyly alǧan oralman kuälıgı "bır jylǧa ǧana" dep jazylǧan eken. Bıraq bız būl qarıptı (kirill älıpbiın – red.) tanymaǧandyqtan yqtiiar hat sekıldı bırneşe jylǧa jaraidy dep jüre berıppız. Qazır kuälık jaramsyz bolyp qalǧandyqtan azamattyq ala almai otyrmyz. Sonymen bırge äielımnıŋ Qytai tölqūjatynyŋ uaqyty aldaǧy nauryz aiynda bıtedı. Ony ūzartu üşın Qytaiǧa baru kerek. Al barsa, ūstalyp saiasi üirenu ortalyǧyna kırıp ketedı, - deidı ol.

• 

ÜŞ MÄSELE Al 2013 jyly Qytaidan Qazaqstanǧa qonys audarǧan Qoişybai Baijūmaūly – qazır Qazaqstan azamaty. Bıraq qyzy Fariza Qoişybai älı Qytai azamaty eken. Äkesınıŋ aituynşa, 2013-2014 jyldary orta mektepte oqyp jürgendıkten oǧan yqtiiar hat berılmegen. Kämeletke tolǧannan keiın "Qytaida sottalmaǧan" degen anyqtamany äkele almauyna bailanysty yqtiiar hatqa qoly jetpegen. Qazır yqtiiar hat alǧanymen "oralman" kuälıgınıŋ merzımı bıtkenıne bailanysty azamattyq ala almai jür. Qytaida tuǧan etnikalyq qazaqtar Qazaqstan azamattyǧyn alu üşın äuelı "oralman" märtebesın ielenıp, sottalmaǧany turaly anyqtama tapsyruǧa mındettelgen. Būl saiasat köptegen oralmannyŋ narazylyǧyn tudyryp, köşı-qon prosesıne kedergı bolǧan soŋ Qazaqstan bilıgı mūndai anyqtama alu şartyn Qytaidyŋ tiıstı ministrlıgınen emes, qonys audaruşynyŋ tūryp jatqan mekenındegı polisiia bölımşesınen de alsa bolady dep oŋailatqan. Almaty oblysyna qarasty audandardyŋ bırınde tūratyn Tūrsyngül Jūmataiqyzy da otbasynda bes adamnyŋ oralman kuälıgınıŋ merzımı ötıp ketuıne bailanysty azamattyq ala almai qalǧanyn, odan basqa kämelet jasqa tolmaǧan ekı balanyŋ bar ekenın aitady. Al Güljanar Mämen esımdı oralman kelınşek: - Men basynda qūjattarymdy deldaldarǧa berdım. Solarǧa senıp jürgende uaqyt ötıp kettı, - dep ökınedı. Bıraq Güljanardyŋ oralman kuälıgı 2009 jyly alynǧandyqtan onda belgılı bır merzımı körsetılmegen. Soǧan bailanysty osydan bır jyl būryn azamattyq alu üşın qūjattaryn tapsyrǧanymen älı eş nätije joq. Osyndai türlı sebeppen negızgı qūjatqa qol jetkıze almai jürgenderdıŋ mäselesın köteretın "El-amanat" qoǧamdyq bırlestıgınıŋ jetekşısı Yrysbek Toqtasynnyŋ aituynşa, Qytaidan qonys audarǧan qazaqtardyŋ oralman kuälıgınıŋ ötıp ketuınıŋ bırneşe sebebı bar. - Bırınşıden, osynda yqtiiar hatpen jürgen qazaqtardy Qytai bilıgı türlı sebeppen qaitadan şaqyryp alyp, uaqytynda jıbermei qoidy. Sonyŋ saldarynan olardyŋ qūjatynyŋ uaqyty ötıp kettı. Ekınşısı, 2013 jyly şyqqan "Köşı-qon turaly" zaŋdaǧy özgerıster de qol bailau boldy. Üşınşısı, keiın alynyp tastalǧan "sottalmaǧan" deitın anyqtama, - deidı ol. Yrysbek Toqtasyn däl qazır qolynda oralman kuälıgınıŋ merzımı ötıp ketken 3200 adam jäne Qytai pasportynyŋ uaqyty bıtken 93 adamnyŋ tızımı bar ekenın aitty. "MEMLEKETTIK KOMİSSİIа QAJET" 2013 jyly jeltoqsannyŋ 10-y künı bekıtılgen "Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋ aktılerıne eŋbek migrasiiasy mäselelerı boiynşa tüzetuler men tolyqtyrular engızu turaly" zaŋǧa säikes oralmandarǧa azamattyq Qazaqstanǧa köşıp kelgen soŋ 4 jyldan keiın berıledı dep körsetılgen. Būl zaŋ oralmandar men olardyŋ qūqyǧyn qorǧauşylardyŋ narazylyǧyn tudyryp, qyzu qoǧamdyq talqylauǧa ūlasqan edı. Keiın zaŋǧa qaitadan özgerıster engızılıp, şetelden kelgen etnikalyq qazaqtar bır jyldyŋ ışınde azamattyq alatyn bolǧan. Bıraq sol uaqytqa deiın jaramdylyq merzımı şekteusız türde (Qazaqstan azamattyǧyn alǧan künge deiın jaramdy – red.) berılıp kelgen "oralman" märtebesı bır jylǧa ǧana jaramdy bolyp bekıtılgen bolatyn. Halyqaralyq adam qūqyqtary jönındegı mäselelermen ainalysyp jürgen zaŋger Gülmira Quatbekova Qazaqstan azamattyǧyn ala almai jürgen qazaqtardyŋ mäselesın şeşu üşın memlekettık komissiia qūru kerek dep sanaidy. - Qandai da bır status alu üşın qajettı qūjattar tızımı boiynşa ärbır audan ärtürlı talap qoiady. Bız ony praktika jüzınde kördık, bılemız. Sondyqtan yqtiiar hat bar, oralman kuälıgı bar, basqa da talaptar boiynşa memlekettık komissiia qūrylyp, (yqtiiar hat pen oralman kuälıgın talap etpeitın – red.) jeŋıldık turaly şeşım qabyldau qajet, - deidı zaŋger. 2018 jyly qaraşada parlamenttıŋ bır top deputaty ükımetke hat jazyp, oralmandardyŋ azamattyq alu mäselesın oŋai tärtıppen şeşu turaly deputattyq saual joldaǧan edı. Deputattyq saualda "Azamattyq ala almai jürgen qazaqtardyŋ sany jetı myŋǧa juyq ekenı" aitylǧan. Premer-ministr Baqytjan Saǧyntaev deputattar saualyna qaitarǧan jauabynda: "Etnikalyq qazaqtarǧa Qazaqstan azamattyǧyn jeŋıldetılgen tärtıppen beru qūqyǧyn közdeitın zaŋ jobasy biyl (2018 jyl – red.) mamyr aiynda mäjılıs qarauyna engızıledı" dep jazǧan. Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgıne qarasty Köşı-qon komitetınıŋ ökılı Baǧlan Qasenovtıŋ aituynşa, merzımı ötıp ketken oralman kuälıkterıne bailanysty esep 2017 jyly ǧana jürgızılgen. - 2017 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa ekı myŋdai oralman kuälıgınıŋ merzımı ötıp ketken. 2018 jyl boiynşa [eseptı] endı jasaimyz. Al oralman kuälıgınıŋ merzımı endı ǧana bıtken adamdar bolsa, ony alty aidyŋ ışınde (oralman kuälıgınıŋ merzımı bıtkenınen keiın alty ai ötpegender üşın – red.) üş aiǧa deiın ūzartyp bere alamyz, - deidı Qasenov. Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ resmi deregı boiynşa 2018 jyly 2000 etnikalyq qazaq Qytai azamattyǧynan şyqqan.

"Azattyq" radiosy