Redakııadan: Keshe ǵana jambasy jerge tıgen "qara maıor" Borıs Kerimbaev týraly áleýmettik jelide jurtshylyq pikiri ekige bólindi. Biri ony ultynyń adal uly, saıypqyran komandır dese, ekinshi tarap musylman elin basyp kirgen basqynshy sanaýda. Biz nazarlaryńyzǵa "Pansher patshasy" atanǵan Borıs aǵamyzben osydan 14 jyl buryn belgili jýrnalıst Ómirzaq Aqjigit aǵamyzdyń jasaǵan suhbatyn usynamyz.
Ákem qolyna hat tıgen kúnniń ertesine jolǵa shyqqan ǵoı...
- Men Almaty oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy burynǵy Prýdkı, qazirgi Saryjaz aýylynda týyp óstim. Mektepti oryssha bitirdim. Ákem muǵalim, anam muǵalim, al, men áskerı adam bolamyn dedim. - Nege áskerı bolǵyńyz keldi?
- Ol kezdegi patrıotızm degen keremet edi ǵoı. Aýylǵa áskerı kıno ákelip qoısa, barlyq bala birimiz qalmaı baryp kóretinbiz. Men bala kezimnen komandır bolýǵa qumar edim. Kitabı tárbıe, romantıkanyń da áseri bolsa kerek... Áıtpese men áke-sheshemniń uldan da, qyzdan da, jar degende jalǵyz balasymyn, olar meni alysqa jibere qoıǵysy keldi deımisiń. Al, men bolsam ata-ananyń qanatynyń astynan alysqa ketip, ózimdi synap kórýge ańsarym aýdy da turdy. Sodan Tashkenttegi joǵary áskerı ýchılıege baryp tústim. Biraq... qyzyq áskerı ómir tek kitapta bolady eken. Men úshin oqý qıyn ómirge aınaldy. Qansha jerden mektepte júgirýmen aınalysyp, shynyǵyp, daıyndyqpen keldim desem de. Ne kerek, men úıge oqýdy tastamaqpyn dep hat jazdym. Anamnan «meıli, kele ǵoı, bir oqýǵa túsersiń» degen hat keldi. Meniń hatym ákemniń qolyna túsipti. Ol kisi sol kúnniń ertesine jolǵa shyqqan ǵoı... «Elge kúlki, mazaq bolmaqpysyń?!» dedi. Ákemniń sonsha jerden namystan jaryla jazdap jetip kelgeni maǵan qatty áser etti. «Qam jemeńiz, uıatqa qaldyrmaımyn!» dep ýáde berdim. Bir saǵat qasymda otyryp ákem qaıtyp ketti...
-Oqý bitirgen soń áskerı jolmen qyzmet babynda jaılap ósip jattyńyz?
-Iá. Aldymen Germanııaǵa baryp qyzmet ettim. Ol jaqqa keterde áke-sheshem «bir óziń ketpe» dep meni úılendirip jiberdi. JenPI-di bitirip, aýylǵa kelip jumys istep júrgen bir qyzǵa.
- «Búldirshindeı bir qyzǵa, syńar qylǵan aýylym» deseńizshi.
- Sonyń ózi. Átteń... Áskerıler de ártister sekildi kóp úılenedi degen bir sóz bar ǵoı, meniń de álgi qyzben dám-tuzym jaraspady. Biraq, ol maǵan keıin óz jolymdy qýǵan qyz syılady, qazir odan ózimnen aınymaǵan nemerem bar. «Er naǵashysyna tartyp týady» deıtin be edi. Ómirimniń qyzyǵy sol búgin...
1979 jyly Temirtaýda qyzmet etip júrgenimde Almatyǵa kóship kelgen ákem «biz qartaıdyq, qasymyzǵa kelseıshi» dep qoımady. Men aqyrynda «jaraıdy» dedim. Ákemniń qolynan kelmeıtini joq, basshylarǵa baryp aýystyrý máselesin ózi sheshetin boldy.
- «Ákemniń qolynan kelmeıtini joq» deısiz, al, aıtýyńyzǵa qaraǵanda ol kisi ómir boıy qarapaıym muǵalim bolypty.
-Iá, solaıyna solaı, biraq, ákemniń oqytqan shákirtteri talaı myqty oryndarda otyrdy ol kezde.
- Demek, ákeńiz abyroıly ustaz bolǵan eken ǵoı.
-Sodan ákeme mınıstrliktegiler «balańyz óz betimen jaqsy ósip kele jatyr, neǵylasyz jyly ornyn sýytyp, tamyryn sýyryp» dep keńes beripti. Ákem sol aqylǵa toqtady. Al, men batalon komandırliginen Efıopııaǵa áskerı keńesshi bolyp ketetin bolyp, qujattarymdy tapsyryp, joǵary jaqtyń sheshimin kútip júrdim. Mine, dál osy jerde meniń taǵdyrym kúrt ózgerdi.
Apta saıyn mal soıyp, qonaqqa shaqyratyn
- Esińizde bolsa, bul kez KSRO áskeriniń Aýǵanstanǵa basyp kirgen kezi. Ol tóńkeristi uıymdastyrǵan kezde aýǵan astanasyndaǵy Hafızýlla Ámınniń saraıyn basyp alǵan negizinen ózbekterden quralǵan arnaıy otrıad bolatyn. Máskeýdegi joǵary saıası, áskerı basshylyq — búgin endi ol týraly aıtýǵa bolady — Qytaımen eki aradaǵy salqyn qatynasty esepteı otyryp, dál sondaı otrıad Beıjińde de (Pekınde) qajet bolyp qalýy múmkin degen sheshimge kelgen ǵoı. Qytaıda uıǵyrlar kóp ekendigi sebepti bul otrıadtyń negizin uıǵyrlar quraýǵa tıis bolǵan. Meni quzyrly komıssııa sol otrıadqa komandır etip taǵaıyndaýǵa sheshim shyǵarady. Orta Azııa áskerı okrýgynyń qolbasshysyna shaqyryp, Almatyǵa kelgenimde barlaý rotasynyń bir podpolkovnıgi meniń kim ekenimdi surap, aty-jónimdi estigende «oı-oı-oı» dep basyn ustap otyryp qalǵany áli kúnge kóz aldymda... Al, men ne bolyp jatqanynan beıhabarmyn. Ózińiz bilesiz, áskerde suramaıdy, buıyrady ǵoı. Sol kúni túnde Máskeýge ushtym. Ertesine tún ortasyna deıin meni taǵy da túrli synaqtan ótkizýmen boldy. Kelesi kúni qolyma 177-arnaıy mindetti bólek otrıadtyń komandıri degen buıryq ustatty. Bas shtabtyń bir joǵary shendi ofıeriniń aıtqany esimnen shyqpaıdy «Biz sen úshin bárimiz bir adamdaı qol kóterdik. Eger uıatqa qaldyratyn bolsań «atylsyn» dep qos qolymyzdy kóteretin bolamyz. Ar jaǵyn óziń oılan»...
-Mindetińizdi túsinip shyqtyńyz?
-Túsingenim sol, úlken ýákildik alǵan soń kele birden iske kirisip kettim ǵoı. Qapshaǵaıǵa ornalastyq. 8 aıdaı kúni-túni jumys istedik. Mysaly, sol jyly Máskeý Olımpıadasynyń nysandaryn salý qyzý júrip jatqan. Men qurylysshy soldattardyń ishinen 300-deı uıǵyr soldatty óz qalaýymsha tańdap, iriktep aldym. Bir rota ǵana kazarmaǵa jaıǵasty, qalǵandary palatada turdy. Qys boıy. Ábden daıyndalyp bolǵan kezde, kúzge taıaý, bizdiń batalonnyń baǵyty taǵy ózgerdi... Uıǵyrlar túgeldeı derlik áskerden bosatylyp, ornyna endi orta azııalyq ulttardyń ókilderinen, negizinen qazaqtardan quralǵan otrıad jasaqtaý tapsyryldy. Taǵy bir jyl tynymsyz jumystan soń 1981 jyly 25 qazanda aýǵan elin betke alyp ornymyzdan qozǵaldyq qoı. 29 qazan kúni tańerteń saǵat 5-te aýǵan jerine kirdik, saǵat 6-da birinshi shaıqasqa tústik.
— Kirmeı jatyp soǵysqa tap boldyńyzdar?
— Iá. Bir saǵattaı aıqas boldy.
— Biz soǵysty kórgen joqpyz. Siz de kórgen joq edińiz. Alǵashqy aıqastan soń qandaı áserde boldyńyz?
— Qandaı áser? Jan-dúnıeń tóńkerilip túsedi... Áser degen sol. Qansha jerden áskerımiz degenmen, beıbit ómirde ár soldatqa bylaısha aıtqanda bes-alty tárbıeshi bar ǵoı. Al, ana jerde kóp sóılep jatýǵa, tipti sóılesýge ýaqyt joq. Sondyqtan soldattar jas balalar bolsa da bir kúnniń ishinde eseıip shyǵa keldi.
— Sonda sizdiń batalonda áskerge barǵanyna bir jyl tolmaǵandar da boldy ma?
— Árıne. Soldattardyń jasy da, bir jarym jyldy artqa tastaǵan jasamysy da boldy.
— Nege óńkeı sondaı jasamystardan jasaqtalmady batalon?
— Ne úshin tek qana jasamystardan jasaqtalýy qajet? Soldattar ydys-aıaq jýýmen shuǵyldanǵan joq qoı. Olardyń úsh aı ǵana jattyqqandary da boldy. Biraq ol úsh aı basqalardyń pálenbaı aıyna tatıtyn. Jattyǵý kúni-túni júrdi. Atysty, parashıýtpen sekirdi, barlaý isin úırendi. Ofıerlerdiń ishinde taza barlaýshy men ǵana edim. Ózgeleri atqyshtar edi, bári qaıta daıyndalýdan ótti. Batalon negizinen soǵysýǵa daıyn boldy, sondyqtan kirgizildi.
— «Spenaz, spenaz» deımiz. Sonyń ereksheligi nede?
— Ol negizi ıadrolyq qarý paıda bolǵannan keıin jaý tylyna túsip, sol ıadrolyq qarýdy tabý jáne ony joıý jolynda barlaý jasaý maqsatynda paıda bolǵan qurylym edi. Biraq, aýǵan soǵysyna baılanysty bizdiń otrıadtyń aldyna qoıylǵan tapsyrma basqalaý boldy. Biz áskerı operaııalarǵa kirmeımiz. Bizge bandylardyń bazalary men qarý-jaraq qoımalaryn tabý, qarý-jaraq tasıtyn kerýenderin torýyldap, joıyp otyrý mindetteri júkteldi.
— Sonda sizdiń arnaıy otrıadty óz aldyna kishkene bir armııa deýge bolady ǵoı?
— Durys aıtasyz. Bizdiń alǵashqy turaǵymyz Meımene qalasy boldy. Ol Ózbekstannyń shekarasynan 70 shaqyrym jerde. Osy araqashyqtyqtyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý bizge tapsyryldy. Sonda 8 aıdaı turdyq. Bul bizdiń soǵys jaǵdaıyna beıimdelip alýymyzǵa septigin tıgizdi. Joǵaryda aıtylǵan mindetterdi oryndaýmen aınalystyq. Batalonymdaǵy on shaqty adamnan aıryldym. Bul áskerı ólshemmen qarasańyz kóp emes, al, ár adamnyń qazasynyń ózi az emesin eskersek - kóp. Eki aıdan soń bizdi basshylyq úlken iste tekserip kórmek bolyp, Darzob qalasy mańyndaǵy operaııaǵa tartty. Operaııadan soń bizdiń otrıadty eki aptaǵa qaldyrdy. Eki apta tórt aıǵa sozyldy. Osy kezde bizge qala halqymen qoıan-qoltyq jumys isteýge týra keldi. Biz olardyń jerin basyp alýǵa emes, sáýir revolıýııasyn qorǵaýǵa kelgenimizdi túsindirdik. Ár juma saıyn men aqsaqaldarmen birge meshitke baramyn. Árıne, olarmen birge namazǵa jyǵylmaımyn, olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etemin. Shaıqas bolyp ótken soń ońaı ma, meshit te, úıler de, joldar da qıraǵan. Biz sonyń bárin jóndedik. Sodan keıin baryp jergilikti halyqta bizge degen senim, qurmet paıda boldy. Shynymdy aıtsam, Aýǵanstanda ótken eki jarym jylymnyń ishinde óz jumysyma qanaǵattanǵanym sol Darzobta turǵan kezimiz edi...
— Jańaǵy operaııa degenińiz ne edi, sony túsindire ketseńiz.
— Operaııa júrgizilgen sebebi, Darzobtyń mańaıynda dýshmandardyń bazasy bar bolatyn. Keńes áskerlerine sony joıý qajet boldy. Joımasań, olar bizge birinshiden, tynyshtyq bermeıdi, ekinshiden, halyq arasynda biz týraly teris úgit-nasıhat taratady. Eń aqyry «shýravılar», ıaǵnı keńestikter «qorqaqtar, olar jol torýyldaýdy ǵana biledi, odan syrtqa attap aıaq basa almaıdy, bizben taýda soǵysýǵa bata almaıdy» deıdi. Áreket istemeseń aýǵan halqy ol sózge senip qalady.
— Borıs aǵa, osy jerde búgingi kúnniń turǵysynan «dýshman» degenimiz kim edi, olar týraly sol kezdegi uǵymymyz durys pa eken, joq álde qate me eken?
— Orystarda «ne nado hodıt chýjoı monastyr so svoım ýstavom» degen maqal bar ǵoı. Bizdiń keńes úkimeti óziniń ońtústik shekarasyn nyǵaıtý, qaýipsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda ol elde de soıalıstik, bizge dos memleket ornatqysy keldi ǵoı.
— Aýǵan halqy ony qalaı qarsy aldy?
— Halyqtyń bir bóligi, memleket basshylyǵy «jaraıdy» dedi. Babrak Karmal, Nadjıbýlla. Olar Keńes Odaǵynda oqyǵan azamattar edi. Al, halyqtyń kóbi oǵan kóńil bólip qaraǵan da joq. Sodan keıin Aýǵanstanda Ahmad Shah Masýd tájikterdiń basshysy boldy. Óziniń úlken jer aýmaǵy boldy. Dál sol sekildi eldiń biraz jerin Gúlbeddın Hekmatııar, biraz jerin Rabbanı bılep turdy. Olar ortalyq memleketke oǵan deıin de baǵynbaı kelgen, keńes áskeriniń kúshimen bılikke kelgen ókimetke de baǵynǵan joq. Ózderiniń taıpalaryn jeke bılep-tóstep úırengen olarǵa eshqandaı joǵary bılik kerek bolmaǵan. Biz olardy baǵynbaǵannan keıin «dýshman» dedik.
— Aýǵanstanǵa soıalızmdi, keńes ókimetin kúshpen tańbaqshy boldyq?
— Iá. Jáne ony bizdiń saıası bılik sheshti. Al, bizge, áskerılerge «ońtústiktegi shekaramyzdy qorǵaýymyz kerek» degen buıryq berildi. Biz ony oryndaýǵa tıispiz. Osylaısha basshylyq bizdi on jyldyq, eshkimge qajeti joq soǵysqa aparyp kıliktirdi ǵoı.
— Degenmen, sizder joǵarydaǵydaı jaqsy isterińizben halyqty ózderińizge tartyp, baýraı aldyńyzdar ǵoı?
— Bir ǵana mysal aıtaıyn. Operaııa kezinde eldiń bári taýǵa qashyp ketti. Qalada tek qarttar men jas bala-shaǵa qalǵan. Aıqastan keıingi alǵashqy aptada bir kúni aldyma eki-úsh aqsaqal keldi. Meniń soldattarymnyń ústinen shaǵym jasap keldi. Soldattar da jas balalar ǵoı. Bireýiniń taýyǵyn, bireýiniń magnıtofonyn tartyp alǵan. «Shýravıler, qaraqshysyńdar, elderińe ketińder!» deıdi. Men aqsaqaldardyń aryzyna «tez alǵandaryńdy qaıtaryńdar!» degen buryshtama qoıyp, rota komandırine jiberdim. Mine, sol oqıǵadan keıin halyq bizdiń eshqandaı da qaraqshy emes ekenimizge sene bastady. «Keńes áskeri ketedi, sodan keıin isimiz sendermen bolady» dep qorqytatyn bandylar jaıly málimet bere bastady. Olardyń óz arasynda da ejelgi óshpendilik bar. Biz joryqqa shyǵyp, dýshmandardy óz uıalarynda jaırattyq. Halyq arasynda «jeńilýdi bilmeıtin Pehlevandy shýravılar taýdan-taýǵa qýyp júrip talqandady» degen sóz tarady. Eń bastysy, biz soǵysý úshin kelgen joqpyz, sizderdi qorǵaý úshin ǵana keldik degen sózimizge sendirý úshin aýǵan áskeriniń komandırleri, óz áriptesterim arqyly jergilikti jurtpen jumys istedik. Jóndeýge kiristik. Aýǵandaǵy soǵys negizinen bazar úshin júretin. Óıtkeni, ol elde saýda núktesi bar jerde ǵana qaınaǵan ómir bar. Osylaısha biz aýǵandardyń óz balasyndaı bolǵanymyz sonshalyq, bizdi qaıtadan Meımenege kóshirý jaıly buıryq kelgende aqsaqaldar jınalyp, bizdiń basshylyqqa bardy. «Musylman batalondy» qaldyryńyzdar, bulardyń tamaǵyn biz óz moınymyzǵa alamyz» dedi. Aqsaqaldar ár apta saıyn bir malyn soıyp, kishigirim toı jasap, meniń otrıadymdy kútip jiberetin. Meni úılerine qonaqqa shaqyryp turdy...
— Qaldyrdy ma sizderdi?
— Árıne, qaldyrǵan joq.
Meniń basym úshin tigilgen 5 mıllıon dollar eshkimge buıyrmady
— Sizdiń «basyńyz» úshin dýshmandar mıllıon dollardy sol kezde tigip júr me?
— Ol oqıǵa Panjsher shatqalynda boldy. Tájikstanda kezinde keńes ókimeti ornaǵanda kóp tájik aýǵan jerine ótip ketken ǵoı. Aýǵannyń óz eli negizinen pýshtýndar. Olar kirme tájikterdi osy shatqalǵa aıdap tastaǵan. 120 shaqyrymǵa sozylyp jatqan, bir ushy Pákistanǵa shyǵatyn bul shatqal eldiń úshten ekisine jýyǵyn bılep turǵan Ahmad Shahtyń «jeri» edi. Onyń qol astynda 100 myńnan astam jaýynger boldy. Shatqal lazýrıt, altyn tárizdi jerasty qazba baılyqtaryna toly. Oǵan tabıǵatynyń tamashalyǵyn, klımatynyń jumsaqtyǵyn qosyńyz. Basqa aımaqta dıhandar jylyna bir ret egin egip alsa, bul jerde eki-úsh ret egip alatyn.
— Nege osyndaı baı ólkege pýshtýndar qyzyqpaǵan?
— Qyzyqqan ǵoı. Biraq, tájikter aýyp kelgen 40-50 jyldyń ishinde bul shatqal naǵyz qamalǵa aınalyp úlgergen. Óıtkeni, baılyqtyń ústinde otyrǵan el qarý-jaraqqa aqshany aıamaǵan. Endi pýshtýndaryńyzdyń ózi bul shatqalǵa kire almaıtyn bolyp qalǵan. Ahmad Shah kez kelgenin qýyp shyǵady.
— Memleket ishindegi memleketke aınalǵan deseńizshi.
— Iá. Sol shatqal arqyly dýshmandar shetelderden qarý-jaraq tasıdy. Termezden Kabýlǵa bara jatqan bizdiń áskerı kolonnalarymyzdy Ahmad Shah urady da turady. Sondyqtan dushpannyń bul ordasyn talqandaý týraly sheshim qabyldandy. Keńes áskeriniń ózi 12 myń jaýyngerdi qurady. Operaııa tabysty ótti. Ahmad Shahtan shatqaldy tartyp aldyq. Endi ony ustap turý kerek. Sóıtsek, Babrak Karmal meniń ony ustap turýǵa shamam joq deıdi ǵoı. Keńestiń 40-armııasy da qala almaıdy munda, onyń aldynda basqa maqsat bar. Osy kelispeýshilikti jumysy óte joǵary deńgeıde jolǵa qoıylǵan barlaý isi bar Ahmad Shah bilip qoıyp, óziniń shashylǵan abyroıyn jınap alǵysy kelip, «bir aıdan qalmaı shatqaldaǵy sońǵy shýravı soldatty otqa úıitemin!» dep Quran ustap ant ishken. Bul habar «uzynqulaq» arqyly búkil aýǵan jerine tarady. «Bizdiń Ahmad Shah, Panjsherdiń «Arystany» jeńilmeıdi! Ol ant beripti» dep eldiń báriniń kútkeni shýravılardyń ne isteıtini boldy. Meniń batalonymnyń Darzobtan Meımenege endi qaıtyp kelgen kezi. Marshal Sokolov, KSRO qorǵanys mınıstriniń orynbasary meni shaqyryp alyp, «shatqaldy bir aı óz qaraýyńa alasyń» dedi. Nege ekeni túsinikti ǵoı.
— «Arystannyń» aýzyna batalondy tastap, sonyń esebinen armııany aman alyp shyǵý...
— Men bir aıdyń ornyna 8 aı turyp qaldym. Jáne jaı turǵanym joq qoı! Segiz aı boıy aýǵanda aty ańyzǵa aınalǵan Ahmad Shahpen soǵystym. Aqyry ant bergen Ahmad Shahty kelissóz júrgizýge májbúr ettim.
— Ańyzǵa endi siz aınaldyńyz. Sol kezde ǵoı onyń «qara maıordyń», ıaǵnı sizdiń basyńyzǵa 1 mıllıon dollar tikkeni?
— Bir mıllıon dollar alǵashynda edi. Keıin ol eki mıllıon boldy, úsh mıllıon boldy, tórt, bes mıllıonǵa kóterildi. Eń sońynda Ahmad Shah «Qara maıordy» óltirgen adamǵa qalaǵan aqshasyn beremin» dedi... Meniń otrıadym onyń tamaǵyna qadalǵan súıek boldy ǵoı.
— «Ahmad Shahtyń barlaý isi kúshti edi» dep qaldyńyz. Ol is sizderde qalaı jolǵa qoıylǵan edi?
— Bizdiń agentterimiz de óte jaqsy jumys istedi deýime bolady. Bul máselede biz negizinen halyqtyń kómegine súıendik. Mysaly, maǵan ákelgen baǵaly málimeti úshin men «habarshylaryma» unmen, kúrishpen, qysqasy qolymda barymmen eseptesip turdym. Aıaǵan joqpyn.
— Eseptesip turmasańyz olar sizge málimet bermeı qoıady?
— Bermeı qoıady. Barlyq nárse saýdaǵa, «men – saǵan, sen – maǵanǵa» negizdelgen.
— Sizderge joǵarydan osy maqsatqa dep arnaıy qarajat bólingen joq pa sonda?
— Bólingen joq.
— Soldattaryńyzdyń aýzynan jyryp berip otyrdyńyz?
— Jyryp berip otyrdym. Óıtkeni, bundaı málimetke baǵa jetpeıtini túsinikti shyǵar. Sonyń arqasynda qansha ret biz torýylǵa túspeı kettik, ıaǵnı qansha adamymyzdyń ómirin saqtap qalyp otyrdyq. Sosyn soǵys bolǵan soń biz bandalardyń bazasyn talqandamaımyz ba? Al, ol bazada tamaqtyń, kıimniń, basqalaı zattyń neshe túrli qory bolady. Sonyń bárimen men aýǵan dostarymyzben, onyń ishinde «málimet kózderimen» bólisip turdym. Tek ózime bolsyn degen joqpyn, barynsha márt bolýǵa tyrystym. Aýǵandyqtar da kórdi meniń isimdi, tıisinshe baǵalady.
— Mıllıon dollar demekshi. Soǵysta adamnyń barlyq jaqsy-jaman qasıetteri syrtqa shyǵady deıdi. Ol eldiń turǵyndary týraly qandaı pikir qalyptasty sizde? Sózge beriktigi, dinshildigi qandaı dárejede eken? Árıne, berer baǵańyzdyń shartty ekeni túsinikti, sonda da bolsa.
— Ýádege tastaı berik dep aıta almaımyn. Dinshildikteri de syrt kózge sekildi. Kúndiz sizbenen dos, birge tamaq ishedi, al, túnde... Mysaly, Gúlbahor degen qalada toqyma fabrıkasy soǵys bastalǵan soń toqtap qalǵan eken. Biz úsh aptanyń ishinde qalany bandıtterden tazartyp, fabrıkany kúzetke aldyq. Jergilikti partııa jáne ókimet basshylyǵy fabrıkaǵa jańadan jumysshylar jınady. Al, olary kúndiz jumysshy, túnde dýshmandarǵa aınalady. Meniń jaýyngerlerim tııanaqty, muqııat eseptelip jasalǵan operaııanyń arqasynda 120 adamdy bir oq shyǵarmaı tutqynǵa aldy.
Túsinesiz be, sáýir revolıýııasyna baılanysty aýǵanda bizdegi burynǵy «komsomol» sekildi jastar uıymy bar, aýyldy qorǵaý otrıady bar, anany qorǵaý otrıady, mynany qorǵaý otrıady bar, ondaı uıym taýsylmaıdy. Jáne olardyń báriniń qarýy bar. Bul elde qarýdan kóp nárse joq! Aýǵandar ejelden jaýynger el, on jasar bala da onda myltyq asynyp júredi. Bazarda taýaryn satyp otyrǵan kez kelgen aýǵannyń qasynda avtomat, tipti pýlemet turady.
— Olar qarýǵa degen kóp aqshany qaıdan alady?
— Aýǵanda mal kóp. Altyn kóp. Lazýrıt kóp. Munaı da bar, gaz da bar. Esirtki bosa-bolmasyn bar. Qysqasy, olar qarýǵa degen aqshany tabady. Shetelden de kómek kelip turǵanyn esten shyǵarmaý kerek.
— Sonymen Ahmad Shah bergen antyn oryndaı almady...
— Oryndaı almaǵannan keıin ol bizdi kelissózge shaqyrdy ǵoı. Meniń ózim kelissóz júrgizý úshin bandanyń uıasyna úsh ret bardym. Bul degenińiz serýen emes. Meni Ahmad Shahtyń ózi qabyldaǵan joq, sirá bir batalondy jeńe almaǵanyna namystanǵan bolý kerek... Orynbasarlarymen sóılestim. Nátıjesinde Ahmad Shah tutas jarty jylǵa soǵys qımyldaryn toqtatty. Shaıqassyz kúnimiz bos ótpeıtin mundaı soǵys ýaqytynda jarty jyl beıbitshilik degenińiz óte úlken olja, sonyń arqasynda qansha jastyń ómiri qyrshynynan qıylmaı aman qaldy.
Men Ahmad Shahqa aýǵan úkimetiniń atynan Babrak Karmaldyń qorǵanys mınıstri bol degen usynys ta jasadym. Ol qabyldamady.
— Nege?
— Ekeýi eki taıpadan. Keıin Babrak Karmaldyń ornyna Nadjıbýlla kelgende Ahmad Shah dál sol orynǵa bardy.
Biz aýǵanda Hrýevtiń qateligin qaıtaladyq
— Nelikten biz on jyl soǵysyp, aqyry abyroısyz bolyp tastap shyqtyq Aýǵanstandy?
— Siz azamatttyq ómir turǵysynan qarap otyrsyz. Birinshiden, bizdiń aýǵanǵa kirgenimiz qate bolsa, saıası jaǵynan qate boldy, al, áskerı-strategııalyq turǵydan qarasaq qate bolǵan joq. Ekinshiden, áskerıler armııany kirgizýge eń sońǵy sátke deıin, Saıası Bıýroda qaralǵan kezde qarsy boldy. Áıtse de... Áıtse de, Aýǵanstan bizge strategııalyq turǵydan kerek edi. Soǵys áreketteriniń teatry retinde. Kez kelgen memleket, kimmen ol dos bolmasyn, óziniń shekarasynyń aınalasyn soǵys áreketteriniń teatry dep qarastyrýy qajet. Yqtımal teatry dep. Soǵan daıyndalady. Daıyn bolýy qajet! Áskerılerdegi «beıbit ómir súrgiń kele me - soǵysqa daıyndal» degen qaǵıda sodan shyqqan.
— Qazaq ta «jaqsyny aıtyp, jamandy taıap qoı» deıdi ǵoı.
— Durys. Sondyqtan qalaı múmkindik týdy, solaı keńes áskeri aýǵan jerine kirdi. Bolashaq úlken soǵysqa, yqtımal soǵysqa daıyndyq jasaý úshin kirdi. Árıne, ol «ınternaıonaldyq kómek» dep ataldy. Al, daıyndyq óte kúshti túrde júrgizildi... Sondaı daıyndyqtan keıin, qyrýar eńbek jasap, on jyldan soń tastap shyǵyp ketkenimiz durys bolmady. Kezinde BUU-nyń minberin aıaq kıimin sheship alyp sabalaıtyn avantıýrıst Nıkıta Hrýev Qytaıǵa engizilgen, múmkin sonaý patsha úkimeti ýaǵynan bastap engizilgen barlaýshylardyń 60 paıyzyn ashyp berdi ǵoı! Dostyq qadam jasaǵan túri-mys. Men sizge barlaýshy retinde aıtaıyn, álemdegi búgingi tańda barlaýshy engizý múmkin emes birden-bir el – osy Qytaı. Dálirek aıtsaq, árıne, múmkin emes nárse joq, biraq, Qytaıǵa ený úshin barlaýshy bes-alty elden ótýi kerek. Sol bir dańǵoı adamnyń kesirinen Qytaı baǵytyndaǵy bizdiń «teatrymyzdyń» ahýaly qazir aýyr kúıde. Qysqasy, bizdiń aýǵan jerinen ketýimiz de Hrýevtiń jańaǵy isi syqyldy boldy. Amerıkalyqtar bizdiń áskerimizdi Aýǵanstannan shyǵarý úshin qolynan kelgeniniń bárin istedi jáne degenderine jetti de. Sóıtti de yńǵaıly sát týǵanda qapysyn jibermeı, «terrorızmmen kúresemiz» degen urandy jaqsy jeleýletip aýǵan jerine ózderi kirip aldy. Jáne jýyq arada shyǵatyn túri de kórinbeıdi. Djordj Býsh búgin «biz múmkin eshqashan aýǵan jerinen ketpeıtin de shyǵarmyz» deıdi. Iaǵnı, aıdaladaǵy Amerıka Aýǵanstandy óziniń bolashaq «soǵys teatry» retinde ózderine aýadaı qajet dep qarastyrady, ornyǵyp alady. Al, biz bolsaq qansha jaýyngerimizdi qurban etip ornyqqan jerimizdi tastap shyǵamyz.
— Demek, bizdiń kirgenimiz de qate boldy, shyqqanymyz da qate boldy ǵoı?
— Kirgenimiz qate boldy dep kesip aıta almaımyn. Sebebi, biz sol zamannyń kózimen qarap, ózimizdiń ońtústik shekaramyzda soıalıstik jańa bir dos el tapqymyz keldi, olardyń soıalızm quramyz degen oıyn damytyp ákettik. Onyń arjaǵynda «yqtımal soǵys teatry» týraly da oı jatty. Álemdik deńgeıde soǵys tutanyp ketip jatsa olar bizge ońtústik baǵytta qımyldaýymyzǵa kómek beredi dep eseptedik.
— Al, shyqqanymyz qate boldy?
— Iá, shyqqanymyz shyn máninde qate tirlik boldy. Muny men áskerı adam retinde aıtyp otyrmyn. Árıne, bárine tarıh tarazyshy, ýaqyt áli óz tóreligin aıtady. Degenmen, óz pikirimniń durys ekenine men kúmándanbaımyn.
Men qınalǵan sátter kóp...
— Siz úshin soǵysta eń qıyn nárse ne boldy?
— Eń qıyn nárse – komandırlerimniń kóptigi boldy.
— Qalaı-qalaı?
— Meniń batalonym úsh jaqqa birdeı baǵynatyn. 40-armııanyń qolbasshysyna, Túrkistan áskerı okrýgyna, Máskeýdegi Bas shtabtyń Bas Barlaý Basqarmasyna. Endi meniń qandaı jaǵdaıda soǵysqanymdy kóz aldyńyzǵa elestete berińiz. Armııanyń qolbasshysy «joryqqa!» deıdi, Máskeýdegi basshylarym «soǵyspaısyń!» deıdi. Bir jaǵymda aýǵannyń Ahmad Shah atty «arystany», ekinshi jaǵymda múmkin odan da kúshti óz «arystandarym». Eki ottyń emes, tórt ottyń ortasynda eki jarym jyl júrdik qoı...
— Osy eki jarym jyldaǵy batalonnyń erligi óziniń ádil baǵasyn aldy dep oılaısyz ba?
— Men mysaly jaýyngerlik «Qyzyl Tý» ordenimen, 3-dárejeli «Otan aldyndaǵy eńbegi úshin» ordenimen marapattaldym.
— Segiz aı Ahmad Shahpen arpalysyp, ony tize búktirgenińizge osy ordender laıyqty ma?
— Endi men Keńes Odaǵy Batyry ataǵyn berińder deı almaımyn ǵoı... Jalpy, soǵystyń bas jaǵynda orden, medaldardy az berdi. Soǵys bolyp jatqanynyń ózi ashyq aıtylmaı, qupııa dep eseptelip keldi ǵoı. Batyr ataǵyn alǵandar bolmady emes, boldy, biraq óte az boldy. Árıne, meniń suńqarlarymnyń erligin soǵystyń sońǵy kezeńindegideı baǵalaǵanda, onda shtabtaǵylardyń qoly olardyń tizimin jasaýdan-aq bosamas edi.
— Sizderge marapattaýdyń az kórsetilýine «musylman batalon» atanǵandaryńyzdyń kesiri tıgen joq pa?
— Joq, olaı dep oılamaımyn.
— Al, batalon quramynda qazaqtardyń kóp bolǵany she? Men bul suraqty qoıyp otyrǵanym, Uly Otan soǵysy kezinde qazaq jigitteri bir emes eki dúrkin Batyr atanatyn erlik jasaǵanda ǵana osy ataqty berip otyrǵan degen oıdamyn. Bermeske amaldary qalmaǵanda ǵana berip otyrǵan ǵoı. Taǵy 96 qazaq soldaty ol soǵysta batyrǵa tıesili juldyzdy ala almaı qalǵanyna kúmánim joq.
— Ol múmkin. Aýǵanstanda da olaı bolǵan joq dep aıta almaımyn.
— Sizdiń shaıqasa júrip, tuıyqqa tirelgen kezińiz boldy ma?
— Árıne, soǵys bolǵan soń ondaı jaǵdaılar kezdesip turady. Tek men olardy «tuıyq» dep, «shyǵar jol joq jaǵdaı» dep eshqashan eseptegen emespin. Eshýaqytta sarbazdarymnyń aldynda syr berip, sasqalaqtaǵan emespin. Sebebi, soǵysta sasqalaqtadym degenshe qurydym deı ber. Ásirese, komandır. Sen óziń ǵana qurymaısyń, qol astyńdaǵy ómiri men taǵdyry saǵan senip tapsyrylǵan pálenbaı adamdy ózińmen qosa qurtasyń.
— Tolyq qorshaýǵa túsken jaǵdaılar ushyrasty ma?
— Árıne. Bir nemese eki rota qorshaýǵa túsip qalǵan jaıttar boldy. Ondaıda meni tikushaqpen shaıqas bolyp jatqan jerdiń tóbesinen túsiredi. Nemese BMP-men qorshaýdy buzyp kirip, jaýyngerlerime jetemin. Olar «batka keldi, qutqarady endi» dep qýanyp qalady. Áli jaýyngerlerime jetken joqpyn, jolaı raııamen jaǵdaılaryn bilip, keńesimdi beremin. Jáne ol kezde men qazaqsha sóıleımin! Óıtkeni, dýshmandar oryssha biledi, aǵylshynsha biledi, tájikshe biledi, seniń radıotolqynyńdy ustap ne aıtqanyńdy túsinip qoıady. Olar tek qazaqshany túsine almaıdy.
— Sizdiń soǵys ústinde qoryqqan kezińiz boldy ma? Jalpy, qorqynysh sezimin qalaı jeńip úırendińiz?
— Soǵysta qoryqpaıtyn adam bolmaıdy. Men úsh nárseden qatty qoryqtym. Birinshisi – tutqynǵa túsip qalý. Ekinshisi - tutqynǵa túsip qalyp, azapqa shydamaı esimnen tanyp nemese túrli dárilerdiń áserinen áskerı qupııalardy aıtyp qoıý. Erkimnen tys batalonymdaǵy jigitterdiń ajalyna sebepker bolý. Óıtkeni, qazirgi zamanda adam janyn qınaýdyń da, preparattardyń da ábden jetilgeni belgili ǵoı. Úshinshisi jáne eń úlken qorqynyshym – sardar retinde shaıqas ústinde bilimim, aqylym, tapqyrlyǵym nemese batyldyǵym jetpeı qalyp, qaramaǵymdaǵy sarbazdarymdy qyryp alý. Qyryp alyp, túrmege túsý. Sondyqtan men ár shaıqasqa, kishkentaı bolsa da ár operaııaǵa barynsha muqııat daıyndalýǵa tyrystym. Aqyl, bilimmen qatar, áskerı qýlyqty da qatar alyp júrýdi úırendim. Sonyń arqasynda shyǵar, tutqynǵa da túspedim. Sosyn, árıne, bir Allanyń da jar bolǵany sózsiz...
— Janyńyzdyń erekshe bir qınalǵan sátin esińizge túsirińizshi.
— Meniń janymnyń erekshe qınalǵan sáti kóp. Sebebi, men ár jaýyngerim qaza tapqan saıyn ózimdi kináli sezindim. Múmkin, tikeleı kináli bolmasam da. Janym ezilip qınaldym. Olardy kózimniń qarashyǵynan artyq aman saqtaýǵa tyrystym. Sodan da shyǵar, eki jylda meniń bar-joǵy 50 jaýyngerim shyǵyn boldy. Ekeýi iz-túzsiz joǵalyp ketti. Tutqynǵa tústi, ıaǵnı, soǵystaǵy eń jaman nársege tap boldy. Adamdy eń kóp joǵaltqan shaıqasymda men 7 jigitimnen aıryldym. Onda da bizdiń otrıad aldyndaǵy sholǵynshylarymen birge torýylǵa tap boldy. Tájirıbesizdikten. Osy eki jyldyń ár saǵaty, ár mınýty meniń kóz aldymda. Siz senersiz, senbessiz, biraq, shyndyǵy sol. Qarýlastarym keıde bir oqıǵany esterine túsire almasa dereý maǵan habarlasady. Úsh ret ınfarkt boldym. Endi qashan sońǵy ret bolar ekenmin dep kútip júrgen jaıym bar...
— Qudaı qýat bersin, aǵa!
Ómirzaq Aqjigit
