«Halyq qaharmany», akademik Mūhtar Älievtıŋ 90 jyldyǧynda söilegen söz
Ūlylar ūiasy, oi ordasy – Otyrardan şyǧyp, «Älem azamatyna» ainalǧan, «Qazaqstannyŋ Halyq qaharmany» Mūhtar Älievtıŋ 90 jyldyǧynda men ol kısınıŋ üş qyry turaly aitsam deimın. Bırden aitaiyn, men Mūhaŋmen kezdesıp, söilesıp körgen emespın. Tek marqūm Köpen Ämırbek kökemız ädettegıdei küldırıp, qyzyqty estelıkter aitatyn edı ol kısı turaly. Peiışte ruhtary şalqi bergei. Därıgerlık ǧūmyrynda Mūhtar Äliev 13 myŋ men 33 myŋnyŋ arasynda ota jasady degen mälımet bar. QR Parlamentı Mäjılısınıŋ ekı şaqyrylym deputaty Darhan Myŋbai qūrdasymnyŋ maqalasynda 30 myŋ ota jasalǧany jazylǧan. Kezınde Aqparat ministrı bolǧan kısı aqparattan qate jıbermes, dūrys şyǧar dep oilaimyz. Meilı, 13 myŋ bola ma, 30 myŋ bola ma, ol jürekke jasalǧan ota bolǧasyn, 1 ota bolsa da, onyŋ ärqaisysy adamdy ajaldan araşalau. Endeşe, 50 jyldyq eŋbegınde aman alyp qalǧan 30 myŋ adamnyŋ ärqaisysynyŋ ürım-būtaqtaryn qosqanda jüzdegen myŋ adamnyŋ alǧysyn alǧan Mūhaŋ naǧyz ajaldan araşalauşy ekenı anyq. Retı kelıp tūrǧanda aita keteiık. Mūhaŋnyŋ imandylyǧyn teksergısı kelgen bıreu «Aurulardy ajaldan araşalap, Allanyŋ ısıne aralasyp jürgen joqsyz ba?» dep qyjyrtypty. Sonda köp söilemeitın Mūhaŋ: «Būl aurulardy menıŋ aldyma Allanyŋ özı alyp kelıp tūrǧan joq pa?» dep, auzyn japqan eken. Men de osydan ekı jarym ai būryn kürdelı jürek otasyna tüskende nege ekenı belgısız, operasiia arbasynda ota jasau bölmesıne bara jatyp, Mūhtar aǧam eske tüstı. Keiın, qūdai qoldap, qazaqtyŋ jas jıgıtı Älıbek Armanūly Toibaev otany sättı jasaǧanda, Mūhaŋ salǧan jol daŋǧylǧa ainalǧan eken ǧoi dedım. Sol Mūhaŋnyŋ esımı elge äigılı şäkırtterınıŋ bırı, ekı ret Densaulyq ministrı bolǧan Jaqsylyq Dosqaliev aǧamyz bügın ortamyzda otyr. Jürekten kürdelı ota jasaǧasyn üş aiǧa deiın üiden şyqpau kerek eken. Bız bıraq, ekı jarym aida täuekel dep Mūhtar aǧamyzdyŋ asyna jolǧa şyǧyp kettık... Jürek aurudan emdelıp jatsaq ta, jürıp ketsek, jürek otasy atasynyŋ äruaǧy riza bolyp, Alla şipasyn berer dep tıledık. Jolbasşymyz esımı elge belgılı, kezınde “Äkımderdıŋ ışındegı aqyny, Aqyndardyŋ ışındegı äkımı” atanǧan, ruhaniiatqa qamqor, ruhy biık qairatker aǧamyz İslam Äbış bolǧasyn da eşnärsege alaŋdaǧan joqpyz. Bügın taŋerteŋ ötken Mūhtar Älievtıŋ 90 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq konferensiia joǧary deŋgeide öttı dep jatyr. Bızdıŋ keşe keşke alǧan ūşaǧymyz taŋerteŋ ūşyp, keşıgıp kelgendıkten ol jiynǧa qatysa almadyq. Ekınşı aitarym, akademik, ministr bolǧan, Halyq qaharmany Mūhtar Älievtıŋ ömırı ünemı jarqyn bolǧan joq. Ol elımızdıŋ tūŋǧyş prezidentıne qūda bolmai tūryp-aq akademik boldy, ministr boldy. Jalǧyz ūly Rahat saiasat sarsaŋynda şyrǧalaŋǧa tüskende Mūhaŋnyŋ basyna da būlt üiırıldı. Kündız-tünı jolyn aŋdyp, sälem beruşıler basyna kün tüskende ızım-ǧaiym joǧalyp, ızın de, jüzın de körsetpei kettı... Osy jerde Alaş ardaǧy, satira sardary Köpen Ämırbek kökemız aitqan bır estelıktı eske tüsırudıŋ retı kelıp tūr. Köpen Ämırbek Mūhtar Älievtıŋ üiınde qonaqta bolady nemese sol kısı basty qonaq bolǧan bır otyrysqa qatysady. Barlyǧy söilep şyǧady. Barlyǧy tılderı jetkenşe jarysyp, maqtap jatady Mūhaŋdy. “Bır riza bolǧanym ol kısı qandai maqtau aitylsa da, elp etken joq. Ündemei otyra beredı eken”-deidı Köpekeŋ. Asaba bolyp otyrǧan belsendı bır bişıkeş Köpendı közge ılmei, söz bermeidı. Söileitın adam qalmaǧanda ǧana Mūhaŋnyŋ esık jaqta otyrǧan Köpenge közı tüsıp, söz bergızedı. Sonda Köpen kökemız aitady: “Bır jaǧy eŋ soŋynan söz bergenıne qyrsyǧyp qalǧanym bar, bır jaǧy barlyǧynyŋ jarysyp maqtap, jalpyldap ketkenın ūnatpai qaldym. “Mūhtar aǧa, menıŋ sızge aitatyn bır-aq sözım bar. Mynau jarysyp maqtap jatqandardyŋ bärı erteŋ basyŋyzǧa kün tua qalsa, qasyŋyzda bıreuı de qalmaidy. Tek men qalamyn qasyŋyzda. Ondai kün tumauyn tıleimın, denıŋız sau bolsyn!”-dep sart etkızdım deidı. İä, tura sol aitqandai būlaǧai künderı Mūqaŋnyŋ köleŋkesındei qalmai jüretınder joq bop ketedı. “Men sözımde tūryp, sälemımdı üzbedım” deidı Köpen kökemız. Osyndai qiyn sätte, 2006 jyly keibır joǧaryǧa jaǧympazdanǧan jantyqtar men kündesterı Mūhtar Älievten «Halyq qaharmany» ataǧyn qaitaryp alu qamyna kırıstı... Bastan baq taiǧanda, şaş al dese bas alatyndar ūlyna qosyp, äkesın de aiyptap jatqanda, bızdıŋ «Jas qazaq ünı» (“Qazaq ünı” qazırgı) gazetı Oŋtüstıkten kelgen 33 eŋbek ardagerınıŋ (onyŋ ışınde 9 Sosialistık Eŋbek Erı, bır Halyq aqyny bar), Elbasydan araşa sūraǧan aşyq hatyn basty. «Balasy üşın äkesı jauap bermeidı» dep jazdy olar. Ol hatty eşqandai basylym baspai qoiǧanda, bızdıŋ «Qazaq ünı» gazetı jariialady. Sonda oblystyŋ bükıl şeneunıkterı bar şaruasyn jiyp qoiyp, ideologiialyq «ügıt-nasihattau» jūmysyna kırısıp kettı. Älgı Eŋbek Erlerınıŋ bırazynyŋ «jazdym, jaŋyldym, bız bılmei qol qoiyppyz» degen hatyn oblystyq «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetıne bır aptanyŋ ışınde jariialap ülgerdı… Ärine, «Jas qazaq ünınde » būǧan jauap retınde türkıstandyq Eltai Bimaǧambetovtyŋ «Erdıŋ ekı söilegenı – ölgenı» -degen hatyn da jariialadyq… Sonymen, terıs piǧyldylardyŋ las äreketterı ıske aspai qaldy. Üşınşı aitarym, Mūhaŋnyŋ el aŋyz etken öte qarapaiymdylyǧy. Erjan Tälıp bauyrmyzdyŋ jinaǧan mälımetınen közım şalyp qaldy. «Esık aldynda, sömkesınde ūşy şoşaŋdaǧan sypyrtqysy, monşaǧa jaiau tartyp bara jatqanda qarsy jolyqqan aitqyş qoŋsysy Asqar Toqpanov: «Mäşine qaida?» dese, «Kün – jeksenbı, demalatyn jerdıŋ bärı demalǧany dūrys qoi», – deptı. «Juastan juan şyǧady». «Ömırı sözden tosylmaǧan edım, myna adam soiǧyş bır-aq ūrdy ǧoi» deidı sözge des bermes Asekeŋ.»-dep jazady ol. Mūhaŋnyŋ boiyna ana sütımen bıtken qarapaiym mınezı süiekpen kettı. Eşqaşan, akademik, ministr bolǧanda da, Halyq qaharmany bolsa da özgergen joq. Tūŋǧyş prezidentpen tūŋǧyş qūdalyǧy da onyŋ salmaqty mınezıne eş äser ete qoiǧan joq. Bärı de salystyrmalyq qaǧidaty boiynşa anyqtalady. Därıgerdı därıgermen, ministrdı ministrmen salystyrǧan sekıldı, qūdany da qūdamen salystyrasyŋ... Tūŋǧyş prezidenttıŋ ekınşı qūdasy balasy turaly jurnalisterdıŋ synyna şamdanyp, «Būl jurnalisterdı qabyrǧaǧa qoiyp atu kerek!» degenın eldıŋ bärı estıdı. Sol kezde gazet basaryp otyrǧan bız jurnalisterımızdı atqyzyp qoiyp qarap otyra beremız be, «Qūda ma, qūdai ma?» degen maqala jazdym men. Sol kezde üdep tūrǧan qaharly qūda men ündemeitın qaharman qūdany salystyryp, ūly turaly qanşama qatal syndar aitylyp jatsa da, eşkımge eşnärse demei-aq ötkenı äulielıgı eken ǧoi dedık… Mūqaŋ ūly kompozitor Şämşı Qaldaiaqovtyŋ esımın ūlyqtau mäselelerınde de qairat körsettı. İmandylyq pen qaiyrymdylyq jasaudan qol üzgen joq. Jyl saiyn Arystaǧy balalar üiınıŋ jüz balasyn özı sündetke otyrǧyzyp, toilaryn ötkızıp, syi-syiapattaryn berıp jürdı. Jürek otasynyŋ atasy Mūhtar Älıūlynyŋ jaqsy köretın nemeresı Aisūltan ekı jarym jyl būryn jüregı toqtap qalyp ömırden ötıp kettı... Jap-jas edı... Otyzǧa ta tolmaǧan edı... Sol kezde men «Han ordasyna basy syimaǧan sūltan» degen maqala jazǧan edım... Aisūltan äke-şeşesı arnaiy bergen soŋ naǧaşy atasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tegıne jazylyp, ūly esebınde sanalyp, naǧaşy qolynda östı… Öz atasy, Halyq qaharmany, akademik Mūqtar Älievtı jaqsy kördı. Äkesınıŋ ne ıstep jürgenın bälkım, tüsıne qoimady… Anasyna aita almai ketken sözderı de köp bolǧan şyǧar… Aisūltannyŋ naǧaşy atasy, tūŋǧyş prezident pen äkesı barrikadanyŋ ekı jaǧynda jürgende süiıktı atasy, akademik Mūqtar Äliev qaitys boldy. Aisūltan aǧasy Nūrälidı aldyna salyp alyp (Aisūltannyŋ mınezı men oi-pıkırlerın bılgen soŋ men endı osylai oilap otyrmyn) atasyn şyǧaryp saluǧa kelıp, basy-qasynda jürdı… Atasynyŋ portretın qūşaqtap otyrǧan Aisūltannyŋ suretı internette tarap kettı… Būl kez joǧaryda aityp ketkenımızdei, bileuşınıŋ aldynda bileuge daiyn jaǧympazdary köp bızdıŋ elde on myŋdaǧan adamdy operasiia üstelınen o düniege emes, būl düniege qaitaryp alǧan altyn qoldy därıger, «Älem azamaty» atanǧan tūŋǧyş qazaq, qūdasy el bilemei tūryp-aq densaulyq ministrı bolǧan Mūqtar Älievten «ştattaǧy» belgılı aqsaqaldar «Halyq Qaharmany» ataǧyn qaitaryp aludy sūrap, aşyq hat jazyp jürgen tūmandy tūs edı. Eldegı eŋ bırınşı şaŋyraqta bailyq pen baqyt qūşaǧynda ösken Aisūltan eldıŋ şyn jaǧdaiy qandai bolatynyn bılgen joq. Al bılgen kezde eşteŋeden tyiym körmegen erke sūltan erkın oi-pıkırlerın äleumettık jelıde qalauynşa jariialai bastady… Būl da Keŋestık tasqamaldan soŋ Täuelsızdık «qorǧanynda» erkın tynystai almai jatqan el üşın tosyn boldy…Erke sūltannyŋ erkın oilary el üşın sondai tosyn bolǧanda, han ordasy men otbasy üşın qandai bolǧanyn oilai berıŋızder… Mysaly, bır jazbasynda ol Qazaqstan men Resei arasynda ülken sybailas jemqorlyq bar ekenın jazdy… Aisūltan elımızde bilıkke talasu üşın astyrtyn äreketter jasalyp jatqanyn, olardyŋ qaruly jasaqtary tau ışınde jasyryn daiyndyqtan ötıp jatqanyn da jazdy. Ärine, ol kezde onyŋ būl sözderıne eşkım sengen joq, köŋıl de audarǧan joq. Tek byltyr Qaŋtar qasıretınde ǧana Aisūltannyŋ būnyŋ şet jaǧasyn jazyp ketkenı äleumettık jelıde aitylyp qalyp jürdı... Mūhtar Äliev turaly estelıkterde ol kısınıŋ futbolǧa öte qūmar bolǧany aityluda. Asta körsetılgen «Jaqsylyq jasauǧa asyǧaiyq» atty derektı filmde de (“Şymkentfilm”, Ersūltan Ämırbek) futbol oinap jürgen kadrlar da körsetıldı. Osyǧan qarap ūly Rahattyŋ Qazaqstan Futbol federasiiasyn basqarǧany, nemeresı Aisūltannyŋ da futbolmen käsıbi ainalysqanynyŋ syryn endı tüsındık. Aisūltan 2006 jyly Qazaqstannyŋ jasöspırımder qūramasynyŋ sapynda Europa chempionatynyŋ ırıkteu turnirıne qatysady. «Chelsi» jäne «Portsmut» jastar komandalary men qazaqstandyq «Astana» komandasynda oinady. Aisūltan da özı käsıbi futbolşy bolǧasyn «Qazaqstan Futbol federasiiasyn Europa ligasyna qosqan äkemnıŋ ısın jalǧastyrǧym keledı» dep aşyq mälımdep, federasiiany basqarǧysy keldı. Bıraq gol salmasa da, milliardtarymyzǧa qol salyp kele jatqan, qol salǧanda da mol salyp kele jatqan legionerlerımen belgılı Qazaqstannyŋ futbol federasiiasy qamalynyŋ myqtylyǧy sonşa, sol kezdegı qūdyretı jürıp tūrǧan Prezidenttıŋ süiıktı nemeresı de ala almady… Bälkım, futbol federasiiasy tızgının alǧanda, bilıkke yqpal eter mümkındıgı zor jalyndy jas bıraz jaqsy özgerıster jasar ma edı dep oilap qoiǧanbyz... İä, jas edı… Jalyndy edı… Albyrt edı… Alasūrdy. Eldegı eŋ joǧary otbasynyŋ syzyp qoiǧan şeŋberıne, hanordanyŋ qūryp qoiǧan qorǧanyna syimai alasūrdy… Orda būzar otyz jasqa tura on kün jetpei jüregı toqtap qaldy… Mıne, endı bügın şetelderden de belgılı ǧalymdar kelıp qatysqan Mūhtar Älievtıŋ 90 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq ǧylymi konferensiia dürıldep ötkenın körıp, osynyŋ bärı eske tüsıp otyr. Arnaiy dūǧa oqylyp, berılgen asyna keŋ saraidyŋ özıne halyq lyq toldy. Estelık aitqan elge belgılı tūlǧalarymyz Mūhaŋnyŋ erekşe qasietterın tızıp tūryp aitty. Osydan-aq, osy el bolyp atap ötıp jatqan 90 jyldyǧyna qarap, Mūhaŋnyŋ ekınşı ömırı bastalǧanyn anyq köremız. Osynyŋ bärın ūiymdastyryp jürgen esımı elge belgılı Ömırzaq Ämetūly aǧamyz ben atsalysqan aǧaiyndarǧa alǧysymyz zor. Mūhtar aǧamyzdyŋ peiışte ruhy şalqi bergei. Jürekke ota jasaudyŋ atasy Mūhaŋ halqynyŋ jüregınde mäŋgı saqtalady.Qazybek İSA, aqyn, QR Parlamentı VII şaqyrylym deputaty
