Aqiyq aqyn Almatyda 12 jyl tūrypty. Sonda onyŋ basynda jeke päterı bolǧan ba? Bolmasa, qairan Mūqaǧali qaida tūrdy? Almatynyŋ qai köşesınde päter jaldap jürdı? Būl sūraqtardyŋ jauabyna säl keiınırek oralatyn bolamyz.
Mūqaǧali Maqataevtyŋ kez-kelgen suretın aldyŋyzǧa jaiyp qoiyp, azyraq üŋılıp körıŋızşı. Onyŋ älpetınen öleŋge degen adaldyqty, qaisarlyqty jäne tau suyndai tūnyq päkiza sezımdı baiqai alatynyŋyzǧa kümänımız joq. Ūzaq qarai berseŋız, oilandyrady, saǧyndyrady, jeteleidı. Būl onyŋ magiialyq qasietı ärı adam janyna jaqyndyǧynan bolsa kerek. Adamnyŋ jüzı nenı bıldırse, jüregı de sony aitpaq.
Stefan Sveig Charlz Dikkens turaly jazbasynda ony aǧylşyn oqyrmany qalai qabyldaǧany jönınde: «Onyŋ köne köztanystarynyŋ bırınıŋ aituynşa, Dikkenstıŋ kelesı kıtapşasyn sömkesıne salyp äkeletın poştaşyny olar üilerınde kütıp, şydap otyra almaidy eken. Tıptı olar būl kıtapşalar kelgenşe bır-bırımen şyǧarma keiıpkerlerı turaly äŋgımelesıp, «Kopperfil Dorege üilene me, älde Agnessaǧa üilene me?» degen mäsele töŋıregınde daulasady… Poştaşy keletın künı ärqaisysy özıne tiesılı kıtapty tezırek qolyna alu üşın ekı mil jerden onyŋ aldynan şyǧatyn. Olar üilerıne qaityp kele jatyp, jol boiy Dikkenstıŋ kıtabyn oqyp kele jatady», – dep jazady. Būl bızge kädımgı aŋyz siiaqty körınuı mümkın, bıraq şyn ekenı anyq. Al bızdıŋ ädebiette köp oqylǧan aqyn Mūqaǧali Maqataev bolsa kerek. Ony tuǧan halqy jaŋaǧy Dikkenstıŋ halqy siiaqty är jazǧanyn jyldar boiy sarylyp kütpese de, soǧan jaqyndau küide qoşamettedı. Mūqaǧalidyŋ oqyrmany da, daŋqy da az bolǧan joq.
Onyŋ quatty poeziiasy eşteŋeden jasqanbady, tıptı qylyşynan qan tamyp tūrǧan Sovet saiasatynan da taisalmady. Būny adamnyŋ ışkı jan düniesındegı batyldyqtyŋ önerdegı şynaiy körınısı dep tüsınemız. Batyldyǧy kemşın qanşama aqyndar öttı, nätijiesınde olardyŋ jazǧandary qaltarystarda būǧyp qala berdı. Aqyndyq telegei şabytyna qaisarlyǧy qosylǧan soŋ, Mūqaǧali poeziiasy el jüregın jaulamai qaitsın?
Mūqaǧali turaly aitylǧan saiyn onyŋ ruhani älemı būrynǧydan da biıktei tüsetındei sezıledı. Nege dersız? Öitkenı onyŋ är öleŋı aqynnyŋ är qyryn, adami bolmysyn aşa tüspek. Älem ädebietınde de, bızdıŋ ädebietımızde de önerge keluı men taǧdyry zertteuge tūrarlyq tūlǧalar öte köp. Bız üşın Mūqaǧali Maqataev sonyŋ aiqyn dälelı. Mūqaǧalidyŋ daŋqyn şyǧarǧan ekı sebep bar desek, onyŋ bırı – şynaiy poeziiasy, endı bırı – halyqtyŋ ruhani sūranysyn der kezınde qanaǧattandyra aluynda. Şyǧarmaşyl adam üşın eŋ keregı de osy bolmaq. Endeşe, Mūqaǧali degenımız – asqaq poeziia, ör ruh, tūnyp tūrǧan salt-dästür sosyn batyldyq degenımız jön siiaqty.
«Bügın taŋerteŋ balkonǧa şyǧyp edım, mūrnyma auyldyŋ iısı keldı». Būl sözdı ol 1973 jyly 21 säuırde kündelıgıne jazypty. Menıŋşe, aqyn būny jaidan-jai jazbasa kerek. Ol – qazaqy auyldyŋ mınezın, keskın-kelbetın, aŋǧal sezımı men adaldyǧyn özımen bırge Almatyǧa arqalap kelıp, özımen bırge arǧy düniege ala ketken qūbylys.
Almaty – Mūqaǧali aqynnyŋ eŋ baqytty häm eŋ küizelıstı sätterıne kuä bolǧan qala. Ol köptegen şyǧarmalaryn osy şaharda jazyp, öleŋ bıltesın tūtandyrdy. Al küizelıstı şaqtary deitınımız, ol özın tüsınbegen zamandas pen qalamdasty, keleŋsız pıkırler men joidasyz sözderdı de osy qalada estıdı.
Älem ädebietındegı köptegen tūlǧalardyŋ är qyryn, jeke ömırın, tıptı tūrǧan üilerın de jüielı zerttep, jūrtqa tanystyrǧan dünieler molynan kezdesedı. Būǧan «Heminguei tūrǧan üi», «Uolt Uitmennıŋ kabinetı» siiaqty ädebi maqalalar dälel bola alady. Mūqaǧali Maqataev poeziiasy haqynda derekter mol, köp jazyldy. Al bız osy jazbamyzda onyŋ Almatydaǧy päterlerı turaly söz qozǧamaqpyz. Būl jönınde bızge aqynnyŋ ūly Jūldyz Mūqaǧaliūly aityp berdı:
«1964 jyly Almatyǧa köşıp keldık. Baiaǧyda Almatyda bırınşı liniia, üşınşı liniia, jetınşı liniia deitın köşeler bar bolatyn. Bız sonyŋ jetınşı liniiasynda (Qazır būl Klochkova degen köşe) Şynyqūl (Özı Jambyldyŋ qazaǧy, äielınıŋ aty Qantai ma, Qanatai ma, ekeuınıŋ bırı) degen aqsaqaldyŋ päterın jalǧa aldyq. Būl jerde ūmytpasam, üş jyldai tūrdyq, men sol jaqtaǧy 9-internatqa oquǧa baryp jürdım. Şynyqūl aqsaqaldyŋ taǧy bır päterşısı Şaizat deitın därıger kısı edı. Ol kısı är künı taŋerteŋ bızge bes tiyndy bere salatyn, keide tıptı on tiyn da beretın. Sodan keiın bız būryn İnternasionalnaia dep atalǧan, qazırgı Syrbai Mäulenov köşesındegı №129 üige köştık. Päter nömırı – 20. Al 21-päterde Quandyq Şaŋǧytbaev aqsaqal tūratyn. Būl üidıŋ üş bölmesınde bız tūrsaq, ekı bölmesınde Taiyr Jarokovtyŋ ülken ūly Marat Jarokov otbasymen tūrdy. Bızdıŋ üstımızde jazuşy Safuan Şaimerdenovtyŋ, Läilä Bazanova degen akademiktıŋ üilerı bolatyn. Qazır sol tört qabatty üi ǧana aman tūr, sebebı ol jerde Äbu Särsenbaev, Jūmeken Näjımedenov, Quandyq Şaŋǧytbaev siiaqty aqyn-jazuşylar ömır sürdı. Osy üide köp jyldar tūrdyq. Bızdıŋ negızgı balalyq şaǧymyz osy üide öttı. Ospanhan Äubäkırov, Toqaş Berdiiarov, Beken Äbdırazaqov siiaqty kısıler sondaǧy üiımızge jiı keletın. Jastar da äkeme üiırsek boldy, Keŋşılık Myrzabekov, İran-Ǧaiyp, Rafael Niiazbekov sekıldı jas qonaqtary da bar edı. Meilı, qandai üide tūrsa da, äkem eşkımdı jatsynbady. «Laşyn, baryŋdy qazanǧa sal», – deitın. Keide qazanǧa salatyn eşteŋe tabylmaityn künder de kezdestı. 1970 jyldary äkemız Änuarbek Baijanbaevpen kelısıp, sol kısınıŋ üiıne bardyq. Äkem sol jyldary radioda diktor bolyp qyzmet ıstep, Baijanbaevqa şäkırt boldy. Poeziiany mänerlep oquda äkem siiaqty oqityndar neken-saiaq. Öitkenı ol kısı Änuarbek Baijanbaevtyŋ mektebınen ötken-dı. Baijanbaev bergen päter Panfilov pen Şevchenkonyŋ qiylysynda edı. Ol 1930 jyldary salynǧan üi eken, as üiıne kırseŋ, baiaǧy oşaqtyŋ orny tūratyn. Baijanbaevtyŋ kenje balasy üiın Syrbai Mäulenovke auystyrsa, men öz üiımızdı Panfilovke qarai köşırdım. Äkem men Baijanbaev jiı äŋgımelesıp otyratyn. Zaŋ fakultetın sol üide tūrǧanymyzda bıtırdım. Qazır ol üidı būzyp tastapty. Bızden säl joǧary Äbdılda Täjıbaev tūrdy. Äkem ünemı sol kısınıŋ üiıne baratyn. Äkem 1976 jyly Panfilov köşesınıŋ boiyndaǧy päterımızde qaitys boldy, mürdesın sol üiden şyǧardyq. Keiın tura sol üidıŋ janyndaǧy Qūrmanǧazy men Furmanovtyŋ būryşyndaǧy jaŋadan salynǧan üiden sol kezdegı Almaty qalasynyŋ äkımı Auqadiev bızge jaŋa üi berdı».
Aqyn Almatyda ötkızgen 12 jylynda üş päterde tūrypty. Az da emes, köp te emes. Ol tūrǧan «jetınşı liniia» deitın köşedegı (Qazırgı Klochkova) jer üidıŋ, Panfilov pen Şevchenkonyŋ qiylysyndaǧy päterdıŋ ornyna basqa üi salynypty. Bız tek qazırgı Syrbai Mäulenov köşesındegı 129-üige bara aldyq. «Būl üide 1964-1971 jyldary asa körnektı qazaq aqyny Mūqaǧali Maqataev tūrǧan» degen eskertkış taqta aldymyzdan şyqty. Aqyn tūrǧan 20 nömırlı päterdıŋ esık qoŋyrauyn bırneşe ret basyp edık, eşkım aşpady. Kezınde Änuar Älımjanov, Jūmeken Näjımedenov siiaqty tūlǧalar tūrǧan tört qabatty ǧimarattyŋ aulasy keşegı tarihtan äldebır syr aitqysy keletındei typ-tynyş küide tūr. Mümkın tas üiler de qolyn sermep jyr oqityn sol oǧlandardy saǧynatyn şyǧar.
Är jyl saiyn toǧyzynşy aqpanda Mūqaǧali qoŋyrauy soǧylady. Ol – ūlttyq poeziianyŋ, şynaiy bolmystyŋ, önerge degen adaldyqtyŋ qoŋyrauy. Būl qoŋyrau är soǧylǧan saiyn basqaşa ün şyǧarady. Ädebiette ömırdı öleŋ etuden qaşqan aqyndar köp, bıraq Mūqaǧali ömırdıŋ özın qūdırettı poeziiaǧa ainaldyrdy. «Tarih – qūdailardyŋ ışındegı eŋ qataly» deidı Sveig. Sol qatal Qūdai Maqataev syndy aqiyq aqynnyŋ öleŋ şamyn ärbır jyr süietın jürekke jaqty. Jaǧa bermek.
Eger Almaty köşelerıne tıl bıter bolsa, onda Mūqaǧali turaly eŋ keremet estelıkterdı kezınde aqyn jürgen köşeler aitar edı.
Düisenälı ÄLIMAQYN
