Soŋǧy jyldary Qazaqstan ǧylymynyŋ damuyna eleulı yqpal etken zaŋnamalyq normalar qabyldandy jäne engızıldı. Būlardyŋ qataryna ǧalymdardyŋ jalaqysyn edäuır arttyru, olarǧa jaǧdai jasau, zertteulerdı qarjylandyrudy ūlǧaitu, jaŋa jabdyqtar satyp alu jäne basqa da qoldau şaralary kıredı.
Aldymen tarihqa şolu jasaiyq.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary ǧylym salasy barlyq postkeŋestık respublikalar siiaqty öte auyr kezeŋderdı bastan ötkerdı. Keŋestık kezeŋnıŋ eŋ küştı ǧylymi äleuetı bolyp sanalǧan ǧylymi mektepter, jaŋalyqtar, jemıstı nätijeler HH ǧasyr 90-jyldarynan keiın öz ūstamyn da, tūraqtylyǧyn da joǧaltyp aldy, ülken mäselelerdıŋ tūzaǧyna tüstı. Äsırese, ǧylymi jūmystardy qarjylandyru, olardyŋ kemuı, qyzmetkerlerge sūranys kürt azaidy. Oǧan dälel, qanşama jyl aty dürkırep tūrǧan instituttar jabylyp, aman qalǧandarynyŋ tehnikalyq bazasynyŋ deŋgeiı tömendep, zertteu şarttary naşarlai tüstı. Al onyŋ nätijesınde osy saladaǧy mamandar qysqaryp, tıptı azaidy. Statistikaǧa süiensek, mysaly, 1991-2000 jyldary Qazaqstandaǧy ǧylymi qyzmetkerlerdıŋ sany bırden ekı esege, iaǧni 27,6 myŋnan 14,8 myŋǧa deiın qysqarǧan.
2011 jyly QR "Ǧylym turaly" zaŋy qabyldandy. Älemdegı eŋ ozyq täjıribeler men jaǧdailardy ülgı ete otyryp, ǧylymdy basqarudyŋ jäne retteudıŋ su jaŋa modelı ūsynyldy. Şeteldık sarapşylardy osy salaǧa tarta otyryp, ǧylymdy qarjylandyru mäselelerın, sondai-aq bılım men ǧylym üiretudı integrasiialau, JOO sapasyn arttyru, osy salanyŋ ekonomikamen bailanysyn nyǧaitu siiaqty reformalar qolǧa alyndy. Būl jūmys 2015 jyly qabyldanǧan "Ǧylymi jäne ǧylymi-tehnikalyq qyzmet nätijelerın kommersiialandyru turaly" QR Zaŋy negızınde jüzege asty. Ol boiynşa ǧylymi zertteu men ideialardy jüzege asyrudyŋ jaŋa tetıkterın daiyndauǧa, olardy öndırıske engızu jūmystaryn qamtamasyz etuge baǧyttalǧan. Soŋǧy 10 jyl ışınde Qazaqstan ǧalymdary halyqaralyq derekter bazasyna qol jetkızuın qamtamasyz etetın ırı ärı kürdelı jūmystar jürgızıldı. Onyŋ nätijesınde ǧalymdardyŋ jariialanym belsendılıgı bırneşe ese arta tüsken. 2015-2019 jyldary olardyŋ sany 14 852 bırlıktı qūraǧan. Älemdegı reiting boiynşa 214 eldıŋ ışınde 75-orynǧa jaiǧastyq. 2011 jyly 101-oryndy ielendık.
Barlyq qabyldanǧan jäne qolǧa alynǧan şaralar ǧylym salasyndaǧy mamandardy yntalandyruǧa mümkındık berdı. Äsırese, qarjylandyrudy arttyru, onyŋ granttyq, bazalyq jäne baǧdarlamalyq-maqsatty 3 nysanyn engızu, halyqaralyq bailanys pen yntymaqtastyqty keŋeitu, eŋ tanymal ǧylymi ortalyqtarmen bırlesıp jūmys jürgızu, zertteu universitetterın köptep aşuǧa äkeldı.
PhD doktoranturadaǧy jaŋa baǧdarlamalar töŋıregınde jas ǧylymi kadrlardy daiarlauǧa 2 myŋ grant, şeteldık ǧylymi saladaǧy taǧylymalar sany, Prezident Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ "Bolaşaq" baǧdarlamasy boiynşa artty. Qazaqstan ǧalymdarynyŋ materialdyq mäselelerı de şeşıldı. Äleumettık qoldau jobasymen päter berıldı, doktoranttardyŋ şäkırtaǧy mölşerı 80%-ǧa köbeidı, Äl-Farabi atyndaǧy tehnika jäne ǧylym salasyndaǧy memlekettık syilyqtar, ärtürlı ǧylym salalary boiynşa atauly syilyqtar berılıp otyrdy.
Köp jyldar boiy ǧylym salasyndaǧy maŋyzdy mäsele ǧalymdardyŋ tūraqsyz jäne tömen jalaqysy boldy. Olar üş jylda bır ret ötetın baiqauda jeŋıske jetken jaǧdaida ǧana jūmys ısteitın jäne jalaqy alatyn.
2020 jyly ǧalymdardyŋ ortaşa jalaqysy 152 myŋ teŋgenı qūrady. Būl eldegı ortaşa jalaqynyŋ 72%-yn qūraidy. Al ırgelı ǧylymi jūmystarmen ainalysatyn ǧalymdardyŋ tūraqty jalaqysy bolǧan da joq. Būl mäsele on jyldan astam uaqyt boiy köterılıp keldı. Qarajat bolsa da, olar ǧalymǧa berılmes edı, öitkenı zaŋda aqşa tek konkurstyq türde tölenuı kerek degen bap bolǧan. Būl turaly QR BǦM Ǧylym komitetınıŋ töraǧasy 2022 jyly ötken baspasöz brifingınde baiandaǧan bolatyn.
Ötken jyly Memleket basşysy būl jaǧdaidy özgertudı tapsyrdy. Nätijesınde 74 ǧylymi ūiymda jäne 10 memlekettık organda jūmys ısteitın 1200 ǧalym 2022 jyldan bastap konkurstan tys tūraqty ai saiynǧy jalaqy ala bastady. Irgelı zertteulermen ainalysatyn tört myŋ ǧalymǧa jalaqy tölenedı, sondai-aq ǧylymi jūmysqa, qajettı jabdyqtardy satyp aluǧa qarajat bölınedı. Būl rette ǧalymdardyŋ ortaşa jalaqysy östı. Eger būryn ol 152 myŋ teŋgenı qūrasa, bügınde 257 myŋ teŋgege jäne 1,5 million teŋgege deiın artqan.
Osyndai oŋ özgerısterdıŋ nätijesınde salaǧa jas qyzmetkerler köbırek kele bastady. Janna Qūrmanǧalievanyŋ aituynşa, jas ǧalymdardyŋ sany myŋ adamǧa artqan. Eger 2018 jyly olardyŋ sany 8 000-ǧa juyq bolsa, 2021 jyly ǧylym salasynda 9 200 jas qyzmetker eŋbek ettı. Qazaqstanda barlyǧy 396 ǧylymi ūiym jūmys ısteidı, onda 22 665 adam qyzmet atqarady. 2025 jylǧa deiın olardyŋ sany 1,5 esege artyp, 34-35 myŋ adamdy qūraidy dep josparlanuda.
Ǧylym komitetınıŋ töraǧasy 2016 jyldan berı elımızde 150-den astam joba ıske asyrylyp jatqanyn, onyŋ 120-sy satu kezeŋıne jetkenın habarlady. İnnovasiialyq önımdı satudan tüsken jalpy tabys 16 mlrd teŋgeden asty. Būl 1400-den astam jūmys ornyn qūruǧa mümkındık berdı. Otandyq jobalar tek Qazaqstanda ǧana emes, sonymen qatar Qytai, Resei, Türkiia, Chehiiada naryqqa şyǧady. Sonymen qatar
"Jastardyŋ ǧylymi salaǧa keluı artqandyqtan olarǧa jasalatyn jaǧdailar jaqsara tüstı. Būl memleket qabyldaǧan jas zertteuşılerdı qoldau şaralarynyŋ nätijesınde mümkın boldy. Soŋǧy 2 jylda ǧylymdy biudjetten qarjylandyru 2 esege juyq östı. Ǧylymi jobalardy granttyq qarjylandyru merzımı 5 jylǧa deiın ūzartyldy. Eger būryn granttyq konkurstar 3-5 jylda bır ret ötkızılse, qazır olar jyl saiyn ötkızıledı. Eseptılık tömendetıldı, biurokratiialyq kedergıler alynyp tastaldy. Jas ǧalymdar üşın jekelegen granttar közdelgen, magistranttar men doktoranttardyŋ stipendiialary edäuır ūlǧaityldy. Jas zertteuşılerge arnaiy syilyqtar taǧaiyndaldy. Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa Qazaqstandyq ǧalymdarǧa älemnıŋ jetekşı ǧylymi ortalyqtarynda taǧylymdamadan ötu mümkındıgı berıldı. Osylaişa, jas ǧalymdardyŋ ǧylymi ideialary men äleuetın ıske asyru üşın barlyq jaǧdailar jasaluda" - dep komitet töraǧasy osy saladaǧy eŋ jaqsy jaŋalyqtarymen bölıstı.
Ǧylymdy qajetsınetın qazaqstandyq önımnıŋ eksporty qazırdıŋ özınde 350 mln teŋgege jüzege asyryldy. Al bızdıŋ 30-dan astam ǧalym şamamen 340 mln teŋgege avtorlyq syiaqy alatyn körınedı.
Ǧylym komitetı salada özınıŋ batyl ǧylymi ideialaryn jüzege asyra alatyn jas ǧalymdar üşın tartymdy boluy üşın jüielı jūmys jürgızude. Osylaişa, 2021 jyly QR BǦM "üzdık ǧylymi qyzmetker" baiqauyn ötkızdı, onyŋ qorytyndysy boiynşa 50 jeŋımpaz 6 mln teŋgeden aldy. Sonymen qatar, doktoranttardyŋ stipendiialary 2019 jyly 82 myŋ teŋgeden biyl 195 myŋ teŋgege deiın östı.
Ötken jyly Memleket basşysy doktorlyq därejesın qorǧaǧan granttyq doktorantura tülekterıne arnalǧan "Jas ǧalym" jobasy boiynşa myŋ grant böludı tapsyrdy. Ūlttyq Ǧalym keŋesı maqūldaǧan jaǧdaida ǧalymǧa üş jyl ışınde kemınde 500 myŋ teŋge mölşerınde ai saiynǧy jalaqy beruge bolady.Jobaǧa 2013 jyldan keiın jūmysyn qorǧaǧan şetelde tūratyn otandyq ǧalymdar da qatysa alady. Ol elge kelıp, joba aiasynda özınıŋ ǧylymi jūmysyn jaza alady. Olar osy grantqa ötınış berıp, doktorlyq därejesın bır jyl ışınde qorǧauy kerek. Aldaǧy ekı jylda olar joba aiasynda belsendı jūmys ıstemek. "Jas ǧalym" jobasynyŋ tüpkı maqsaty - jyl saiyn ǧylymi därejesı bar nemese aldaǧy 12 aida ǧylymi däreje aludy josparlap otyrǧan kemınde myŋ adamdy ǧylymi ūiymdarǧa tartu. Būl osyndai motivasiialyq joba. Sondai-aq, "Bolaşaq" baǧdarlamasy boiynşa 500 ǧalym jyl saiyn älemnıŋ üzdık ǧylymi ortalyqtarynda tegın taǧylymdamadan öte alady. Biylǧy jyly ǧylymdy qarjylandyru ötken jyldarmen salystyrǧanda 70%-ǧa ösken. Komitet töraǧasynyŋ aituynşa, älemdık täjıribede ırı memleketter ǧylymǧa JIÖ-nıŋ 4,5% mölşerınde qarajat salady. DDŪ akademiialyq keŋesı eger ǧylymǧa bölınetın qarajat JIÖ-nıŋ 1,5%-dan asatyn bolsa, onda ǧylym salasynda aitarlyqtai jetıstıkterge jetedı dep sanaidy. Bügın de Qazaqstandaǧy ǧylym salasynyŋ aldynda bırneşe mındetter tūr: ırgelı zertteuler jürgızu - būl teoriialyq bölım, ekınşısı – tehnologiialardy äzırleu, sodan keiın olardy tiıstı salaǧa engızu, törtınşısı - kommersiialandyru. Maqsat bar, niet tüzu, qadamdar jasaluda, endı tek jaqsy nätijege qol jetkızetınımızge senuımız kerek.
