Redaksiiadan: Keşe ǧana jambasy jerge tigen "qara maior" Boris Kerımbaev turaly äleumettık jelıde jūrtşylyq pıkırı ekıge bölındı. Bırı ony ūltynyŋ adal ūly, saiypqyran komandir dese, ekınşı tarap mūsylman elın basyp kırgen basqynşy sanauda. Bız nazarlaryŋyzǧa "Panşer patşasy" atanǧan Boris aǧamyzben osydan 14 jyl būryn belgılı jurnalist Ömırzaq Aqjıgıt aǧamyzdyŋ jasaǧan sūhbatyn ūsynamyz.
Äkem qolyna hat tigen künniŋ ertesine jolǧa şyqqan ǧoi...
- Men Almaty oblysynyŋ Jambyl audanyndaǧy būrynǧy Prudki, qazirgi Saryjaz auylynda tuyp östim. Mektepti orysşa bitirdim. Äkem mūǧalim, anam mūǧalim, al, men äskeri adam bolamyn dedim. - Nege äskeri bolǧyŋyz keldi?
- Ol kezdegi patriotizm degen keremet edi ǧoi. Auylǧa äskeri kino äkelip qoisa, barlyq bala birimiz qalmai baryp köretinbiz. Men bala kezimnen komandir boluǧa qūmar edim. Kitabi tärbie, romantikanyŋ da äseri bolsa kerek... Äitpese men äke-şeşemniŋ ūldan da, qyzdan da, jar degende jalǧyz balasymyn, olar meni alysqa jibere qoiǧysy keldi deimisiŋ. Al, men bolsam ata-ananyŋ qanatynyŋ astynan alysqa ketip, özimdi synap köruge aŋsarym audy da tūrdy. Sodan Taşkenttegi joǧary äskeri uchilişege baryp tüstim. Biraq... qyzyq äskeri ömir tek kitapta bolady eken. Men üşin oqu qiyn ömirge ainaldy. Qanşa jerden mektepte jügirumen ainalysyp, şynyǧyp, daiyndyqpen keldim desem de. Ne kerek, men üige oqudy tastamaqpyn dep hat jazdym. Anamnan «meili, kele ǧoi, bir oquǧa tüsersiŋ» degen hat keldi. Meniŋ hatym äkemniŋ qolyna tüsipti. Ol kisi sol künniŋ ertesine jolǧa şyqqan ǧoi... «Elge külki, mazaq bolmaqpysyŋ?!» dedi. Äkemniŋ sonşa jerden namystan jaryla jazdap jetip kelgeni maǧan qatty äser etti. «Qam jemeŋiz, ūiatqa qaldyrmaimyn!» dep uäde berdim. Bir saǧat qasymda otyryp äkem qaityp ketti...
-Oqu bitirgen soŋ äskeri jolmen qyzmet babynda jailap ösip jattyŋyz?
-İä. Aldymen Germaniiaǧa baryp qyzmet ettim. Ol jaqqa keterde äke-şeşem «bir öziŋ ketpe» dep meni üilendirip jiberdi. JenPİ-di bitirip, auylǧa kelip jūmys istep jürgen bir qyzǧa.
- «Büldirşindei bir qyzǧa, syŋar qylǧan auylym» deseŋizşi.
- Sonyŋ özi. Ätteŋ... Äskeriler de ärtister sekildi köp üilenedi degen bir söz bar ǧoi, meniŋ de älgi qyzben däm-tūzym jaraspady. Biraq, ol maǧan keiin öz jolymdy quǧan qyz syilady, qazir odan özimnen ainymaǧan nemerem bar. «Er naǧaşysyna tartyp tuady» deitin be edi. Ömirimniŋ qyzyǧy sol bügin...
1979 jyly Temirtauda qyzmet etip jürgenimde Almatyǧa köşip kelgen äkem «biz qartaidyq, qasymyzǧa kelseişi» dep qoimady. Men aqyrynda «jaraidy» dedim. Äkemniŋ qolynan kelmeitini joq, basşylarǧa baryp auystyru mäselesin özi şeşetin boldy.
- «Äkemniŋ qolynan kelmeitini joq» deisiz, al, aituyŋyzǧa qaraǧanda ol kisi ömir boiy qarapaiym mūǧalim bolypty.
-İä, solaiyna solai, biraq, äkemniŋ oqytqan şäkirtteri talai myqty oryndarda otyrdy ol kezde.
- Demek, äkeŋiz abyroily ūstaz bolǧan eken ǧoi.
-Sodan äkeme ministrliktegiler «balaŋyz öz betimen jaqsy ösip kele jatyr, neǧylasyz jyly ornyn suytyp, tamyryn suyryp» dep keŋes beripti. Äkem sol aqylǧa toqtady. Al, men batalon komandirliginen Efiopiiaǧa äskeri keŋesşi bolyp ketetin bolyp, qūjattarymdy tapsyryp, joǧary jaqtyŋ şeşimin kütip jürdim. Mine, däl osy jerde meniŋ taǧdyrym kürt özgerdi.
Apta saiyn mal soiyp, qonaqqa şaqyratyn
- Esiŋizde bolsa, būl kez KSRO äskeriniŋ Auǧanstanǧa basyp kirgen kezi. Ol töŋkeristi ūiymdastyrǧan kezde auǧan astanasyndaǧy Hafizulla Äminniŋ saraiyn basyp alǧan negizinen özbekterden qūralǧan arnaiy otriad bolatyn. Mäskeudegi joǧary saiasi, äskeri basşylyq — bügin endi ol turaly aituǧa bolady — Qytaimen eki aradaǧy salqyn qatynasty eseptei otyryp, däl sondai otriad Beijiŋde de (Pekinde) qajet bolyp qaluy mümkin degen şeşimge kelgen ǧoi. Qytaida ūiǧyrlar köp ekendigi sebepti būl otriadtyŋ negizin ūiǧyrlar qūrauǧa tiis bolǧan. Meni qūzyrly komissiia sol otriadqa komandir etip taǧaiyndauǧa şeşim şyǧarady. Orta Aziia äskeri okrugynyŋ qolbasşysyna şaqyryp, Almatyǧa kelgenimde barlau rotasynyŋ bir podpolkovnigi meniŋ kim ekenimdi sūrap, aty-jönimdi estigende «oi-oi-oi» dep basyn ūstap otyryp qalǧany äli künge köz aldymda... Al, men ne bolyp jatqanynan beihabarmyn. Öziŋiz bilesiz, äskerde sūramaidy, būiyrady ǧoi. Sol küni tünde Mäskeuge ūştym. Ertesine tün ortasyna deiin meni taǧy da türli synaqtan ötkizumen boldy. Kelesi küni qolyma 177-arnaiy mindetti bölek otriadtyŋ komandiri degen būiryq ūstatty. Bas ştabtyŋ bir joǧary şendi ofiseriniŋ aitqany esimnen şyqpaidy «Biz sen üşin bärimiz bir adamdai qol köterdik. Eger ūiatqa qaldyratyn bolsaŋ «atylsyn» dep qos qolymyzdy köteretin bolamyz. Ar jaǧyn öziŋ oilan»...
-Mindetiŋizdi tüsinip şyqtyŋyz?
-Tüsingenim sol, ülken uäkildik alǧan soŋ kele birden iske kirisip kettim ǧoi. Qapşaǧaiǧa ornalastyq. 8 aidai küni-tüni jūmys istedik. Mysaly, sol jyly Mäskeu Olimpiadasynyŋ nysandaryn salu qyzu jürip jatqan. Men qūrylysşy soldattardyŋ işinen 300-dei ūiǧyr soldatty öz qalauymşa taŋdap, iriktep aldym. Bir rota ǧana kazarmaǧa jaiǧasty, qalǧandary palatada tūrdy. Qys boiy. Äbden daiyndalyp bolǧan kezde, küzge taiau, bizdiŋ batalonnyŋ baǧyty taǧy özgerdi... Ūiǧyrlar tügeldei derlik äskerden bosatylyp, ornyna endi orta aziialyq ūlttardyŋ ökilderinen, negizinen qazaqtardan qūralǧan otriad jasaqtau tapsyryldy. Taǧy bir jyl tynymsyz jūmystan soŋ 1981 jyly 25 qazanda auǧan elin betke alyp ornymyzdan qozǧaldyq qoi. 29 qazan küni taŋerteŋ saǧat 5-te auǧan jerine kirdik, saǧat 6-da birinşi şaiqasqa tüstik.
— Kirmei jatyp soǧysqa tap boldyŋyzdar?
— İä. Bir saǧattai aiqas boldy.
— Biz soǧysty körgen joqpyz. Siz de körgen joq ediŋiz. Alǧaşqy aiqastan soŋ qandai äserde boldyŋyz?
— Qandai äser? Jan-dünieŋ töŋkerilip tüsedi... Äser degen sol. Qanşa jerden äskerimiz degenmen, beibit ömirde är soldatqa bylaişa aitqanda bes-alty tärbieşi bar ǧoi. Al, ana jerde köp söilep jatuǧa, tipti söilesuge uaqyt joq. Sondyqtan soldattar jas balalar bolsa da bir künniŋ işinde eseiip şyǧa keldi.
— Sonda sizdiŋ batalonda äskerge barǧanyna bir jyl tolmaǧandar da boldy ma?
— Ärine. Soldattardyŋ jasy da, bir jarym jyldy artqa tastaǧan jasamysy da boldy.
— Nege öŋkei sondai jasamystardan jasaqtalmady batalon?
— Ne üşin tek qana jasamystardan jasaqtaluy qajet? Soldattar ydys-aiaq juumen şūǧyldanǧan joq qoi. Olardyŋ üş ai ǧana jattyqqandary da boldy. Biraq ol üş ai basqalardyŋ pälenbai aiyna tatityn. Jattyǧu küni-tüni jürdi. Atysty, paraşiutpen sekirdi, barlau isin üirendi. Ofiserlerdiŋ işinde taza barlauşy men ǧana edim. Özgeleri atqyştar edi, bäri qaita daiyndaludan ötti. Batalon negizinen soǧysuǧa daiyn boldy, sondyqtan kirgizildi.
— «Spesnaz, spesnaz» deimiz. Sonyŋ erekşeligi nede?
— Ol negizi iadrolyq qaru paida bolǧannan keiin jau tylyna tüsip, sol iadrolyq qarudy tabu jäne ony joiu jolynda barlau jasau maqsatynda paida bolǧan qūrylym edi. Biraq, auǧan soǧysyna bailanysty bizdiŋ otriadtyŋ aldyna qoiylǧan tapsyrma basqalau boldy. Biz äskeri operasiialarǧa kirmeimiz. Bizge bandylardyŋ bazalary men qaru-jaraq qoimalaryn tabu, qaru-jaraq tasityn keruenderin toruyldap, joiyp otyru mindetteri jükteldi.
— Sonda sizdiŋ arnaiy otriadty öz aldyna kişkene bir armiia deuge bolady ǧoi?
— Dūrys aitasyz. Bizdiŋ alǧaşqy tūraǧymyz Meimene qalasy boldy. Ol Özbekstannyŋ şekarasynan 70 şaqyrym jerde. Osy araqaşyqtyqtyŋ qauipsizdigin qamtamasyz etu bizge tapsyryldy. Sonda 8 aidai tūrdyq. Būl bizdiŋ soǧys jaǧdaiyna beiimdelip aluymyzǧa septigin tigizdi. Joǧaryda aitylǧan mindetterdi oryndaumen ainalystyq. Batalonymdaǧy on şaqty adamnan airyldym. Būl äskeri ölşemmen qarasaŋyz köp emes, al, är adamnyŋ qazasynyŋ özi az emesin eskersek - köp. Eki aidan soŋ bizdi basşylyq ülken iste tekserip körmek bolyp, Darzob qalasy maŋyndaǧy operasiiaǧa tartty. Operasiiadan soŋ bizdiŋ otriadty eki aptaǧa qaldyrdy. Eki apta tört aiǧa sozyldy. Osy kezde bizge qala halqymen qoian-qoltyq jūmys isteuge tura keldi. Biz olardyŋ jerin basyp aluǧa emes, säuir revoliusiiasyn qorǧauǧa kelgenimizdi tüsindirdik. Är jūma saiyn men aqsaqaldarmen birge meşitke baramyn. Ärine, olarmen birge namazǧa jyǧylmaimyn, olardyŋ qauipsizdigin qamtamasyz etemin. Şaiqas bolyp ötken soŋ oŋai ma, meşit te, üiler de, joldar da qiraǧan. Biz sonyŋ bärin jöndedik. Sodan keiin baryp jergilikti halyqta bizge degen senim, qūrmet paida boldy. Şynymdy aitsam, Auǧanstanda ötken eki jarym jylymnyŋ işinde öz jūmysyma qanaǧattanǧanym sol Darzobta tūrǧan kezimiz edi...
— Jaŋaǧy operasiia degeniŋiz ne edi, sony tüsindire ketseŋiz.
— Operasiia jürgizilgen sebebi, Darzobtyŋ maŋaiynda duşmandardyŋ bazasy bar bolatyn. Keŋes äskerlerine sony joiu qajet boldy. Joimasaŋ, olar bizge birinşiden, tynyştyq bermeidi, ekinşiden, halyq arasynda biz turaly teris ügit-nasihat taratady. Eŋ aqyry «şuravilar», iaǧni keŋestikter «qorqaqtar, olar jol toruyldaudy ǧana biledi, odan syrtqa attap aiaq basa almaidy, bizben tauda soǧysuǧa bata almaidy» deidi. Äreket istemeseŋ auǧan halqy ol sözge senip qalady.
— Boris aǧa, osy jerde bügingi künniŋ tūrǧysynan «duşman» degenimiz kim edi, olar turaly sol kezdegi ūǧymymyz dūrys pa eken, joq älde qate me eken?
— Orystarda «ne nado hodit chujoi monastyr so svoim ustavom» degen maqal bar ǧoi. Bizdiŋ keŋes ükimeti öziniŋ oŋtüstik şekarasyn nyǧaitu, qauipsizdigin qamtamasyz etu maqsatynda ol elde de sosialistik, bizge dos memleket ornatqysy keldi ǧoi.
— Auǧan halqy ony qalai qarsy aldy?
— Halyqtyŋ bir böligi, memleket basşylyǧy «jaraidy» dedi. Babrak Karmal, Nadjibulla. Olar Keŋes Odaǧynda oqyǧan azamattar edi. Al, halyqtyŋ köbi oǧan köŋil bölip qaraǧan da joq. Sodan keiin Auǧanstanda Ahmad Şah Masud täjikterdiŋ basşysy boldy. Öziniŋ ülken jer aumaǧy boldy. Däl sol sekildi eldiŋ biraz jerin Gülbeddin Hekmatiiar, biraz jerin Rabbani bilep tūrdy. Olar ortalyq memleketke oǧan deiin de baǧynbai kelgen, keŋes äskeriniŋ küşimen bilikke kelgen ökimetke de baǧynǧan joq. Özderiniŋ taipalaryn jeke bilep-töstep üirengen olarǧa eşqandai joǧary bilik kerek bolmaǧan. Biz olardy baǧynbaǧannan keiin «duşman» dedik.
— Auǧanstanǧa sosializmdi, keŋes ökimetin küşpen taŋbaqşy boldyq?
— İä. Jäne ony bizdiŋ saiasi bilik şeşti. Al, bizge, äskerilerge «oŋtüstiktegi şekaramyzdy qorǧauymyz kerek» degen būiryq berildi. Biz ony oryndauǧa tiispiz. Osylaişa basşylyq bizdi on jyldyq, eşkimge qajeti joq soǧysqa aparyp kiliktirdi ǧoi.
— Degenmen, sizder joǧarydaǧydai jaqsy isteriŋizben halyqty özderiŋizge tartyp, baurai aldyŋyzdar ǧoi?
— Bir ǧana mysal aitaiyn. Operasiia kezinde eldiŋ bäri tauǧa qaşyp ketti. Qalada tek qarttar men jas bala-şaǧa qalǧan. Aiqastan keiingi alǧaşqy aptada bir küni aldyma eki-üş aqsaqal keldi. Meniŋ soldattarymnyŋ üstinen şaǧym jasap keldi. Soldattar da jas balalar ǧoi. Bireuiniŋ tauyǧyn, bireuiniŋ magnitofonyn tartyp alǧan. «Şuraviler, qaraqşysyŋdar, elderiŋe ketiŋder!» deidi. Men aqsaqaldardyŋ aryzyna «tez alǧandaryŋdy qaitaryŋdar!» degen būryştama qoiyp, rota komandirine jiberdim. Mine, sol oqiǧadan keiin halyq bizdiŋ eşqandai da qaraqşy emes ekenimizge sene bastady. «Keŋes äskeri ketedi, sodan keiin isimiz sendermen bolady» dep qorqytatyn bandylar jaily mälimet bere bastady. Olardyŋ öz arasynda da ejelgi öşpendilik bar. Biz joryqqa şyǧyp, duşmandardy öz ūialarynda jairattyq. Halyq arasynda «jeŋiludi bilmeitin Pehlevandy şuravilar taudan-tauǧa quyp jürip talqandady» degen söz tarady. Eŋ bastysy, biz soǧysu üşin kelgen joqpyz, sizderdi qorǧau üşin ǧana keldik degen sözimizge sendiru üşin auǧan äskeriniŋ komandirleri, öz äriptesterim arqyly jergilikti jūrtpen jūmys istedik. Jöndeuge kiristik. Auǧandaǧy soǧys negizinen bazar üşin jüretin. Öitkeni, ol elde sauda nüktesi bar jerde ǧana qainaǧan ömir bar. Osylaişa biz auǧandardyŋ öz balasyndai bolǧanymyz sonşalyq, bizdi qaitadan Meimenege köşiru jaily būiryq kelgende aqsaqaldar jinalyp, bizdiŋ basşylyqqa bardy. «Mūsylman batalondy» qaldyryŋyzdar, būlardyŋ tamaǧyn biz öz moinymyzǧa alamyz» dedi. Aqsaqaldar är apta saiyn bir malyn soiyp, kişigirim toi jasap, meniŋ otriadymdy kütip jiberetin. Meni üilerine qonaqqa şaqyryp tūrdy...
— Qaldyrdy ma sizderdi?
— Ärine, qaldyrǧan joq.
Meniŋ basym üşin tigilgen 5 million dollar eşkimge būiyrmady
— Sizdiŋ «basyŋyz» üşin duşmandar million dollardy sol kezde tigip jür me?
— Ol oqiǧa Panjşer şatqalynda boldy. Täjikstanda kezinde keŋes ökimeti ornaǧanda köp täjik auǧan jerine ötip ketken ǧoi. Auǧannyŋ öz eli negizinen puştundar. Olar kirme täjikterdi osy şatqalǧa aidap tastaǧan. 120 şaqyrymǧa sozylyp jatqan, bir ūşy Päkistanǧa şyǧatyn būl şatqal eldiŋ üşten ekisine juyǧyn bilep tūrǧan Ahmad Şahtyŋ «jeri» edi. Onyŋ qol astynda 100 myŋnan astam jauynger boldy. Şatqal lazurit, altyn tärizdi jerasty qazba bailyqtaryna toly. Oǧan tabiǧatynyŋ tamaşalyǧyn, klimatynyŋ jūmsaqtyǧyn qosyŋyz. Basqa aimaqta dihandar jylyna bir ret egin egip alsa, būl jerde eki-üş ret egip alatyn.
— Nege osyndai bai ölkege puştundar qyzyqpaǧan?
— Qyzyqqan ǧoi. Biraq, täjikter auyp kelgen 40-50 jyldyŋ işinde būl şatqal naǧyz qamalǧa ainalyp ülgergen. Öitkeni, bailyqtyŋ üstinde otyrǧan el qaru-jaraqqa aqşany aiamaǧan. Endi puştundaryŋyzdyŋ özi būl şatqalǧa kire almaityn bolyp qalǧan. Ahmad Şah kez kelgenin quyp şyǧady.
— Memleket işindegi memleketke ainalǧan deseŋizşi.
— İä. Sol şatqal arqyly duşmandar şetelderden qaru-jaraq tasidy. Termezden Kabulǧa bara jatqan bizdiŋ äskeri kolonnalarymyzdy Ahmad Şah ūrady da tūrady. Sondyqtan dūşpannyŋ būl ordasyn talqandau turaly şeşim qabyldandy. Keŋes äskeriniŋ özi 12 myŋ jauyngerdi qūrady. Operasiia tabysty ötti. Ahmad Şahtan şatqaldy tartyp aldyq. Endi ony ūstap tūru kerek. Söitsek, Babrak Karmal meniŋ ony ūstap tūruǧa şamam joq deidi ǧoi. Keŋestiŋ 40-armiiasy da qala almaidy mūnda, onyŋ aldynda basqa maqsat bar. Osy kelispeuşilikti jūmysy öte joǧary deŋgeide jolǧa qoiylǧan barlau isi bar Ahmad Şah bilip qoiyp, öziniŋ şaşylǧan abyroiyn jinap alǧysy kelip, «bir aidan qalmai şatqaldaǧy soŋǧy şuravi soldatty otqa üiitemin!» dep Qūran ūstap ant işken. Būl habar «ūzynqūlaq» arqyly bükil auǧan jerine tarady. «Bizdiŋ Ahmad Şah, Panjşerdiŋ «Arystany» jeŋilmeidi! Ol ant beripti» dep eldiŋ bäriniŋ kütkeni şuravilardyŋ ne isteitini boldy. Meniŋ batalonymnyŋ Darzobtan Meimenege endi qaityp kelgen kezi. Marşal Sokolov, KSRO qorǧanys ministriniŋ orynbasary meni şaqyryp alyp, «şatqaldy bir ai öz qarauyŋa alasyŋ» dedi. Nege ekeni tüsinikti ǧoi.
— «Arystannyŋ» auzyna batalondy tastap, sonyŋ esebinen armiiany aman alyp şyǧu...
— Men bir aidyŋ ornyna 8 ai tūryp qaldym. Jäne jai tūrǧanym joq qoi! Segiz ai boiy auǧanda aty aŋyzǧa ainalǧan Ahmad Şahpen soǧystym. Aqyry ant bergen Ahmad Şahty kelissöz jürgizuge mäjbür ettim.
— Aŋyzǧa endi siz ainaldyŋyz. Sol kezde ǧoi onyŋ «qara maiordyŋ», iaǧni sizdiŋ basyŋyzǧa 1 million dollar tikkeni?
— Bir million dollar alǧaşynda edi. Keiin ol eki million boldy, üş million boldy, tört, bes millionǧa köterildi. Eŋ soŋynda Ahmad Şah «Qara maiordy» öltirgen adamǧa qalaǧan aqşasyn beremin» dedi... Meniŋ otriadym onyŋ tamaǧyna qadalǧan süiek boldy ǧoi.
— «Ahmad Şahtyŋ barlau isi küşti edi» dep qaldyŋyz. Ol is sizderde qalai jolǧa qoiylǧan edi?
— Bizdiŋ agentterimiz de öte jaqsy jūmys istedi deuime bolady. Būl mäselede biz negizinen halyqtyŋ kömegine süiendik. Mysaly, maǧan äkelgen baǧaly mälimeti üşin men «habarşylaryma» ūnmen, kürişpen, qysqasy qolymda barymmen eseptesip tūrdym. Aiaǧan joqpyn.
— Eseptesip tūrmasaŋyz olar sizge mälimet bermei qoiady?
— Bermei qoiady. Barlyq närse saudaǧa, «men – saǧan, sen – maǧanǧa» negizdelgen.
— Sizderge joǧarydan osy maqsatqa dep arnaiy qarajat bölingen joq pa sonda?
— Bölingen joq.
— Soldattaryŋyzdyŋ auzynan jyryp berip otyrdyŋyz?
— Jyryp berip otyrdym. Öitkeni, būndai mälimetke baǧa jetpeitini tüsinikti şyǧar. Sonyŋ arqasynda qanşa ret biz toruylǧa tüspei kettik, iaǧni qanşa adamymyzdyŋ ömirin saqtap qalyp otyrdyq. Sosyn soǧys bolǧan soŋ biz bandalardyŋ bazasyn talqandamaimyz ba? Al, ol bazada tamaqtyŋ, kiimniŋ, basqalai zattyŋ neşe türli qory bolady. Sonyŋ bärimen men auǧan dostarymyzben, onyŋ işinde «mälimet közderimen» bölisip tūrdym. Tek özime bolsyn degen joqpyn, barynşa märt boluǧa tyrystym. Auǧandyqtar da kördi meniŋ isimdi, tiisinşe baǧalady.
— Million dollar demekşi. Soǧysta adamnyŋ barlyq jaqsy-jaman qasietteri syrtqa şyǧady deidi. Ol eldiŋ tūrǧyndary turaly qandai pikir qalyptasty sizde? Sözge beriktigi, dinşildigi qandai därejede eken? Ärine, berer baǧaŋyzdyŋ şartty ekeni tüsinikti, sonda da bolsa.
— Uädege tastai berik dep aita almaimyn. Dinşildikteri de syrt közge sekildi. Kündiz sizbenen dos, birge tamaq işedi, al, tünde... Mysaly, Gülbahor degen qalada toqyma fabrikasy soǧys bastalǧan soŋ toqtap qalǧan eken. Biz üş aptanyŋ işinde qalany banditterden tazartyp, fabrikany küzetke aldyq. Jergilikti partiia jäne ökimet basşylyǧy fabrikaǧa jaŋadan jūmysşylar jinady. Al, olary kündiz jūmysşy, tünde duşmandarǧa ainalady. Meniŋ jauyngerlerim tiianaqty, mūqiiat eseptelip jasalǧan operasiianyŋ arqasynda 120 adamdy bir oq şyǧarmai tūtqynǧa aldy.
Tüsinesiz be, säuir revoliusiiasyna bailanysty auǧanda bizdegi būrynǧy «komsomol» sekildi jastar ūiymy bar, auyldy qorǧau otriady bar, anany qorǧau otriady, mynany qorǧau otriady bar, ondai ūiym tausylmaidy. Jäne olardyŋ bäriniŋ qaruy bar. Būl elde qarudan köp närse joq! Auǧandar ejelden jauynger el, on jasar bala da onda myltyq asynyp jüredi. Bazarda tauaryn satyp otyrǧan kez kelgen auǧannyŋ qasynda avtomat, tipti pulemet tūrady.
— Olar qaruǧa degen köp aqşany qaidan alady?
— Auǧanda mal köp. Altyn köp. Lazurit köp. Mūnai da bar, gaz da bar. Esirtki bosa-bolmasyn bar. Qysqasy, olar qaruǧa degen aqşany tabady. Şetelden de kömek kelip tūrǧanyn esten şyǧarmau kerek.
— Sonymen Ahmad Şah bergen antyn oryndai almady...
— Oryndai almaǧannan keiin ol bizdi kelissözge şaqyrdy ǧoi. Meniŋ özim kelissöz jürgizu üşin bandanyŋ ūiasyna üş ret bardym. Būl degeniŋiz seruen emes. Meni Ahmad Şahtyŋ özi qabyldaǧan joq, sirä bir batalondy jeŋe almaǧanyna namystanǧan bolu kerek... Orynbasarlarymen söilestim. Nätijesinde Ahmad Şah tūtas jarty jylǧa soǧys qimyldaryn toqtatty. Şaiqassyz künimiz bos ötpeitin mūndai soǧys uaqytynda jarty jyl beibitşilik degeniŋiz öte ülken olja, sonyŋ arqasynda qanşa jastyŋ ömiri qyrşynynan qiylmai aman qaldy.
Men Ahmad Şahqa auǧan ükimetiniŋ atynan Babrak Karmaldyŋ qorǧanys ministri bol degen ūsynys ta jasadym. Ol qabyldamady.
— Nege?
— Ekeui eki taipadan. Keiin Babrak Karmaldyŋ ornyna Nadjibulla kelgende Ahmad Şah däl sol orynǧa bardy.
Biz auǧanda Hruşevtiŋ qateligin qaitaladyq
— Nelikten biz on jyl soǧysyp, aqyry abyroisyz bolyp tastap şyqtyq Auǧanstandy?
— Siz azamatttyq ömir tūrǧysynan qarap otyrsyz. Birinşiden, bizdiŋ auǧanǧa kirgenimiz qate bolsa, saiasi jaǧynan qate boldy, al, äskeri-strategiialyq tūrǧydan qarasaq qate bolǧan joq. Ekinşiden, äskeriler armiiany kirgizuge eŋ soŋǧy sätke deiin, Saiasi Biuroda qaralǧan kezde qarsy boldy. Äitse de... Äitse de, Auǧanstan bizge strategiialyq tūrǧydan kerek edi. Soǧys äreketteriniŋ teatry retinde. Kez kelgen memleket, kimmen ol dos bolmasyn, öziniŋ şekarasynyŋ ainalasyn soǧys äreketteriniŋ teatry dep qarastyruy qajet. Yqtimal teatry dep. Soǧan daiyndalady. Daiyn boluy qajet! Äskerilerdegi «beibit ömir sürgiŋ kele me - soǧysqa daiyndal» degen qaǧida sodan şyqqan.
— Qazaq ta «jaqsyny aityp, jamandy taiap qoi» deidi ǧoi.
— Dūrys. Sondyqtan qalai mümkindik tudy, solai keŋes äskeri auǧan jerine kirdi. Bolaşaq ülken soǧysqa, yqtimal soǧysqa daiyndyq jasau üşin kirdi. Ärine, ol «internasionaldyq kömek» dep ataldy. Al, daiyndyq öte küşti türde jürgizildi... Sondai daiyndyqtan keiin, qyruar eŋbek jasap, on jyldan soŋ tastap şyǧyp ketkenimiz dūrys bolmady. Kezinde BŪŪ-nyŋ minberin aiaq kiimin şeşip alyp sabalaityn avantiurist Nikita Hruşev Qytaiǧa engizilgen, mümkin sonau patşa ükimeti uaǧynan bastap engizilgen barlauşylardyŋ 60 paiyzyn aşyp berdi ǧoi! Dostyq qadam jasaǧan türi-mys. Men sizge barlauşy retinde aitaiyn, älemdegi bügingi taŋda barlauşy engizu mümkin emes birden-bir el – osy Qytai. Dälirek aitsaq, ärine, mümkin emes närse joq, biraq, Qytaiǧa enu üşin barlauşy bes-alty elden ötui kerek. Sol bir daŋǧoi adamnyŋ kesirinen Qytai baǧytyndaǧy bizdiŋ «teatrymyzdyŋ» ahualy qazir auyr küide. Qysqasy, bizdiŋ auǧan jerinen ketuimiz de Hruşevtiŋ jaŋaǧy isi syqyldy boldy. Amerikalyqtar bizdiŋ äskerimizdi Auǧanstannan şyǧaru üşin qolynan kelgeniniŋ bärin istedi jäne degenderine jetti de. Söitti de yŋǧaily sät tuǧanda qapysyn jibermei, «terrorizmmen küresemiz» degen ūrandy jaqsy jeleuletip auǧan jerine özderi kirip aldy. Jäne juyq arada şyǧatyn türi de körinbeidi. Djordj Buş bügin «biz mümkin eşqaşan auǧan jerinen ketpeitin de şyǧarmyz» deidi. Iаǧni, aidaladaǧy Amerika Auǧanstandy öziniŋ bolaşaq «soǧys teatry» retinde özderine auadai qajet dep qarastyrady, ornyǧyp alady. Al, biz bolsaq qanşa jauyngerimizdi qūrban etip ornyqqan jerimizdi tastap şyǧamyz.
— Demek, bizdiŋ kirgenimiz de qate boldy, şyqqanymyz da qate boldy ǧoi?
— Kirgenimiz qate boldy dep kesip aita almaimyn. Sebebi, biz sol zamannyŋ közimen qarap, özimizdiŋ oŋtüstik şekaramyzda sosialistik jaŋa bir dos el tapqymyz keldi, olardyŋ sosializm qūramyz degen oiyn damytyp äkettik. Onyŋ arjaǧynda «yqtimal soǧys teatry» turaly da oi jatty. Älemdik deŋgeide soǧys tūtanyp ketip jatsa olar bizge oŋtüstik baǧytta qimyldauymyzǧa kömek beredi dep eseptedik.
— Al, şyqqanymyz qate boldy?
— İä, şyqqanymyz şyn mäninde qate tirlik boldy. Mūny men äskeri adam retinde aityp otyrmyn. Ärine, bärine tarih tarazyşy, uaqyt äli öz töreligin aitady. Degenmen, öz pikirimniŋ dūrys ekenine men kümändanbaimyn.
Men qinalǧan sätter köp...
— Siz üşin soǧysta eŋ qiyn närse ne boldy?
— Eŋ qiyn närse – komandirlerimniŋ köptigi boldy.
— Qalai-qalai?
— Meniŋ batalonym üş jaqqa birdei baǧynatyn. 40-armiianyŋ qolbasşysyna, Türkistan äskeri okrugyna, Mäskeudegi Bas ştabtyŋ Bas Barlau Basqarmasyna. Endi meniŋ qandai jaǧdaida soǧysqanymdy köz aldyŋyzǧa elestete beriŋiz. Armiianyŋ qolbasşysy «joryqqa!» deidi, Mäskeudegi basşylarym «soǧyspaisyŋ!» deidi. Bir jaǧymda auǧannyŋ Ahmad Şah atty «arystany», ekinşi jaǧymda mümkin odan da küşti öz «arystandarym». Eki ottyŋ emes, tört ottyŋ ortasynda eki jarym jyl jürdik qoi...
— Osy eki jarym jyldaǧy batalonnyŋ erligi öziniŋ ädil baǧasyn aldy dep oilaisyz ba?
— Men mysaly jauyngerlik «Qyzyl Tu» ordenimen, 3-därejeli «Otan aldyndaǧy eŋbegi üşin» ordenimen marapattaldym.
— Segiz ai Ahmad Şahpen arpalysyp, ony tize büktirgeniŋizge osy ordender laiyqty ma?
— Endi men Keŋes Odaǧy Batyry ataǧyn beriŋder dei almaimyn ǧoi... Jalpy, soǧystyŋ bas jaǧynda orden, medaldardy az berdi. Soǧys bolyp jatqanynyŋ özi aşyq aitylmai, qūpiia dep eseptelip keldi ǧoi. Batyr ataǧyn alǧandar bolmady emes, boldy, biraq öte az boldy. Ärine, meniŋ sūŋqarlarymnyŋ erligin soǧystyŋ soŋǧy kezeŋindegidei baǧalaǧanda, onda ştabtaǧylardyŋ qoly olardyŋ tizimin jasaudan-aq bosamas edi.
— Sizderge marapattaudyŋ az körsetiluine «mūsylman batalon» atanǧandaryŋyzdyŋ kesiri tigen joq pa?
— Joq, olai dep oilamaimyn.
— Al, batalon qūramynda qazaqtardyŋ köp bolǧany şe? Men būl sūraqty qoiyp otyrǧanym, Ūly Otan soǧysy kezinde qazaq jigitteri bir emes eki dürkin Batyr atanatyn erlik jasaǧanda ǧana osy ataqty berip otyrǧan degen oidamyn. Bermeske amaldary qalmaǧanda ǧana berip otyrǧan ǧoi. Taǧy 96 qazaq soldaty ol soǧysta batyrǧa tiesili jūldyzdy ala almai qalǧanyna kümänim joq.
— Ol mümkin. Auǧanstanda da olai bolǧan joq dep aita almaimyn.
— Sizdiŋ şaiqasa jürip, tūiyqqa tirelgen keziŋiz boldy ma?
— Ärine, soǧys bolǧan soŋ ondai jaǧdailar kezdesip tūrady. Tek men olardy «tūiyq» dep, «şyǧar jol joq jaǧdai» dep eşqaşan eseptegen emespin. Eşuaqytta sarbazdarymnyŋ aldynda syr berip, sasqalaqtaǧan emespin. Sebebi, soǧysta sasqalaqtadym degenşe qūrydym dei ber. Äsirese, komandir. Sen öziŋ ǧana qūrymaisyŋ, qol astyŋdaǧy ömiri men taǧdyry saǧan senip tapsyrylǧan pälenbai adamdy öziŋmen qosa qūrtasyŋ.
— Tolyq qorşauǧa tüsken jaǧdailar ūşyrasty ma?
— Ärine. Bir nemese eki rota qorşauǧa tüsip qalǧan jaittar boldy. Ondaida meni tikūşaqpen şaiqas bolyp jatqan jerdiŋ töbesinen tüsiredi. Nemese BMP-men qorşaudy būzyp kirip, jauyngerlerime jetemin. Olar «batka keldi, qūtqarady endi» dep quanyp qalady. Äli jauyngerlerime jetken joqpyn, jolai rasiiamen jaǧdailaryn bilip, keŋesimdi beremin. Jäne ol kezde men qazaqşa söileimin! Öitkeni, duşmandar orysşa biledi, aǧylşynşa biledi, täjikşe biledi, seniŋ radiotolqynyŋdy ūstap ne aitqanyŋdy tüsinip qoiady. Olar tek qazaqşany tüsine almaidy.
— Sizdiŋ soǧys üstinde qoryqqan keziŋiz boldy ma? Jalpy, qorqynyş sezimin qalai jeŋip üirendiŋiz?
— Soǧysta qoryqpaityn adam bolmaidy. Men üş närseden qatty qoryqtym. Birinşisi – tūtqynǧa tüsip qalu. Ekinşisi - tūtqynǧa tüsip qalyp, azapqa şydamai esimnen tanyp nemese türli därilerdiŋ äserinen äskeri qūpiialardy aityp qoiu. Erkimnen tys batalonymdaǧy jigitterdiŋ ajalyna sebepker bolu. Öitkeni, qazirgi zamanda adam janyn qinaudyŋ da, preparattardyŋ da äbden jetilgeni belgili ǧoi. Üşinşisi jäne eŋ ülken qorqynyşym – sardar retinde şaiqas üstinde bilimim, aqylym, tapqyrlyǧym nemese batyldyǧym jetpei qalyp, qaramaǧymdaǧy sarbazdarymdy qyryp alu. Qyryp alyp, türmege tüsu. Sondyqtan men är şaiqasqa, kişkentai bolsa da är operasiiaǧa barynşa mūqiiat daiyndaluǧa tyrystym. Aqyl, bilimmen qatar, äskeri qulyqty da qatar alyp jürudi üirendim. Sonyŋ arqasynda şyǧar, tūtqynǧa da tüspedim. Sosyn, ärine, bir Allanyŋ da jar bolǧany sözsiz...
— Janyŋyzdyŋ erekşe bir qinalǧan sätin esiŋizge tüsiriŋizşi.
— Meniŋ janymnyŋ erekşe qinalǧan säti köp. Sebebi, men är jauyngerim qaza tapqan saiyn özimdi kinäli sezindim. Mümkin, tikelei kinäli bolmasam da. Janym ezilip qinaldym. Olardy közimniŋ qaraşyǧynan artyq aman saqtauǧa tyrystym. Sodan da şyǧar, eki jylda meniŋ bar-joǧy 50 jauyngerim şyǧyn boldy. Ekeui iz-tüzsiz joǧalyp ketti. Tūtqynǧa tüsti, iaǧni, soǧystaǧy eŋ jaman närsege tap boldy. Adamdy eŋ köp joǧaltqan şaiqasymda men 7 jigitimnen airyldym. Onda da bizdiŋ otriad aldyndaǧy şolǧynşylarymen birge toruylǧa tap boldy. Täjiribesizdikten. Osy eki jyldyŋ är saǧaty, är minuty meniŋ köz aldymda. Siz senersiz, senbessiz, biraq, şyndyǧy sol. Qarulastarym keide bir oqiǧany esterine tüsire almasa dereu maǧan habarlasady. Üş ret infarkt boldym. Endi qaşan soŋǧy ret bolar ekenmin dep kütip jürgen jaiym bar...
— Qūdai quat bersin, aǧa!
Ömırzaq Aqjıgıt
